Alpamis dastani - Ógiz jiraw varianti

121

aqsham waqtında turıp ketermen boldı.

Qarındası Qansulıw eglenip turıp, dárkar wájińdi bereyin, dedi. Qarındası Qansulıw iynine dorba asadı, qolına hasa aladı, Qarakóldi jaǵalap, jaǵaǵa qonǵan sharwaǵa qarap jónedi. Hár sharwanın esigine barıp, huw-haq dep, pátiya bergen qusaydı.

- Nasharman, boldım dárbeder, Men de bir haqtıń qayǵı sher,

Aǵayin bolsań shıq, dedi, Esigińe keldi qálender. Nasharman, boldım aqlım lal, Allam bir saldı hár qıyal, Esikke kelgen qálendermen, Aytqan sózge qulaq sal. Sawashta mindim qarager,

Jalǵızǵa boldım ahıw-zar, Aǵayin bolsań bizlerge,

Hár úyge bir-bir tanap ber.

Aǵayinlerinen bir-bir tanap jıynadı, alıp kelip Qarajanǵa berdi. Qarajan arqalap qayta berdi, neshe kún jol júrdi, bándirgiden ótti, dostı jatqan zindandı tappay hayran boldı, bir úyilip jatqan topıraqqa kózi tústi, barsa, dostı jatqan zindanǵa dus boldı. Ishkerige qaradı. Ata-enesin saǵınıp, Alpamıs qapa bolıp atır edi. Joqarıǵa qarasa, pánjireniń awzında bir adam kórindi. Sol waqta batır joqarıdaǵı kisige qarap, tolǵap ne dep atır eken:

- Jas alpısqa kelgende, Payǵambar jasqa mingende, Áwliyege at aytqan,

Shıyıqlarǵa tay aytqan, Áwliyede túnegen, Muńlı atam senbediń, Tilep alǵan bizlerdi,

Joqarıda kóringen? Bunda saza bolmadı. On ay qursaq kótergen,

Omırtqası búgilgen, Qan aralas sút bergen,

Ayazlı kúni aylanıp, Bultlı kúni buralıp, Sáhár waqtı bolǵanda, Jan balam, dep oylanıp,

Muzlı besik tayanǵan, Enembediń kóringen? Bunda saza bolmadı.

122

Talasıp emshek emisken, Tay qulınday tebiskeń

Tar kursaqta bir jatıp,

Kóp tamasha kórisken,

Jalǵız qarındasım Qansulıw ma? Bunda saza bolmadı.

Qalmaqqa kelip keyninen,

Qırıq kúnshilik jollardan, Bayshubardı ozdırıp, Qalmaqtan alǵan dilbarım, Barshın ba ediń kóringen? Bunda saza bolmadı.

Kóterip meni ósirgen, Bir kamalǵa keltirgen,

Balasınan ayırılıp, Sergizdan bolǵan keynimde,

Babam Qultaymediń sen?- deydi. Bunda saza bolmadı.

Taban joldıń awzında, Qara at júrmey turǵanda, Attan túsip juwırıp, Ekewimiz gúres salǵanda, Tawda jıqtım sizlerdi,

Qorqqanınan dos bolǵan, Qarajanbediń sen? - deydi. Ashıwlandı Qarajan:

- Atańdı ayttım, sózim joq, Eneńdi ayttıń, sózim joq, Tuwısqanıń Qansulıw, Qarındasıńdı ayttıń sózim joq. Kostar degen súyewdi,

Barshındı ayttıń sózim joq, Qatarda kózge ilmegen, Toy-mereke bolǵanda, Keldiń, aǵa, demegen, Dizesine orın tiymegen,

Qolına suw quymaǵan, Bes baytalǵa satıp alǵan, Qultay qul shelli kórmediń,

Úsh ayshılıq shóllerge, Piyada júrip tentirep,

Elińe barıp esittim, Qalǵanıńdı zindanda, Izlep keldim piyada,

Kádirimdi bilmediń,

123

Qultay qul shelli kórmediń,

Qultay quldan soń ayttıń,

Jawda mingeniń maya ma,

Batır sózden taya ma,

Qultay shelli kórmediń, - dep,

Qarajan ashıwlanıp kete berdi.

