Alpamis dastani - Ógiz jiraw varianti

151

Jádigerge kúsh bermey qoylar hár qaysısı bir qumnıń bawırına shóp kuwıp jayılıp ketti. Jádiger qoydı jıynap ala almay, ókshesinin jarıǵın qara tasqa tiydirmey, bir tóbeniń basına shıǵıp, bala shırqırap jılap turǵan kusaydı. Sarǵayıp tań atqan waqıtta Alpamıs dastıqqa omırawın taslap, atamdı kórdim, balamdı kórdim, ata-enemniń amanlıǵın bildim dep, qudaǵa shúkir qılıp, tórt tárepke qarap atırsa, bir balanıń shırqırap jılaǵan sesti qulaǵına tal-tal kelip turıptı. Jetimligin yad etip:

- Jerdi, kókti xalıq áylegen ilayım, Jeti jasta neden boldı gúnayım,

Kórmedim men, sen atamnan ayırıldım, Jetimlikti miyasar qıldı qudayım.

Atalılar oynaydı deydi ellerde,

Atasızlar qoy baǵadı shóllerde,

Kelermeken ǵayıp bolǵan jan atam,

Aqsham-kúndiz eki kózim jollarda.

Jetimlikten sharǵa boldı boylarım,

Atam kelip bolarmeken toylarım,

Qaytararǵa hal-quwatım kelmedi,

Qurrayt-qurrayt, sebil qalǵan qoylarım.

Qoylarda bolmadı meniń qostarım,

Basıma búrkengen tilla jastarım,

Qaytararǵa hal-quwatım kelmedi,

Kurrayt-kurrayt, sebil qalǵan qoshqarım.

Lashın edim, qanatımnan qayrıldım,

Júyrik edim, doynaǵıman mayrıldım,

Kelermeken endi bir kún ǵayıbım,

Toqpaq jallı torı ayǵırdan ayrıldım.

Qullardan alarman inshalla arım,

Jılaǵanda bilgey alla bul zarım,

Jeti jıllar boldı jurttan ketkeli,

Kelermeken bir kún adasqan narım.

Jetimlikten bul sarǵayǵan boy boldı,

Atam ketip, meniń enem toy boldı,

Kelermeken endi bir kún ǵayıbım,

Ketkeninde qoshantaylar qoy boldı.

Báhár bolsa tawdan aqqan bulaǵım,

Jetimlikten awır boldı qulaǵım,

152

Qaytararǵa hál-dármanım kelmedi.

Qurrayt-qurrayt, sebil qalǵan ılaǵım.

Bala zar jılap tur edi. Alpamıs jayınan turdı, Shubardıń beline mindi. Alpamıs attı irkip, ayaǵın záńgige tirep, aq nayzaǵa súyenip, jayılıp atqan qoyǵa bir qıyqıw saldı. Bir qıyqıwǵa shıdamay, qoylar úrkip jıynaldı. Attıń basın ońǵarıp, Jádiger turǵan tóbege bardı. Attan ózin tasladı, Jádigerdi qushaqlap, kóziniń jası monshaqlap, sol waqta batır jıladı:

- Atqa bir tartqan andızım,

Mańlayımda qundızım, Jetimmen dep jılama, Aman bolsa bir kúni,

Atań bir keler, jalǵızım.

Mań-mań basqan, mań basqan,

Tórt ayaǵın teń basqan, Aldı órkeshin qum basqan, Artqı órkeshin shań basqan, Qara gúreń adassa, Qaytqan joǵıń men, - deydi.

Atası ǵayıp bolǵanda, Enesiniń ishinde,

Altı aylıq qalǵan Jádiger,

Jalǵızım ba ediń sen? - deydi.

Gúldir-gúldir kisnegen,

Suwlıqtı kese tislegen, Tanawları shapshaqtay,

Sanı qara gúpshektey,

Elińe dushpan keltirmes, Jılqıńa sayaq endirmes, Toqpaq jallı torı ayǵır, Ǵayıp bolsa elińnen, Adasqan joǵıń men, - deydi.

Atası ǵayıp bolǵanda, Enesiniń ishinde,

Altı aylıq qalǵan Jádiger,

Qulınım ba ediń sen, - deydi.

