Alpamis dastani - Ógiz jiraw varianti

61

Qarajanday qaysardıń,

Bul iynine sıymadı,

Jırtpaǵa kózi qıymadı,

Bir jeńin suǵınıp,

Jelbegey taslap bir jeńin,

Attıń basın ońǵarıp,

Qayta berdi keynine.

Namazsham waqıtta aylanıp keldi dárbenttegi dostı jatqan shatırǵa. Barshınnıń bergen inamın kórip waqtı xosh boldı. Sol tún jattı, miyman boldı, erteń namaz waqıtta Qarajan qara atqa erdi saladı, ayıldı bekem shaladı, at beline minip:

-Alpamıs jora, arzım bar, arzıma qulaq sal! Juwap berseń, keteyin, Barshın jatqan boz ordaǵa at oynatıp jeteyin, seniń kelgenińdi bildirip, ata-enesin quwandırıp, barıp yarıńdı ákelip, bir aqsham miyman eteyin, - deydi.

-Bar, kete ber, Qarajan jora, - deydi.

Sol waqıtta Qarajan attı ońgarıp, qızıl qumdı aralap, áyne tústiń waqtında Baysarı jatqan boz ordaǵa bardı. Qırıq adım keyinirek attan túsip, qol qawsırıp sálem berdi.

Baysarı aǵa, arzım bar, bul sózime qulaq sal, dedi.

- Aldıńda júrse tirewiń, Artıńda júrse súyewiń, Hám perzentiń, hám balań, Qızıńdı alǵan kúyewiń,

Alpamıs degen azamat, Izlep keldi keynińnen. Qalmaqtan alar arıńdı,

Táńiri berdi zarıńdı, Dúze tursań saltanat, Xaq etpegey biymurat,

Barshın atlı qızıńdı, Tilep keldim, bay aǵa, Bir aqshamǵa amanat. Sol waqıtta Barshındı, Mingestirip qara atqa, Qayta berdi Qarajan,

Namazsham waqta dárbentke,

Alıp keldi qızdı aylanıp, Eki birdey shın ashıq,

Dárbent jolda duslasıp, Qushaqlasıp, jılasıp, Bota kibi bozlasıp,

Alpamıs ata-enesin soraydı, Barshın elatındaǵı teń qurbı-qurdasların

62

soraydı. Barshınnıń qalmaqqa wáde qılǵanına qırıq kún bolǵan eken. Qırıq kúnnen beri aqsham uyqı joq, kúndiz tınım joq, tún uyqıdan qabaǵı qatıp, reńkinen qan qashıp, Alpamıstıń jolına qarap, óler hálge kelgen eken. Alpamıstı kórgen soń kewilindegi qayǵı-dárti umıt boldı.

Ekewi dárbentte miyman boldı. Barshınnıń kózi uyqıǵa ketti, Alpamısqa jatsa uyqı bolmadı, yarım aqsham waqtında batır jayınan turdı, Shubardıń sıyırıp erin aldı.

Borboslaw jerge awnattı,

Attıń kózin uwqalap,

Jawırınların sıynalap,

Erin dúziw saladı,

Ayıldı bekkem shaladı,

Attı bekkem baylaydı,

Shatırǵa kirdi tolıqsıp.

Barshınnıń zulpın shamal qaǵıp, uyqılap atırǵanına kózi tústi.

- Bul zańǵardıń zeynine tiyip oyatpayın, kewlin awlap, bes-altı orsaqı sóz aytıp kóreyin, - degen bir qıyal payda boldı. Barshınǵa qarap:

- Diydarıńdı kórgenshe joq qararım, Basımnan taymasın meniń dáwranım, Oyanıp wyqıdan, mingil Shubarǵa, Baysın elge júr, qaytayıq, dilbarım.

Oyanıp minegór attıń beline,

Ashıqlıqtan otlar tústi tánime.

Iytler toyǵan, erler tuwǵan jerińe,

Júr, qaytayıq, tuwıp ósken ellerge.

Bedew minip, qıya shólde jelgenmen,

Ózim jalǵız, hár islerge kóngenmen, Min Shubarǵa, júr qaytayıq, Barshınjan, Ata-enemnen máwlet alıp kelgenmen.