Alpamıs:

- Sawash kúni at kekilin taraysań,

Óziń batır, hár múshkilge jaraysań, Men jatırman úsh jıl boldı zindanda, Qapa bolǵan márttiń nesin sınaysań?

Sol waqıtta Karajan jáne oylanıp qaytıp keldi. Iynindegi tanaptı Alpamısqa tasladı, márt tanaptı usladı, Qarajan jıynadı, jol ortaǵa kelgende, Alpamıs kıyal oyladı, at bası qaǵıspas jer bolmas, ya sawashta, ya urısta, ya gúreste bayaǵı zindannan shıǵarıp alǵan aǵańman, dep júrse, sol waqıtta júzim tómen bolar dep, batır tanaptı sheship túsip ketti. Qarajan óz jónine ketti.

XVII bólim

Bul jatıwdan aradan altı jıl ótti. Altı jılǵa mal shıday ma, Áshim bar qoydı berip boldı. Qanatınan qayrıldı, esapsız qoydan ayrıldı, bererge zatı bolmadı, endi ırazı bol, jora, dep, Alpamıstıń keldi qasına.

-Ne boldı, jora? - deydi Alpamıs.

-Ne bolǵanı kurısın, bar qoyımdı jep boldıń, - deydi.

-Seniń, jora, beretuǵın zatıń bolmasa, saǵan bir ańsat talap bar, - deydi.

-Ne talap? - deydi.

Iynińe dorba sal, qolıńa hasa al, qalmaqtıń qalasına bar. Ne jerde tandır bolsa, nan japqan qatın bolsa, neshesine pátiya ber, neshesin alda, qalmaqtıń qatınları seniń túrki tilińe túsinbeydi, kunde nan tilep kele ber, - deydi.

Áne Áshim:

Iyinine dorba saladı,

Qolına hasa aladı, Qalmaqtıń qalasına jónedi, Hár kósheni qıdırdı, Qıdırıp tandır tappadı, Áshimge sapar jaqpadı, Bir kóshege kirdi.

Bálentte qurǵan bir tandır, Ol kóshede kórindi, Elli-altmısh qatın basında, Bir nesheler nan japqan, Bir nesheler nan jasaǵan,

124

Jaqınlap bardı qálender:

- Diywanaman, diywanaman,

Íshqına kúyip janaman, Bir-bir nannan berińler,

Esapsız qoydan ayırılǵan, Nan tilegen diywanaman.

Júrekten shıqpas ármanım, Taymaǵay bastan dáwranım, Bir-bir nannan berińler, Aman-saw shıqqay palwanım. Allaǵa jetkey nalıshlar, Diywanashılıq bul isler, Bir-bir nannan berińler,

Nan jawıp turǵan biybishler. Kelse bir ájel qamalar, Diywana keshse allalar, Bir-bir nannan berińler, Nan jasap turǵan mamalar. Diywanalar, ándiysheler, Bizlerge túsken pesheler, Bir-bir nannan berińler,

Tandır basında shesheler. Shektim jábir-japalar,

Súrgenim zawqı-sapalar, Bir-bir nannan berińler,

Tandır basında apalar.

Qolımda bar ma tengeler,

Kórinbes sizden óńgeler, Bir-bir hám nannan berińler,

Tandır basında jeńgeler. Berregirek kelińler,

Biz benen oynap kúlińler, Bir-bir nannan berińler,

Tandır basında kelinler. Baylarman kámar belime,

Tústiń be meniń tilime, Bir-bir nannan berińler,

Topalań kelgey begińe. Atlar súrildi dúzlerge, Kórinbes dushpan kózlerge, Bir-bir nannan berińler,

Ish burıw tiygey sizlerge.