Múyizleri shıǵırshıq, Quyrıqları dıǵırshıq, Mekirenip ses bergen,

Dushpannıń janı seskengen,

Elińe dushpan keltirmes, Qoyına sayaq endirmes, Ay múyizli aq qoshqar,

Ǵayıp bolıp ketkende,

153

Enesiniń ishinde,

Altı aylıq qalǵanda,

At basınday ul tuwıp,

Aq jarılqap kún tuwıp,

Shırqırıp jerge túskende,

Altın gúwen moynında,

Mańırap qoylar kelgende,

Talpınıp qozı turǵanda,

Jazdırılıp gúweniń,

Hár sawlıqqa bir barıp,

Taba almay júrgen atańdı,

Jádiger me ediń sen? - deydi.

Jılay kórme jetimek,

Dushpannan arıńdı alarsań,

Sarǵayıp nege jılaysań,

Aman bolsań bir kúni,

Sen atańdı kórerseń,

Tanıtsam tuwrı balaǵa,

Jarılıp keter júregi,

Qor bolar bala súyegi,

Jańa kórgen waqtında,

Diydarına toyalmay,

Men jılarman keyninde, - dep

Tanıtpay taǵı balaǵa,

Attıń basın ońǵardı.

Qoydıń ishin aralap, bir semiz qoydı aldına alıp, sáske waqıtta babasınıń aldına keldi. Babaǵa táńiri sálemin berdi, baba sálemin aldı.

-Baba, sen balańdı tanır ma ediń? - dedi.

-Kórsem, tanır edim, shıraǵım, - deydi.

-Balańnıń ne belgisi, ne nıshanı bar edi, - deydi.

-Jeńgem júkli bolǵanda, toǵız ay on kún tolǵanda, tilládan júwen kerdirip, jeti kún jattı tolǵatıp, tuwalmadı sol nashar, jeti kúnler tolǵanda, sáhár waqtı

bolǵanda, házireti Áliy sheri quda kelip, oń iynine pánje urǵan, bes pánjeniń daǵı bar edi, kórsem, sonnan tanır edim, - deydi.

Sol waqıtta batır iyinin ashtı, babası bes pánjenin ornın kórip, awdarılıp tústi. Qáddi boyı qaltırap, say súyegi sırqırap, bir maydan jatıp, ózine keldi.

Áne sol waqıtta baba menen tanıstı, qullardan kórgen qorlıqtı, qullardan bolǵan zorlıqtı balasına bayan etti.

Kúnde atlı keledi,

Xan shaqırdı seni, dep,

Shaqırǵanda barmayman,

Ultan atlı mıń quldı,

Alpamıstay balamnıń,

154

Bir basıp ketken izine,

Sirá dese almayman,

- desem, meni olar urıp-urıp taslap ketedi.

Sonday qorlıq kórgenmen,

Keldiń be jalǵız perzentim,

Sen ketkeli kanlar toldı kózime,

Kele almadım ózime,

Seni kórdim, shıraǵım,

Endi ólsem razıman,

Jaratqannıń ózine.

XX bólim

Áne sol kúni de qoy soyıp, góshke toyıp, úshewi miyman boldı. Erte namaz waqtında Jádiger qoydı baǵıp kete berdi. Qultay menen Alpamıs qosta qaldı, ekewi másláhát saldı,

Alpamıs aytadı:

- Baba, birew bendeni biygúna óltirse, onıń gúnasınan kisi shıǵa almas, gúnayı óz moynında bolsa, ol bendeni óltirseń, máhsherde sorawı bolmas, sen at-jaraqqa iye bol, seniń bar lipasıńdı kiyeyin, sen misette bolayın, toy berip atqan quldıń qasına barayın, kim jaqsı eken, kim jaman eken, kim dos eken, kim dushpan, hár kimniń gúnayın moynına qoyıp, óltirip qaytayın dep at-jaraqtı babaǵa berip, babası Qultaydıń góne gúpisin kiydi, góne soppasın kiydi, góne kóylek-ıshtanın kiydi, góne kewish-másisin kiydi, belbewdi hám tómenirek buwdı.