Minseń yarım, bókteriwge jarasar, Ata-enem kelgey dep jolǵa qarasar,

Kóp keshikseń sebil qalmaq jurtında, Óldi deyip, Baysın eli jılasar.

Sol waqıta Barshın basın kóterip:

- Aqıllımeken dep edim, aqmaq eken Qońırat, mártpeken dep edim, námárt eken Qońırat, - dep:

- Sabır áyle, palwan, sabır áyle,

63

Sabırlı jeter muratqa, Biysabır qalar uyatqa.

Sabır áyleseń raxmet bar, Biysabır bolsań nálet bar, Sabır áyle, palwan, sabır áyle. Baysın degen jurtıńdı,

Sen de jeti jasıńda, Men de jeti jasımda, Bilmeydi dep júrmediń?

Kálámulla qolıńda, Jasıl qalpaq basıńda, Mektepte oqıp júrgende, Eki ǵarrı urısqan,

Urısa tura kerisken,

Jaǵaǵa qollar salısqan,

Kóshipti qalmaq eline, Jeti jasta kelgenmen,

Aqbulaqtıń basına, Jeti jıl mákan etip,

On tórtke shıǵıp qız boldım, Tayshıxan ashıq bolǵandı, Mınaw turǵan Qarajan, Dostıń ashıq bolǵandı, Keynime jawshı salǵandı, Qızıl tilim jalladım,

Eki birdey jawshını,

Qurı sóz benen aldadım, Aldaǵanım sol boldı,

Atıńdı altı ay baq, dedim, Janıńdı otqa jaq, dedim,

Altı ay on kún tolǵanda,

Ullı toydı ber, dedim.

Qırıq kúnshilik jollardan, At qashırıp kel, dedim, Mendey muńlı nashardıń, Bası bayraq bolsın dep, Qáde qıldım bayraqqa, Qáde qıldım qalmaqqa. Sen de altı ay atıń baq, Shiyrin janıń otqa jaq,

Súmbile tuwar sımpıyıp, At semirer quntıyıp,

Bedewdiń jalı jatqanda,

Málin menen qarsaqlar, Írsıldap qarda jortqanda,

64

Sen de atıńdı qos bayraqqa,

Xannıń ullı toyında. Ere almayman keynińe, Men de minsem atıńa,

Kaytsań Baysın eline, Qas eterseń dushpandı,

Keynińe túser kóp Qalmaq. Jol ortaǵa barǵanda, Jekkelik etip palwanım,

Túserseń qalmaq qolına, Sen de bende bolarsań, Men de bende bolarman, Bir-birewdi kóre almay,

Jańa kórgen waqtımda, Árman menen ólermen. Qalmaqqa qılǵan wádem bar,

Hár kim dónse lábizinen, Húkiminde bolar kápirdiń, Degen sez bar, baybátshe.

Atıń ozsa, ozdırıp al,

Atıń qalsa bayraqtan, Arıń qalsa qalmaqta,

Aq bilektiń kúshi menen, Aq nayzanıń ushı menen, Batırlıǵıńdı bildirip al.

Tıńlasań sózimdi aytayın. Juwap ber maǵan qaytayın.

Sol waqta sózden qaldı Alpamıs, Juwap berdi Barshınǵa,

Qayta berdi úyine.

VII bólim

Áne, endi gápti kimnen esitiń. Qarajannıń bir ulı bar edi, atı Dosmámbet edi, on bir jasına kelip, er jetip, jigit bolıp edi, qalmaqlar jol bermey balaǵa:

- Há, Dosmámbet, aǵań Barshınǵa ashıq bolıp, Tayshıxannıń on segiz mıń áskerin qırıp, jatıp edi dárbentte, shaytanday bir qurımsaq kelgen eken.

Sol baladan qorqıptı,

Batıl dinnen dónipti,

Bárhaq dange enipti,

Hadal awızın haramlap,

Mańlayı qara Qarajan,

Káliyma degen birneńeni úyrenipti.

65

Sen Qarajannan tuwǵan bala bolsań, atańnan barıp qara attı alıp kel, - deydi.