Áshim sózdi tamam qıldı. Qalmaqtıń qatınları túrki tiline túsinbey, ǵayıptan kelgen sayıl eken, pátiyası qabıl eken, bunıń duwasınan qurı qalmayıq

125

dep, kimi bir nan, kimi eki nan, saqıyıraǵı úsh nannan berip atır. Áshimnin qoyını da tolıp atır, dorbası da tolıp atır, bir arqa nan jıynadı.

Kúnde bir arqa jıynaǵan diywana sirá tına ma, búgin de kiyatır, erteń de kiyatır, bes kún de kiyatır, on kún de kiyatır, bir ay da kiyatır, eki ay da kiyatır,tawıp aldı bir elli-alpıs sada qatındı, basqa tandırdı qıdırmaydı,

kúnde sáskede zińkildep keledi de turadı.

Áwelde tilep aldı, soń-soń qatınlarǵa úyrenise kele, tandırdı panalap barıp, urlap aldı. Ket shirkin, dep túyip jiberedi, ket degen menen ketpeydi, nandı jawıp bolıp, qatınlar tandırdıń basında másláhát etip otıradı ǵoy, sol waqıtta páttelep koyǵan nandı alıp qashatuǵın bir bálege ushıradı. Altı ay búytip awqat etti, bunıń dadı Tayshıxanǵa jetti.

-Altı ay boldı, bir sayıl kelip, qatınlarǵa nan japtırmaydı, degen ǵalawıt tústi, kimde-kim qalaǵa sayıl kirgizse, ózi ólimdar, malı patshalıq, - dep jar urdırdı. On segiz jerge dárwazaǵa qarawıl qoydırdı. Áshimniń de diywanashılıq jolı baylandı.

-Alpamıs jora, endi razı bol, - deydi. - Sen de óleseń, men de ólemen, - deydi.

-Ne boldı, jora? - deydi.

-Ne bolǵanı qurısın, xanǵa dańqım túsip, qalaǵa qarawıl qoydırdı, - deydi. - Diywanaǵa jol baylandı.

-Jora, seniń jáne elmestey ilajıńdı etip beremen, - deydi Alpamıs. -

Qalmaqtıń bazarına bar, bir keskir páreńi pıshaq alıp kel, - deydi.

-Ájep bolar, jora, - dep, Áshim juwırıp-jortıp qalmaqtıń bazarına bardı. Bir shershiden bir páreńi pıshaq alıp ákelip Alpamısqa berdi.

Alpamıs bir qolı epli, ónerli jigit edi. Bayaǵı semiz qoylardın juqa qabırǵa súyeklerinen qızlar shertetuǵın shıńqobız dúzetti. Zindanda jatıp shertse, qız túwe, Áshimge de jaǵıp qaldı.

-Bunı saǵan beremen, bunı alıp ket, qalmaqtıń qalasına jet, qalanıń arqasına shıqsań kún shıǵardan kún batarǵa qarap tartılǵan bir góne jap bar, japtı jaǵalap keterseń, xannıń qızı Arzayımnıń baǵı-háreminen boz bulaqqa seyil etip shıǵatuǵın jolınıń ústinde, kópirdiń kún batar shetinde, japtıń arqa betinde, qublaǵa qarap qıysayǵan, túbin saǵal gewlegen, ústin dáltek basqan bir ǵarrı jiyde bar. Soǵan sińip jatsań qırıq qániyzekleri menen Arzayım bulaqqa shıǵar, jaqınlap kelgende bir nama shert, qızlar qarar, taba almas, ras tusıńa kelgen

waqıtta ayaǵındı kesekke tirep, jaratqan dep eńirep, ıńırandırıp bir shert.

Qızlardıń bári qarar, taba almas, aqırında Arzayım aq kúymeden túsip, qızlarǵa darǵazap bolıp, keseklerin awdarttırıp, tastalqan qılıp, seni tawıp alar, - dedi.

