Alpamis dastani - Ógiz jiraw varianti

21

Qırıq kúnshilik jollarǵa,

At jibersin bayraqqa.

Atı ozǵan jigittiń,

Kimińdi qul demeymen,

Kimińdi tul demeymen,

Kimińdi xan demeymen,

Kimińdi qara demeymen,

Atı ozǵanǵa tiyeyin,

Biymálel bolsın, qaynaǵa,

Jalǵız nashar basımdı,

At bayraqqa tigeyin.

Bul sóz hámmesine maqul tústi. Xannıń atlısı xanǵa qayttı, biydiń atlısı biyge qayttı.

Kókaman degen mańlayı qara bir quwqıl edi. Qız dalaǵa jáne bir shıqsa, diydarın jáne bir kórmespe ekenmen dep, qora ańlıǵan kópektey esiginiń aldında ańlıydı da turadı. Barshın tawlanıp maydanǵa shıqsa, bayaǵı Kókaman kuwqıl ele tur eken. Sol waqıtta qızdı kórip qıshqıradı:

-Balam-aw! Adamnıń jası qaytsa, miy orta túsedi, aqılı azayıp, tiliniń buwını qatıp, sóziniń mazası qashadı, qulaǵı awır tartadı, degen bir sóz bar, jańaǵı gápindi alaǵayımıraq esittim be dep turman-aw. Bir ay deyseń be, eki ay, úsh ay deyseń be? - dedi.

Sol waqıtta qız oyladı:

-Góne kisi gódek boldı degen, qulaǵı awır bolsa awır shıǵar, jaqınıraq barıp, bir qıshqırayın, - deydi.

Zárre jaqınlańqırap, perdeni kóterińkirep, ǵarrı qulǵa bir qolı aq siynesinde:

-Altı ay, qaynaǵa, - deydi.

-Íras aytasań balam. Altı ayǵa deyin hesh qalmaqqa wáde berip júrme, balam, - dedi. Attıń basın burıp, qorp-qorp júrip qayta beredi.

Jawshılar xannıń aldına keldi. Qarajan hám giriptar, Tayshıxan hám giriptar, eki giriptar kútip otır eken.

-Keldiń be, Kókaman? - dedi xan.

-Keldim.

-Qızın kórdin be?

-Kórgende qanday! Haqıyqat kórdim.

-Jaqsımeken, jamanbeken?

-Jaqsı-jamanın bilmedim, bir káse sharap qolında, shıǵıp edi úyinen, beti ayday jarqırap, tura almadım aldında shıdap, qamıs kibi qaltırap.

-Qáne, jora, kimge baradı?

Sol waqıtta:

-Oy, mańlayı qara! Qarajanǵa da barmaydı, xanǵa da barmaydı.

-Endi kimge baradı?- deydi xan.

-Qızdıń aqıllı ekenin bunnan bil, xanǵa barsam, biy ókpeler, biyge barsam, xan ókpeler, qasań baytal eki ayǵırdı ash etedi, degen nasaq maǵan qaladı, - deydi. -

22

Atın altı ay baylasın, arıq atın semirtip, semiz atın taplap, qırıq kún atın qaytarsın, ullı toydı baslasın, qırıq kúnshilik joldan at jibersin bayraqqa, atı ozǵan jigitke tiyeyin, basımdı at bayraqqa tigeyin, sózim biymálel bolsın, - deydi qız, aqıllı emey, bul ne?

Bul sóz xanǵa da, biyge de maqul tústi, hár kim óziniń oramına xat jollap atır, at jollap atır.

Atıń bolsa baǵasań,

Janıńdı otqa jaǵasań,

Qırıq kún attı qaytarıp,

Qırıq kúnshilik jollardan,

Atı ozǵan jigitler,

Barshın qızdı alasań!

Baytal mingen de baqtı, ǵashır mingen de baqtı, eshek mingen de baqtı, hár kim

óz gúmirashılıǵı menen at baǵıp qala berdi.

IV bólim

Endigi sózdi Baysınnıń elatındaǵı Baybóriniń balası Alpamıstan esitiń. Alpamıs Baysınnıń elatında on tórt jasına keldi, narday kúshine toldı, er jetip, jigit boldı. Jigittiń murınına samal endi, hár waqıtta ata-enesinen «qız aldıńız ba?» dep sorap qoyatuǵın edi, ata-enesi jasırıp júretuǵın edi.