- Bizler hám attı baǵayıq, Jandı otqa jaǵayıq, Xannıń ullı toyında, Qara attı bizler kosayıq, Qara at ozsa bayraqtan,

Barshın qızdı alayıq, Qara at qalsa bayraqtan,

Barshın atlı qızlardan, Biymálel bolıp qalayıq.

Sol waqıttta eldiń túrtki sózine bala shıdamay, atası jatqan dárbentke payıwpiyada júre berdi. Aqsham jatpay, kún tınbay, jeti kún júrip, Dosmámbet dárbentke kelip, atasın kórip, atasına bes-altı awız orsaqı aytıp turǵan usaydı:

- Ata, saǵan arzım bar, Bul sózime qulaq sal,

Gáp bilmegen sholaqsań, Jipekten názik torqasań, Tolıqsıp qalmaq turǵanda, Sen de bir kimnen qorqasań. Qara attı berseń, baǵaman, Janımdı otqa jaǵaman, Tayshıxan búgin toy berse, Bayraqqa men de qosaman, Atım bir ozsa bayraqtan,

Barshın qızdı alaman,

Atım qalsa bayraqtan,

Biymálel bolıp qalaman, Kara attı ber, jan ata!

Barshın atlı dilbarǵa, Men de boldım talaman.

Balanı qıymay, atası qara attı berdi, Almamıs penen Qarajan daǵıstanda qala berdi.

VIII bólim

At harısa jem bolar, er harısa azıq bolar dep, Baysınnan shıǵarda qırıq qosuwıs arpanı maqpal dorbaǵa salıp, harıǵan jerde beremen dep, erdiń basına qıstırıp edi Alpamıs. Jolda jem bermek yadında joq, bul hám qalmaqqa bara bergen eken.

Sol jılǵınıń qısı jıllı keldi, báhári jawınlı boldı, arqadan jawın kóp jawdı, tawdıń seli tómenge aǵıp, jıranıń suwı qayttı. Isi erigip jatqan eki

66

palwan qırıq qosuwıs arpanı bir tawdıń arasına septi.

Batırlar diyqanshılıq qıldı,

Diyqanshılıq kelisip,

At qaptalınan pitti.

Tastan aqır sayladı,

Shiyrin janın qıynadı,

Etken diyqanshılıq arpaǵa,

Bular hám Shubardı bayladı.

Súmbile tuwdı sımpıyıp,

Semirdi atlar quntıyıp,

Altı ay on kún tolǵanda,

Tayshıxanday patshanıń,

Wádeli kúni bolǵanda,

Uzaǵına xat jollap,

Jaqınına at jollap,

Sansız jaqtan qalmaqtı,

Dárbent joldıń ońına,

Tayshıxan xalıqtı jıynadı.

Patsha bir kewilin xoshladı,

Jurt jıynap, toydı basladı,

Qalaǵa jardı urdırdı,

Toqsan úydi saylap tiktirdi,

Dárbent joldıń awzına,

Barshınǵa otaw qurdırdı.

Qarajan aytadı:

-Jora! Toy táklibi tutılıp atır, bizler de qorjın-qolańdı kóterip, Bayshubardı jeteklep toyxanaǵa barayıq, jora, - dedi. Bular da toyxananıń bir shetine baradı, qorjın-qolańın kóterip barsa, toy quralıp qalıptı, kóz jiberip qarasa:

Aq shatır, appaq shatır,

Aq shatırda xan jatır,

Arzın aytqan aytıp atır,

Aytalmaǵan qaytıp atır,

At degen shabılıp atır,

Gúres tutılıp atır,

Naqıra urılıp atır,

Dáp qaǵılıp atır.

Top-top, shoq-shoq...

Hár jerde másláhát qurılıp atır.

- Bizler qalmaqqa kóp qosılmayıq, jora. Qalmaqtıń at seyisi kóp boladı, sınshısı kóp boladı. Birewi kelip atımızǵa jamanlıq etip júrmesin, sen attıń

67

qasında qala ber, men bir qalmaqtı aralap kórip keleyin, ne sóz, ne áńgime bar eken, - deydi Qarajan.

Alpamıs attıń qasında qala berdi, Karajan toy-jıyındı aralap kete berdi.