- Bunı kim dúzetti der, ózim dúzettim, degeyseń. Qızlarǵa da urdırar, kálleńdi de tırnar, juqa bastan qan aǵar, ózim dúzettim, dey ber. Sol waqıtta óltiriń dep hámir qılar, onda aytayın, apa, - de. Alpamıs jeti jıl bolǵan eken, saǵan ashıq bolıp shıqqanına de. Mańlayı qara mástan qırıq qız benen zindanǵa salǵan eken.

Sonıń jibergen sálemnemesi dep, Arzayımǵa ber de, qayt, - deydi.

Áshim qobızın alıp, juwırıp qalanıń sırtına shıqtı, qarasa, kún shıǵardan kún batarǵa qarap tartılǵan bir góne jap bar, japtı jaǵalap ketip baratırsa, kópirdiń kún batar shetinde, japtıń arqa betinde, qublaǵa qarap qıysayǵan, túbin

126

saǵal gewlegen, ústin dáltek basqan ǵarrı jiyde bar. Batırdıń aytqan jerine keldim dep, Áshim dáltekke sińip jattı, uyqılap silesi qattı, ármanlıq penen tań attı, kún shıqtı, sáske boldı.

Qulaq salıp tıńlasa, tum-tustan qońırawdıń sesti kelip tur. Qarasa, aq gómmende, qırıq qızdıń ortasında bir qız kiyatır, maǵan áperetugın Arzayım degen qız usı shıǵar dep, Áshimniń hám waqtı xosh boldı. Batırdıń aytqan jerine keldim dep, ásterek gúńirendirip bir nama shertti, bunı qızlar esitti.

- Usı jerde bir nárseniń sesti bar, qarań, - dedi.

Besewi qaradı, taba almadı. Jaqınlap kelgende bir nama shertti, altawı qaradı, taba almadı. Tusına kelgende ayaǵın kesekke tirep, jaratqan dep eńirep,

Áshim sazdı shertti.

Qızlardıń bárin túsirdi, taba almadı, aqırında Arzayımnıń ózi túsip, keseklerin awdardı, dálteklerin qopartıp, tas-talqan qılıp qaradı. Qarasa, bayaǵı ólim kelgir Áshim kál.

-Ólim bergir, kál, senbediń? - deydi.

-Awa, apa, men edim, - deydi.

-Bunı kim dúzetti? - deydi.

-Qoydıń keyninde júrip ózim dúzettim, - deydi.

-Ayt ırasın, - deydi.

-Ózim dúzettim, - deydi.

-Urıń, qızlar, - deydi.

Qızlar ǵawlap ústine minip qaladı. Bawırına da urıp atır, qarnına da urıp atır, basına da urıp atır, basın tırnap ta atır, juqa bastan qan aǵıp atır, ózim dúzettim dey beredi.

- Óltiriń qızlar, - deydi.

Sol waqıtta eki qız kegirdeginen ilip alıp edi.

- Way-way, aytayın, apa, - deydi. - Batır Alpamıs jeti jıl bolǵan eken, saǵan ashıq bolıp shıqqanına, - deydi. - Mına mańlayı qara mástan qırıq qız benen zindanǵa salǵan eken, sonıń jibergen sálemnaması, - dep, Arzayımga berdi de, qayta berdi.

Arzayım jeti jastan beri Alpamısqa giriptar ashıq edi, bulaq saparın qoydı, ǵırlap keynine qayttı, atasınıń qasına keldi, atasınan dárbent joldı enshige tilep, atasına tásil salıp, Arzayım ne dep tur eken:

- Dáwletińde men súrgenmen saltanat, Nasharlıqtan ózim boldım biymurat, Xannıń qızı at kóterdim jasımnan, Qurbılarım menen qurdım saltanat.