Baysında alaǵayımlıq boldı, urı-qaltaman kóp boldı, birewdi birew jeytuǵın zaman boldı. Salıp qoyǵan qala joq, jerden aqır qazdı, arbadan qamal qılıp, dárwazanı bir jerden qoyıp, qamal qoyatuǵın bálege ushıradı. Alpamıstıń etetuǵın isi joq, ıńıranatuǵın keseli joq, kúnde azanda dárwazaǵa shıǵadı, dárwazanı ańlıydı, kúndegi talabı sol: otınǵa, suwǵa shıqqan qız bolsa, moyınına qol salıp, hár betinen posa alıp, moyınınan qushaqlap, betlerin tislep, tula boyın kók-kómbek qılıp jiberetuǵın bálege ushıradı. Bala-shaǵa maydanǵa shıǵa almaytuǵın, óz jawı ózinen shıqqan mańlayı qara qala sol boldı.

Baybóri baydıń jaqınıraq bir kelini bar edi:

Toppısı tozǵan,

Gellesi qozǵan,

Eki dizesi qulaǵınan zárre ozǵan,

Kózleri máshtey,

Shandırı tastay,

Kóp bir quwqıl, mańlayı qara kempir edi, er jetken eki qızı bar edi, otınǵa bar dese, barmaydı, kempirdiń tilin almaydı, qızları aytqanın qılmaǵan soń, kempirge ne turıs:

- Qırshınıńnan qıyılǵır-aw, shıbıǵıńnan shırpılǵır-aw, eki birdey urǵashı, suwǵa nege barmaysız, otınǵa nege barmaysız? - deydi.

Sol waqıtta qızları:

23

-Ap-aw! Otını da qurısın, suwı da qurısın, bizler neǵıp barayıq. Mına Bóybóri baydıń júwernemek, urnıqqırı Alpamıs degen balası bar-aw deymen, arman ótsek te qoymaydı, berman ótsek te qoymaydı, moynımızǵa qol salıp, hár betimizden posa alıp, moyınımızdan qushaqlap, betimizden tislep, kúnde tula boyımızdı kók-kómbek qılıp jiberedi, - deydi.

- Way, qudaydıń ólimi kelgir júwernemek-aw, - deydi kempir. - Awılda balashaǵanı qoymay júrgenshe, qalmaqtan qatının alıp kelse bolmay ma? - deydi. - Sizler qabaǵıńızdı alıp, aldıma túsiń, ózim onıń júregine shay tartqanday

qılıp qaytayın, - deydi.

Sol waqıtta mama góne mási, góne gúpi, góne toppı - bárshesin kiyip, dákenesii haywanqaslap, halaqasın uzın taslap, jawlıǵın qıya jamılıp, hasanı beline salıp

júre beredi, qabaǵın iynine salıp, qızları hám aldına tústi, qızlar dárwazaǵa burınıraq bardı, eki qızdı kórgen soń, kúndegidey diyxanshılıqtı qoysın ba:

- Kórgenshe joqtı qararım, Taymaǵay bastan dáwranım, Munsha nege keshiktiniz, Eki birdey nazlı yarım?

- dep, moyınǵa qol saldı, hár betinen posa aldı, moyınınan qushaqlap, betinen tisledi, kempir barǵansha qızlardıń tula boyın kók-kómbek qıldı. Sol waqıtta mamanıń ashıwı kelip, Alpamısqa ǵıjalat berip, qajap sóylep turǵan usaydı:

-Xalqıńızdıń jarpın sorsań qıyattı, Atańnıń dáwranı jurttan zıyattı, Bizin qızǵa maldı aydap bergendey,

Qáynim, mına isiń jurttan uyattı.

Qarqaram bar bul basımda shoqtan-shoq,

Men jılayman jaratqanǵa, qayǵım kóp,

Baysın elde eki teńles bay edi,

Bileseń be, biri bar da, biri joq.

Bul jerlerde shekken jábir-japańız,

Ashıqqa jarasqan zawqı-sapańız,

Atań menen qaynatań óz toyında urısıp,

Qalmaqqa kóship ketti qáyin atanız.

Bedew mingen márttiń júregi tasar

Yarınap ayırılǵan aqlınan sasar,

Uzaq jerden esitip júrmen ǵalawıt,

Barshınjanım qalmaqta qız bolǵan,

Qarajan menen Tayshıxanlar talasar.

Bedew minip, qıya shólde jelseńe,

24

Búytip júrgenshe sen, qáynim, ólseńe,

Awıldaǵı bala-shaǵanı qoymay júrgenshe,

Qalmaqtaǵı qatınıńdı alıp kelseńe.