Bir shapandı eńsesine búklep ǵana tıqtı. Ǵojalak kiymek Alpamıstan qalıp edi. Ádepki aq serkeniń terisin ǵojalaq qılıp, qan menen qatırdı, Qultay menen qatar otırıp, suwǵa qarasa, ekewin sirá ayırıp bolmaydı. Qaysısınıń Qultay ekenin ózleri de bilmey qaldı.

Qultay babanıń qıysıq tayaǵın beline qıstırıp, at-jaraqtı babaǵa tapsırıp, ortası Qarakól edi, arqası gúzar jol edi, ullı gúzar jol menen bul toyxanaǵa qarap júris etti.

Elatında bir bay bar edi, Aqshalbay dep at beretuǵın edi. Ultanxanǵa qádirlirek bay edi, Qarakóldiń arqasın jaylaytuǵın edi. Tórt-bes er jetken qızları bar edi, bulardı da toyǵa ayttırǵan eken. Bir topar qızlar arbasın aydap, Qara kóldi jaǵalap toyǵa qarap qıysańlasıp ketip baratır.

Sol qızlardan bir jol bolsın sorap kóreyin, arbasına mindirip ketermeken degen «baba» da qıyal payda boldı. Qızlardıń aldına shıqtı, arbasın eglep, qızlardan jol bolsın sorap, «baba» ne dep tur eken:

- Hawa jawsa aydın kóller hól bolsın, Jıldan jılǵa kem dáwletiń mol bolsın, Arba aydapsız Qarakóldiń boyına,

155

Ayt, qızlarım saparıńız, jol bolsın.

-Arba aydadım Qarakóldiń sayına,

Shatırash kiydim kelte-kelte boyıma,

Joldı bosat, ólim bergil aljıǵan, Biz baramız Ultan aǵam toyına.

-Kewlińde qalmasın qıylı qallarıń, Toyǵa barsań, kesher neshik hallarıń, Barǵanıńsha birge joldas bolayıq, Arbańızǵa mindire ket, ballarım.

-Kókiregińe hár qıylı hal ala ber, Ótken kúnlerińe shúkir qıla ber, Joldı bosat, ólim bergil aljıǵan,

Jayǵaspaysań arbamızǵa, qala ber.

-Barǵanıńsha men de joldas bolayın, Qartaysam da birge oynap kúleyin,

Arbańızǵa mindire ket, qızlarım, Barǵannan soń pátiyamdı bereyin.

-Arba aydadım Qarakóldiń basına,

Erteńgi isti qoya berme keshine,

Joldı bosat, ólim bergil aljıǵan, Uyqılaǵanda sen enerseń túsime.

-Awa, qızlar, men enermen túsińe,

Toyǵa barsań kelispegen isińe,

Mindirmeseń, kete bergil, arbańa,

Aqırı bir kún babań miner ústińe.

Bilegimdi salayın ba moyınıńa,

Kim shıdaydı ǵarrı atanıń oynına,

Mindirmeseń, kete bergil, arbaǵa,

Bir aqsham al shul babańdı qoynıńa.

Bizge aytıp turǵan, qızlar, hiyle me,

Oylansańız gáptin sońı giyne-me,

Mindirmeseń, kete bergil, arbańa,

Aqırı bir kún babań miner siyneńe.

Sol waqıtta qızlar arbasın burıp aydap: - Ólim bergil aljıǵan, shirkin, aqlıǵı menen jas adam menen daqıllasadı-aw, - dep qızlar jónine kete beredi.

Qızlardıń keynin ala on segiz qatın shıqqan eken, iyininde dástúrxan,

156

qolında bala, báhárdiń ayı edi, kóklemniń waǵı edi, awzın ashıp, tilin salıp, tula boyı aq kóbik bolıp, qatınlar da óleyin dep sharshap kiyatırǵan qusaydı.

Usı qatınlarǵa jaqınlańqırıp daqıl etsem, dásturxanların bermespeken, degen bir qıyalǵa ketti. Jaqınlap barıp:

-Kelinler, amansızlar ma, - deydi.

-Qullıq, kaynaǵa, - dep, dizesin basıp sálem berip atır kelinler.

-Kelinlerim, jol bolsın, - deydi.

-Jol bolsa, qaynaǵa, mol bolsın, - deydi. - Ultan xan toyǵa ayttırǵan-aw.