Ashılǵan baǵlarda gúlim solmadı, Ájel jetip paymanamız tolmadı, Xannıń qızı deydi, ata, xalqıńız, Men sorlıda hesh bir nıshan bolmadı.

Shashgenemdi tallap besten óremen.

127

Ózim nashar, hár sawdaǵa kónemen, Bergil ata, dárbent joldı enshige,

Qızlar menen birge dáwran súremen.

Qara shashım kemlik penen tarayın,

Nashar basım hár kúnlerge jarayın,

Enshige ber ullı joldı bizlerge,

Dárbent jolǵa kárwan saray salayın.

Patshalıq jol, ata, qarap jatarman,

Sawdagerdiń bajı pulın alayın.

Sóytip, Arzayım atasınan dárbent joldı enshige sorap aldı, qasına qırıq qız ertip ketti, bir boz ordanı nar túyege júklep, aman-esen Arzayım toǵız joldıń dárbentindegi patshalıq zindannıń awzına bardı, mamanıń úy qondırǵan jerine bul da úy qondırdı.

Qızdıń ketkeni Tayshıxanǵa bir qáweter boladı.

- Alpamıs ta er jigit, batır tuwǵan sher jigit, nasharlıq eter, dushpandı shıǵarıp alar, elge arılmastay aqırzaman salar, sol qızımdı aylandırıp ákelgendey adam bolsa, hár ne tilegenin beremen, - dep qalaǵa jar urdırdı.

Mańlayı qara mástannıń bir qara eshegi bar edi.

Íńǵırshaq erdi saladı,

Kendir ayıl, jip quyısqanın tartıp, Ashamayın qaytarıp,

Taltayıp minip aladı, Hasanı aldına óńgerip.

Quptan waqıtta Tayshıxannıń aldına keldi.

-Háy, balam Tayshıxan, - deydi. - Jáne sol qızıńdı aylandırıp ákelip bersem, ne bereseń? - deydi.

-Bayaǵı bergen úsh tabaq tillámdı jáne bereyin, - deydi.

-Ájep bolar, taksır, - deydi.

Patshadan úsh tabaq tillánı hám alıp, qara eshekti jolǵa salıp:

Aqshamı menen jol júrdi, Tań sarǵayıp atqanda, Áyne namaz waqtında, Qara eshektiń ústinde,

Arzayım jatqan boz ordanıń, Oń jaǵınan payda boldı, Arzayımǵa qarap qıymırıp, Sóylep ketip baradı:

- Eshekti shaptım qıyadash, Aqpay ma kózden selli jas,

Mástan bir apań kiyatır,

128

Arzayım úyde bar bolsań, Maydanǵa shıǵıp xabarlas. On tórtten tuwǵan aylarıń, Bilermen, qızım, jaylarıń, Dárbentte bajban bolıpsań, Qutlı bolsın saraylarıń. Minip eshekti jelgenmen,

Hár iske ózim kóngenmen, Qutlı bolsın saraylarıń,

Sawǵalar tilep kelgenmen.

Ózińdi jolǵa saylańlar, Hár qıyaldı oylańlar,

Arzayım, shıǵıp maydanǵa, Apańnıń atın baylańlar. Arzayım shıqtı aldına, Qızlar shıqtı keynine,

- Mástandı tutıń, - dep edi, Eshegin mástan buradı, Sawırına qamshı uradı, Qızlar gúwlep quwadı, Mástanǵa kúnler tuwadı. Jetkermedi qara eshek,

Júregi kempirdiń tasadı, Eshekke qına basadı, Qına tiygen waqtında, Tumsıǵın alıp bir jaqqa, Quyrıqların kóterip, Sebil qalǵır qara eshek, Maydanda alıp qashadı. Sáskege deyin quwadı, Qızlarǵa kún tuwadı, Sáske waqtı bolǵanda, Baqa jawırın mántirsek, Kelte baqay, semizek, Tompaq qızlar hár jerde, Jortalmay jolda qaladı.