Jetalmassań, jolıń mánzilden jıraq,

Barshınjan júrgendi kelgey dep jılap,

Bunnan barıp kelindi alıp kelmeseń,

Júwernemek jer tartqır-aw,

Kiymeshekli qatın sennen jaqsıraq.

Sol waqıtta Alpamıstıń reńi sarǵayıp, kewli pás túsip, sebil boz ordasına bardı. Sol waqıtta, jalǵız bala sarǵayıp otırǵan soń, ne isheseń, ne jeysen, qay jeriń awırıp tur, degenlerge Alpamıs:

- Quwırmash kuwırıp ber, apa, - dedi.

Sol waqıtta, jalǵız balanıń sózi jerde qala ma, qazannıń basına bara qaldı, maydı qazanǵa saldı, arbashı yabıday qazandı qaptallap tura qaldı.

May kúygen waqıtta biydaydı jelpip mayǵa quyıp jiberdi. Oyaǵın daǵlap, buyaǵın daǵlap, aldı qızarıp, keyni sarǵayǵan waqıtta:

-Shıraǵım, qattı ma, bos pa, pisti me, shiyki me? - dep, bir qasıq quwırmashtı uzattı.

-Mańlayı qara, seniń kir kasıǵıń menen quwırmashıńdı jeytuǵınbedim? - deydi bala.

Sol waqıtta elbirep-delbirep, bir uwıs quwırmashtı qolı menen uzattı. Balanıń júregi tastı, qolı kúyip baratır, kempir ólip baratır. Qolın qattıraq qısıp:

-Apa, maǵan qız aldıńız ba? - dep soradı.

-Óybey, alıp edik, - dep aytıp-aq saldı.

-Qayda ketti?

-Atań menen qáyin atań toyında urısıp, qalmaqqa kóship ketti, balam, - deydi.

Sonnan soń quwırmashın ne qılsın, tillá erdi iynine saldı, jez bawırdaq qamshını qolına aldı, ózin kóterip ósirgen qul atasın Qultay qul dep at beretuǵın edi, hámme eldin shetinde, Aqbulaqtıń boyında jılqı baǵıp jatatuǵın edi.

Payıw-piyada, er arqalap, qamshı alıp, atlı barmas jerlerge erte pesin waqıtta piyada bardı Alpamıs. Baba jigerbenti jalǵız Alpamıstın tillá er iyninde, jez bawırdaq qamshı qolında, sarǵayıp jortıp kiyatırǵanın kórip:

- Jigerbentim, jalǵızım, piyada nege kiyatır eken, balamnan jol bolsın sorap kóreyin, - dep, Alpamıstıń qasına kelip, jol bolsın sorap turǵan usaydı:

- Hawa jawsın, aydın kóller hól bolsın, Jıldan-jılǵa az dáwletiń mol bolsın, Kórinedi tillá eriń iynińde, Jigerbentim, jalǵız balam, jol bolsın?

Taza tarlan talpınadı uyada,

26

Bárekella, balam, seniń márt bolǵanıńa shúkir! At minemen dep kámalǵa kelgenińe shúkir! Atań bir mańlayı qara kisi ǵoy, mal kótin qarıslaǵan. Atannıń sıqmarlıǵın sennen kóp jıl burın bilemen, balam.

Bulaqtıń boyına bar, boyıń shelli bir aqım qaz, boyıńdı jasırıp jat, sáskede jılqınıń aldı tawdan qulap suwǵa keler, sol jerde namazlıgerde suw iship, keyni serpilip qaytar. Taqımıń tolǵanday, xızmetińe bolǵanday, hájetińe jaraǵanday qabırǵalı yabı bolsa, saylap óziń uslap alıp min, balam. Qaysısınıń júyrigin, qaysısınıń shabanın, qaysısınıń jaqsısın, qaysısınıń jamanın men bilmeymen. Atańnıń kóp malı joq, bir mıń ǵana jılqısı bar, balam, - deydi.

Sol waqıtta bala bulaqtıń boyına barıp, boyı shelli aqımdı qazıp, boyın jasırıp jattı. Ármanlıq penen tań attı, kún shıqtı, sáske boldı, jılqınıń aldı

tumsıqtan tawdan qulap, suwǵa keldi, namazlıgerde suw iship, keyni serpilip qayttı.