Alpamıs Qarajannıń qoyıp ketken jırasınan jáne bir jıraǵa asıp tústi. Qalmaqtıń at seyis, sınshısı kóp boladı degeni kókiregine bir qáweter boldı, attıń kózin uwqalap, jawırınların sıypalap, ayılın sheship tursa, qalmaqqa jekke kelgen eken. Alpamısta atshabar bala joq, ya at súyer qostar joq. Barshın yarımdı qalmaqtıń qolına taslap neǵıp keter ekenmen qırıq kúnshilik jolǵa, degen qıyal payda boldı.

Qarajan kóp jıǵındı aralap juwırıp jortıp kiyatırsa, óziniń qoyıp ketken jırasında dostı joq. Hár tóbege bir shıqtı, qarap tursa Qarajan, bir jıradan Alpamıstıń attıń qaptalında ayılǵa asılıp jılap turǵanına kózi tústi.

- Dostıma ne qayǵı payda boldı eken? Bunnan bir kókiregindegi ne qayǵıdártin sorap kóreyin, - dep, álinde sazı bolmasa da, tilinde sózi menen sóylep turǵan kusaydı:

- Dostım neden boldı seniń ármanıń? Bastan taymaǵaydı kelgen dáwranıń

Bunsha nege qapa bolıp jılaysań?

Ármanıńdı bayan áyle, palwanım.

Sawash kúni qanlar toldı kózińe,

Ashıqlıqtıń ıshqı tústi ózińe,

Bunsha nege kemlik tartıp jılaysań?

Qapalıǵıń bayan áyle ózime.

Alpamıs turıp sóyledi:

- Márt bolıp maydanda dábil qaqpadım, At moyınına tillá tumar taqpadım,

Jılaǵanım bir-bir bayan eteyin,

Bayshubardı shapqanday bala tappadım.

Dúnya qurısın, endi jalǵız netermen,

Jekkelikten dúnyanı tárk etermen,

Barshın yardı taslap qalmaq qolına,

Qırıq kúnshilik jolǵa netip ketermen.

Qarajan:

- Márt bolmay maydanda dábil qaǵılmas, Ǵániyim kórmey abırayıń jabılmas, Maǵan ber, jan dostım, endi Shubardı, Mennen basqa qolaylı bala tabılmas.

68

Ǵániyim kórse, men ústine mineyin, Ózim qaysar, xızmetińe kóneyin, Mennen basqa qolaylı bala tabılmas, Ber atıńdı, ózim shawıp keleyin.

Sol waqıtları Qarajanǵa Alpamıs atın berdi:

- Sawash kúni attıń basın tartayın, Berse sınap, óz betimnen qaytayın, Tıńlap kór, jan dostım endi Qarajan,

Bayshubardıń sırın saǵan aytayın.

Moyınına taǵılǵan juptan tumarım,

Sawash kúni minsem tarqar qumarım,

Jol ortaǵa barǵan waqta Qarajan,

Qalmaqqa kóz bolıp qumda boldırar,

Hiyleker edi astımdaǵı Shubarım.

Shıqsa atıń oynaydı tawdın shólinde,

Sen mingeyseń Bayshubardıń beline,

At boldırǵan jerde pirge jılaygór,

Sirá qamshı urıp júrme qońına.

Sawıtımdı bir túymeden qawsırdım,

Sawash kúnde shul bedewge qamshı urdım,

Uzaq jolǵa ketseń jora alliyar,

Attı saǵan, seni haqqa tapsırdım.

Kılısh ursa, qanlar tolar kózime,

Insap berdi, jańa keldim ózime,

Seni men tapsırdım endi allaǵa,

Attı tapsırǵanman, dostım, ózińe.

Sóytip Alpamıs qala berdi. Qarajan kete berdi. Qarajan toyxanaǵa kirdi. Barsa,

Tayshıxannıń Tarlanı ótip tur ortadan, ústindegi at shabarmanı da Kókaman, ámini de Kókaman. Qarajannıń qara atı ótken eken ortadan, ústindegi atshabarı jalǵız ulı Dosmámbet.

Esabın diywan alıptı,

Mollası xatqa salıptı,

Barshın qızǵa talaman,

Bir kem toqsan atlı bolıptı.

Qarajandı da aldı dápterge,

Toqsan atqa tolıptı.