-Bárekelle, balalarım, bayaǵıday kúnim bar ma, men sorlıǵa tınım bar ma, Alpamısjan barındaǵı kúsh bolǵanda, dástúrxanlarıńdı alıp júrip, sizlerge

kómek berer edim-aw, - deydi.

-Qaynaǵa, sóytegór, iymanlı bol, kóp jasa, balań aman kelgey, - deydi.

-Jaqsı, balalarım, «kóp tilewi kól» degen, bir maydan kómek bere qoyayın, balalarım, - dedi de, bir janbawırǵa ózin taslap otırdı.

-Iynime teńlep salıp, kolımnan tartıń, arqamnan iyteriń, meni bir eplep turǵızıp jiberiw kerek, - deydi.

Qatınlar ǵawlap qasına bardı, toǵızın bir jaǵına, jáne toǵızın bir jaǵına, on segiz dásturxandı eki iynine teńlep ǵana qoydı. Bir qatın qolınap tarttı, bir

qatın arqasınan iyterdi, ah-uh dep eńkeyip-tońqayıp túrgelip ketti. «Qultay» qatınlar menen bir maydan joldas boldı, áweli bir tanap boyı ozdı.

Qarakóldi jaǵalap, dásturxanlardı arqalap, qatınlarǵa kórinbey, qarası shógip kete qaldı. Qarakóldi ótken jerde Koltıq degen bir kól bar edi, jeri otlaq edi, mal otlawǵa qolaylı edi, bir bay mal kókletip kóp otırǵan eken, malı hám qayırda kóp jatqan edi, maldıń tezekleri, astı qayır, ústi quyashlamaǵa shıtırmaqlanıp qatqan eken, «arqadan dawıl turdı, Qultaydı quda urdı», dásturxanlardı jerge qoyıp, on segiz dásturxannıń qatlamasın maqul búklep ǵana urdı.

Dástúrxanlar bos qaldı, siyregirek jatqan, juqaraq qatqan, hár qaysısı-hár qaysısına jup-juptan toǵız jup maldıń tezegin tawıp saldı. Qatınlar izinen keldi, bılayıraq shıǵıp otırdı.

-Kelinler, dástúrxanlarıńdı ala qoyıń balalarım, - deydi.

-Qaynaǵa kóp jasa, iymanlı bol, - dep, balań aman kelgey, - dep, «Qultayǵa» pátiyasın berip, Qatınlar dástúrxanların tanıp aldı. «Qultay» bolsa ozıp ketti.

Qońırattıń bir jabı bar edi, Aqjap dep at beretuǵın edi, qatınlar da tuwra

joldan Aqjaptıń boyına jetti. Aylanıp óteyin dese, kópir uzaq, túsip óteyin dese, jap shuqır, sekireyin dese, enlirek, bir tigirek jerge kózi tústi hám tarıraq kórindi. Usı jerden sekirip óteyik, dep másláhát saldı, eki peshin qayırıp, kókiregin ayırıp, ıshtanların sherbenip, kóylegin awızına tislep, balaların iynine salıp, dáslurxanların qolına alıp, keyin sheginip kelip sekirip edi, on altısı ótti. Baqa jawırın, mántirsek, bóksesi juwan, kelte baqayıraq ekewi shomp

etip suwǵa battı, suyıq tezekte ne kórgen kún bar, bul da shayılıp ketti, ekewi suwdan shıǵıp, birewi aldında, birewi keyninde ketip baratırsa, «awǵan talǵanǵa kúledi» degen, izgi qatın ózinikinen xabarı joq, aldındaǵı qatınnıń qatlaması shayılıptı, ókshesine, bóksesine, quyrıǵına tamshılap tamıp baratır, oǵan izgi qatın awızın qıysaytıp kúlip baratır:

157

- Toyǵa barsaq, meniń aqlım bolar lal,

Kewlińe kelmesin seniń qıylı qal. Eglenip tur, ólim bergil biyhaya, Haw abısın, saǵan aytar arzım bar.

Kirippediń erenlerdiń baǵına,

Kúyippediń joqshılıqtıń daǵına,

Ańlamapsań, ólim bergil biydáwlet,

Qatlama pisirippediń zıǵır mayına.