Toqımı tolǵanday,

Xızmet kúnge bolǵanday,

Kórinbedi ishinde,

Qabırǵalı bir yabı.

- Pay, mańlayı qaranıń jıynaǵan malı haramzada eken! - dep, aqımnan basın kóterse:

Ayakları topıshaq, Quyrık jalı bir qushak,

Júrip joldan adasqan, Tula boyın kene basqan, Mezgillik joldı ańlaǵan, Dúbir shıqsa uzaqta, Qulaq salıp tıńlaǵan,

Ózi shubar, qotır tay, Qarnı úlken suw qabaqtay, Keselep jortıp kiyatır,

Sol mańlayı qaranı sınap kóreyin, degen márttin, kewiline qıyal payda boldı, uzaqtan suwsap kelgen jılqı bulaqqa tumsıǵın bastı, Márt aqımnan shıǵıp, kuyrıqqa bekkem jabıstı. At arman tarttı, bala berman tarttı, tulparlıǵın bildirip, Alpamısqa kúsh bermey, bir tanap jerge súyrep qashtı. Batırlıǵın bildirdi, ash jolbarıstay ıńıranıp, jarılǵan muzday gúńirenip, irkip aldı Shubardı.

Tilládan noqta saladı,

Borboslaw jerge awnatıp,

Attıń kózin uwqalap,

Jawırınların sıypalap,

Er dúziwin saladı.

27

Qublaǵa basın qaratıp,

Ayaǵın qoydı záńgige.

Atlanayın degen waqta, Qultay babası shırp ete qaldı.

- Bárekella, jigerbentim Alpamıs, tanıp Shubardı mingen eken, Shubar tayǵa er salǵan eken, aldında aǵası joq edi, keyninde inisi joq edi. Ashıw menen qayda júrdi eken?

Bir jol bolsın sorap, qutlı bolsın aytpaqshı bolıp oylandı. Áne, baba attıń moynın qushaqlap, jol bolsın soradı:

- Bellerińde buwǵan tillá dálmentiń, Ǵarrı sorman, taymaǵay da dáwletiń, Qaysı elden qay sháhárge barasań?

Jolıń bolsın Alpamıstay perzentim?

On tórtinde tuwǵan seniń ayıńdı.

Men bilemen, balam, seniń jayıńdı,

Qayda atlandıń ashıw menen perzentim?

Sen minipseń enshige aytqan tayıńdı.

On tórtinnde tuwǵan gáwhar aylarıń,

Kelisipti, balam, sayma-saylarıń,

Ashıw menen qayda atlandıń, jalǵızım?

Qutlı bolsın mingen Shubar taylarıń!

Sol waqıtta balası:

- Men mingenmen Bayshubardıń beline, Dushpan qorqsın jortqan attıń demine, Kóp egleme, baba, endi bizlerdi,

Saparım bar Tayshıxannıń eline.

Qultay:

- Atlar shapqan bálent tawda kár edi,

Tarıqqanda piri jılawdar edi,

Ashıw menen munsha atlanıp, jalǵızım, Qalmaqlarda ne xızmetiń bar edi?

Alpamıs:

- Yarıma qılǵanman japa-zulımı, Aq betine jarasqandı tulımı,

Kóp egleme, baba, bulaq boyında,

28

Qalmaqqa ketkendi Baysın kelini.

Minip bedew qıya shólde jelemen,

Ájel bolsa, úyde bolsa hám ólemen, Egleme, jan baba, endi bizlerdi, Aman bolsam kelinińdi alıp kelemen.

Bellerime altın kámar buwaman,

Námárt bolsam nege anadan tuwaman.

Egley berme, pátiya ber, jan babam,

Ketken yarımdı ólgenimshe quwaman.

Qultay:

- Ata degen qádirdan,

Sıylaygór, balam, atańdı, Ene degen miyirman,

Sıylaygór, balam, eneńdi. Sıylamasań atańdı,

Qoylardı baqqan qul bolar,

Sıylamasań eneńdi, Tezekler tergen kún bolar,

Baybóridey aǵamnıń, Aqbilek atlı jeńgemniń, Qayda ketkenińdi bilmey,

Jılay-jılay, shıraǵım, Eki kózi kór bolar.

Atıńnıń basın bur, deydi,

Baysın elge bar, deydi

Atań menen eneńnen, Aq pátiya al, deydi. Aq pátiya alǵan soń,

Qayda ketseń, onda ket, Perzentim, óziń bil, deydi.