69

Tayshıxan aldap taslap kelmesin, at boldırıp kelmesin, joldan qaytıp kelmesin dep, at ústinde balalardıN qolına pátek beripti, xannan juwap alıptı, atlardı aydap Kókaman jolǵa ráwan bolıptı.

Barshın atlı qızǵa erekke otaw qurdırǵan. Barshın baratqan atlarǵa jabıqtı kóterip karasa, Bayshubar kóp atlarǵa kosılmay, shetleńkirep baratır.

- Bayshubarǵa Qarajan aǵam mingen eken, qalmaqqa kóp kórinbeyin, Qarajanǵa bir jol bolsın aytayın, - dep, atqa bir bes-altı awız xoshamet urıp qaytayın, -

degen bir oyǵa keldi. Boz ordadan shıǵıp Barshınjan:

Bir misekti jamılıp,

Bawırı ottay qabınıp,

Peshin basıp jıǵılıp,

Qıysıq joldı tótelep,

Aldına shıqtı Shubardıń

Dárbentti nashar keselep,

Attıń moyının qushaqlap,

Kózden jasın monshaqlap,

sol waqıtta Qarajanǵa jol bolsın aytıp, ne dep tur eken:

-Hawa jawsın, aydın kóller hól bolsın, Jıldan jılǵa az dáwletin mol bolsın, Sen minipseń Bayshubardıń beline, Qarajan aǵa, bul saparın oń bolsın.

Qarqaram bar sol basımda shoqtan shoq,

Jaratqanǵa men jılayman, qayǵım kóp, Óziń shawıp, óziń abıray almasań, Kózińnen aylansın apań, Bayshubar. Qalmaqlarda at kóterer qostar joq.

Súrinbey kelgeyseń tawdıń tasına,

Alla ráhim qılǵay kózdiń jasına,

Toqsan attan ozıp kelseń, Bayshubar

Mendey nashar saǵan bolsın sadaǵa.

On tórtimde meniń baxtım ashılǵay,

Duz-nesiybem Baysın elge shashılǵay,

Toqsan attan ozıp kelseń, Bayshubar,

Tórt ayaǵıń aq siyneme basılǵay.

Moyınıńa taqqanman tillá sádepti.

Bar allıyar, kórgenińshe jániwar,

Xızmetińde tánde bawırım kábaptı,

70

Mendey nashar saǵan berdi juwaptı.

IX bólim

Kókaman atlardı aydap ketti. Tayshıxannıń toy berip atırǵan jeri dárbent joldıń awızı edi, eki jaǵı bálent taw, ortası jol edi. Arjaq-berjaǵı segiz kúnlik jol edi. Kókaman atlardı aydap ketti, dárbentten aman-saw ótti, on altı kún attı aydadı, ayaǵı joq, bası joq, espe qum dus boldı.

Qumda tórt kún jol júrdi, atlap óte almadı, jigirma birlenshi kúni:

Áyne peshin waǵında, Batırdı ǵamǵa toltırdı, Batırdıń júzin soldırdı,

Alpamıs bergen Bayshubar,

Qalmaqlarǵa kóz qılıp, Espe qızıl qumlarda,

Omırawlap boldırdı.

Tayshıxannıń hám ámini, hám atshabarı Kókaman kórdi bul isti. Kókaman attıń basın ońǵarıp Qarajannıń qasına keldi. Sol waqıtta Qarajanǵa qarap sóyleydi:

- Sen de qalmaq, men de qalmaq Saǵan da qayda qız bayraq, Qayt keynińe, Qarajan

Mına basıń turǵanda, Qolınnan zańǵar kelmeydi, Barshınjandı sen almaq. Bedewdi minseń jelerseń, Hár iske óziń kónerseń Usı joldan qaytpasań, Qıya bir shólde qalarsań, Ármanlar menen ólerseń. On tórtten tuwǵan ayıńa, Qayt keynińe Qarajan! Isenbe qotır tayıńa.

Eliń qayda sizlerge, Barshın qayda sizlerge,

Ólmeseń, jora, bararsań Kelesi jılı gúzlerge. Kete berdi Kókaman, Kala berdi Qarajan, Ári-beri «shúw» dedi,

Sirá yabı júrmedi, Espe qızıl qumlardan,

Tórt ayaǵın sermedi.