Ultan xanlar ullı toydı baslaydı,

Toy bergenler zárre kewlin xoshlaydı,

Ańlamapsań ólim bergil biydáwlet,

Qatlamańız shayılıp ketken usaydı.

Toyǵa barsań seniń aqlıń hayrandı,

Bizler menen súre almaysań dáwrandı,

Ańlamapsań ólim bergil biyhaya,

Maylar tamıp ústi basıń wayrandı.

Sol waqıtta artına burılıp qarasa, bunıki onnan beter aǵıp baratır. Ekewi de bir ash kisiniń qatını edi.

-Mańlayımız qurısın, abısınım, endi toyǵa ne betimiz benen baramız. Un tilep alıp, maydı qarız alıp, iylep zordan pisirip edik-aw, - deydi.

-Usındayda alıspaytuǵın bola ma, analardan qarız ala qoyayıq, - deydi. Aldındaǵı qatınlardan ekewi nan qarız sorap baratırǵan kusaydı:

- Qáynim ólip, Ultan boldı xanımız, Toyı qursın, qıynaldı shiyrin janımız, Bir-bir nannan qarız beriń bizlerge,

Suwǵa batıp, shayılıp ketti nanımız.

Qayırıp jaqtım Baysın kóldiń qamısın.,

Jańa bildim toyxananıń alısın,

Biziń nanlar suwǵa batıp ezildi,

Bir-bir nannan qarız beriń abısın.

Baylar malın Qarakólge baǵadı,

Jarlılıǵı qursın,eni jaǵadı,

Qatlama pisirgeni qursın zıǵır mayına,

Bóksemizge ıssı-ıssı tamadı.

- Biysharalar suwǵa ıǵıp ketip edi, shayılsa, shayılıp ketkendi, bir-bir nannan bersek, bere qoyayıq, - deydi basqaları.

158

Másláhát penen dástúrxanların sheship qaradı, ózleriniń suwı menen bular da iylenip qalǵan eken, quday urdı Qultaydı, qaynaǵa bolmasań, teris bol. Qatınlar Aqjaptıń boyına qaytıp kelip, dástúrxanların zordan hadallap aldı.

«Qultay» ozıp kete berdi. Qultaydıń burınnan kiyatırǵan bir qádirdan aǵası bar edi, qolı eplirek edi, xannıń toyında mal soyatuǵın edi, qassap bola qoyǵan eken, qalada otırsam hár kim jamanlar, góshti kóp aldıń der, xanǵa ólimdar bolıp júremen be dep, qalanıń sırtında, joldın ústinde torańǵıldan ılashıq qılıp

otırar edi. Kempiri de Qultaydıń qádirdan jeńgesi edi. Qultayǵa qosıp qoyǵan bes-altı eshki ılaǵı da bar edi. Qultaydı kórip arqası qozdı, kempir moynın sozdı:

-Shıraǵım, mırzaǵa, aman-saw júrmiseń? Biziń aq eshki saw ma, sarı eshki saw ma? - dep sorap atır.

-Zańǵardıń qızı, qay waqıtta maǵan mal qosıp biynaymıt bolıp ediń? Aq eshkiń urǵashı tuwdı, sarı eshkiń egiz tuwdı, qara eshkiń úshew tuwdı, - dep edi, kempir quwanıp ketti.

Kempir qassapqa kúnde bir qazan sháwle pisirip qoyatuǵın edi. Sháwle pisip tur eken.

-Jeńge, mına sháwleńnen berseń, jep keteyin, - deydi.

-Má, shıraǵım, - dep bir shómish alıp berdi. Jep bolıp:

-Jáne ber, jeńge, - deydi.

Jáne bir shómish salıp berdi.

-Qudaydıń ólimi bergil qul, seniń ushın pisirip atırman ba, - deydi. Kempir shómish penen qoyıp jiberdi. Ras qoyıw olay emes, bılay dep kempirdin kolınan shómishti tartıp aldı.