Ashılǵan gúller solmaydı, Biyájel bende ólmeydi, Ata menen eneni,

Narazı qılǵan balanıń, Sirá jolı bolmaydı.

-Endi ata-eneden pátiya alıp ketpesem, bolmas, - dep Alpamıs Baysın eline qarap júris kıldı. Jaqınlap barıp qarasa, eki ǵarrısı dárwazanıń aldında

jolına qarap giriptar bolıp tur edi. Piyada ketken balanıń atta kiyatqanın kórdi.

-Kempir, baxtımızǵa qara tigilgen, jádigóydiń tiline inanǵan eken, qalmaqqa ketetuǵın bolǵan eken-aw, bir jol bolsın sorap kóreyik, keteǵoysa jalǵızım,

29

saparınan kesh bolar, Baysınnan saylap qız alıp bereyik, ketpe balam dep, bir jalınıp kóreyik, - dedi.

Bul másláhátte turǵan waqıtta Alpamıs sálem berip, atasınıń qasına bardı. Áne, sol waqıtta atası oń jaǵında, sheshesi sol jaǵında, ekewi sırlasıp, Alpamıstan jol bolsın sorap tur:

Baybóri:

- Hawa jawsın, aydın kóller hól bolsın, Jıldan-jılǵa az dáwletiń mol bolsın, Qaysı elden, qay sháhárge atlandıq,

Jalǵız ǵana jigerbentim, jol bolsın?

On tórtinen shalqıp tuwǵan ayıńdı,

Men bilemen, márt jigitseń, jayıńdı.

Ashıw menen qayda atlandıń, shıraǵım?

Qultaydan alıpsań, enshi tayıńdı.

Alpamıs:

- Men mingenmen Bayshubardıń beline, Qalmaq qorqsın jortqan attıń demine, Egley bermeń eki birdey ǵarrılar,

Sapar ettim Tayshıxannıń eline.

Baybóri:

-At oynatqan bálent tawda kár edi,

Jılaǵanda piriń jılawdar edi,

Ashıw menen munsha atlanıp, shıraǵım, Qalmaqlarda ne xızmetiń bar edi?

Alpamıs:

- Bayshubardıń kuyrıq-jalın óremen,

Báhár bolsa tawdan gúller teremen, Jılay berme eki birdey ǵarrılar,

Aman bolsam, kelinińdi alıp kelemen.

Baybóri:

- Qartayǵanda hár qıyalǵa dóneyin, Aldı menen tamashańdı kóreyin, Aldıńda aǵań joq, keyninde iniń, Baysınnan saylap qız alıp bereyin,

30

Alpamıs:

-Bellerime altın kámar buwaman, Námárt bolsam, nege anadan tuwaman,

Jılawımdı qaǵa bermeń ǵarrılar, Ketken yardı ólgenimshe quwaman.

Baybóri:

- Bedew minseń kıya shólde jeleseń, Óziń jalǵız, hár sawdaǵa kóneseń, Keter bolsań endi, jalǵız shıraǵım, Neshe ayda, neshe kúnde keleseń?

Alpamıs:

- Basıma jawdırǵay alla rahmetti, Baysın elden taydırmaǵay dáwletti, Altı ayda kelinińdi alıp kelermen, Eglenbey berińler maǵan máwletti.

Baybóri:

-Jerdi, kókti xalıq áylegen iláyım, Qartayǵanda neden boldı gúnayım, Bar, ketken jalǵızdı saǵan tapsırdım, Tarıqqanda qollaygór, qádir qudayım.

Belime jarasqan tillá dálmentim,

Taymaǵay dá qartayǵanda dáwletim,

Balam, seni bir qudayǵa tapsırdım,

Aman barıp, saw kelgeyseń, perzentim!

Atıńa taqqanman tillá sádepti,

Xızmetińde tánde bawırım kábaptı,

Aman barıp, saw kelgeysen, perzentim,

Ata-eneń bere berdi juwaptı.

Atpamıs attıń basın ońǵarıp, qaladan shıqtı. Sol waqıtta eki kózi sırtında, tawshannıń tuwǵan tóbesi kózine ısıq kórinedi, ǵayrı jurtqa shıqqanda márt ekenińdi kim bilsin, kemlik keler ózime dep, ásterek ketip baratır. Enesi bardı úyine, bala menen tuwısqan jalǵız nashar bar edi, jeti jasar qız edi, atı edi

Qansulıw.

- Aynanayın Qansulıw, - dep qızına turıp jıladı.