Júregińniń awızı dep, Qos ókpeniń tusı dep, Óletuǵın jeriń usı dep,

kempirdi bir urıp edi, kempir uzınına jattı, qozǵalmay silesi qattı, kempirdiń ólgenin bildi, eki qatlap kórpeni saldı, dastıǵın bálent qoydı, qublaǵa qarap óz jónine kete berdi. Namazsham qarlıǵıp, quptan bolǵan waqıtta qassap kiyatırǵan kusaydı, dorbası tolı, qoynı da tolı, kúndegiden waqtı xosh. Góshi de kóp, shegirdek, óńesh, ókpe, qırıqqat, jumırı ash ishek - bárin arqalap kiyatır-aw. Mańlayı qara, góshtiń waktı-xoshlıǵı menen kempirge qıshqırıp kiyatır:

- Kórgenshe joqtı qararım, Taymaǵay meniń dáwranım, Qassap yarıń kiyatır, Úydemiseń nazlı yarım.

Esiktiń keldi aldına, Bekitiwli esikti kóredi, Maydanda qassap sóyledi: -Torańǵıldan ılashıǵım,

160

Ultan qul toyxanaǵa alıp ketken eken. Otır eken enesi, bir kórpeniń ishinde, kaq shekpendi jamılıp, Alpamıs jandı saǵınıp. Barıp sálem berdi.

-Jeńge, aman-saw otırmısań, - deydi, qolınan alıp zıyarat qıldı.

-Shıraǵım, mırzaǵa, aman-saw júrmiseń? Malıń, janıń aman ba, jetimegiń saw ma? Jalǵızdan xabar bar ma? - dep sorap edi enesi.

-Jeńge, ishkendey neń bar, ishim ash bolıp kiyatır, - deydi.

-Tórde turǵan kergige qolıńdı suq, shıraǵım, - deydi.

Qolın suǵıp qaradı, jumırı, ash ishek, baqay tazalaw enesiniń patshalıqta qılıp turǵan wazıypası sol eken. Mınaw haldı kórip, toyxanaǵa qarap júris qıldı. Baratırsa, atası Baybóri baydıń aq qılqa ústinde, úlken qabaq iyninde, suw tasıp máskepshi bolıptı Ultan xannıń toyında. Qolınan aldı, sálem berdi, tanımadı, atasınan ótip xannıń qasına bardı. Balası tanıtpadı ózin, belli «Qultay» sol boldı, xanǵa barıp sálem berdi. Xan sálemin aldı.

- Xan inim, qutlı bolsın, toy beripseń, - deydi. - Toyıńa shaqırttıń, kele almadım, qutlı bolsın aytıp qaytayın dep edim, jáne «jetimniń bir toyǵanı shala bayıǵanı» degen, bes-altı kún júrip, patshalıqtıń toyınan toyıp keteyin dep keldim, - dedi.

-Bárekella aǵa, táwir kelgen ekenseń - deydi. - Asxanaǵa bar, ot jaq, kúl al, suw tası, tamaǵıńdı toydırıp júre ber, - deydi.

-Ájep bolar, inim, - deydi. Qol qawsırıp, keyin basıp ǵana shıqtı. Maydanǵa shıǵıp oylandı:

-Hár kisiniń basına dáwlet kelse, onıń xızmeti ar bolmaydı degen, bul zańǵarǵa kemli kún dáwlet kelgen eken, bunıń xızmetin ar bilmeyin, - deydi.

Bir qısım kúl aldı, azǵana ot jaqtı, suw tasır qabaq tappadı. Sol waqıtta tús bolıp, Baybóri kempiriniń qasına barǵan eken, izinen barıp, ózin tanıtpay Baybóri baydan qabaǵın sorap turǵan qusaydı:

- Baǵda ashılǵan reń gúldey solayın, Xan buyırsa, xızmetine kóneyin, Qabaqtı ber, Baybóridey jan aǵa, Seniń ushın ózim xızmet qılayın.

Aq qılqa jarasar kiyseń boyıńa,

Hesh nárse teń kelmes aqıl-oyıńa,

Qabaqtı ber, Baybóridey, jan aǵa,

Suw tasıyın Ultan xannıń toyına.

Kóllerden ushırdım aqsha quwımdı,

Júyrik at bilmeydi ullı duwımdı,

Qabaqtı ber, Baybóridey jan aǵa,

Seniń ushın men tasıyın suwındı.

-Azǵan Qultay,

Allasına jazǵan Qultay, Sındırarsań qabaqtı,