Uzın putlı, keń sıyraq, Ash óleńirek eki qız, Ayırılıp shıǵıp ishinen, Tındırmay quwıp baradı. Kún orta jaqın boladı, Arqadan samal qutırıp,

Qalǵan eken jollarǵa, Espe qızıl qum urıp, Qumlıq jerge barǵanda,

129

Eshektiń xalı málimdi, Sebil qalǵır qara eshek,

Tórt ayaǵın keredi, Qublaǵa júzin beredi, Taltayıp turıp sarıdı, Artına burılıp qarasa, Eki qızdıń kiyatqanın, Mástan sorlı kóredi.

Mástan sor qaynap yoshadı, Sebil qalǵır qara eshek, Qaldırdı meni jawda dep,

Qolındaǵı qınanı, Qattı, qattı basadı,

Sonda da eshek júrmedi. Keynindegi eki qız, Kuwıp jetti keyninen,

Mástan atlı kempirdi, Shırqıratıp usladı. Biri tarttı qolınan, Birewi túrtip eńseden,

Áyne peshin waqtında, Arzayımnıń qasına, Mástandı quwıp baradı. Qapa kewlin xoshladı, Bular isti basladı, Mine seniń apań, dep,

Mástan atlı sorlını, Alpamıs jatqan zindanǵa, Kempirdi de tasladı.

Joqarıdan tústi bir adam, Ireńkine qarasa, Jarasqan zawqı-sapası, Bayaǵı dárbent jolda,

Baybóri menen «tuwısqan», Ózi Qońırattıń qızı,

Urıwı edi ırǵaqlı, Qalmaqqa bende bolǵan, At seyiske tiygen, Jigirma qursaq kótergen, Egizden qırıq qız tuwǵan, Arada túsik túspegen, Mástan atlı «apası».

At shapqan jollar pás boldı,

Mástanǵa bul is hesh boldı, «Apası» kelip Alpamıstıń

130

Qaqtı shandan xosh boldı,

Moynın ǵazday qayırdı,

Bunı aytqan shayırdı,

Mástan atlı apasınıń,

Bir putın ayaǵına basıp,

Bir putın qolına uslap,

Eki jaqqa ayırdı.

Quwıp kelgen sizlerge dep, putın qızlarǵa tasladı. Áshim dostıma ber dep, bir putın tasladı, sol waqıtta Arzayımnıń Alpamıstı kórgenshe otırıp paraqatı bolmadı:

-Ólim bergil, Áshim kál, shıǵarıp al palwandı. Sol waqıtta Áshim aytadı:

-Alpamıs degen er jigit saǵan da shıqpaydı, maǵan da shıqpaydı.

-Endi kimge shıǵar eken? - deydi.

-Hám aǵası, hám inisi, elinen shıqqan joldası, bir shıǵarsa, Bayshubar shıǵaradı onı, - deydi.

Sol waqıtta Arzayımnın ashıqlıǵı júregine tústi. Qalaǵa segbir qılıp piyada sapar etip júrdi. Tabanların tas qaǵıp, mańlayların kún qaǵıp, payıw-piyada solqıldap jortıp, atasınıń aldına jetti:

- Nasharlıqtan boldı meniń aqlım lal, Kewilińde kóppedi, ata, qıylı hal, Mendey qızıń keldi seniń aldıńa, Jalǵızıńnıń bul sózine qulaq sal.

Dárbent jolda kárwan saray salǵanman,

Qızlar menen birge seyil qılǵanman,

Qatar-qatar kele berdi kárwanlar,

Tórttiń biri bajı pulın alǵanman.

Shın bedew minbedim shólde shaylanıp,

Bajban boldım, meniń baxtım baylanıp,

Tawdıń jolı jazıq eken, atajan,

Kárwan bajı bermey qashtı aylanıp.

Taza tarlan talpınadı uyada,

Bajban bolıp, sarǵayaman qıyada,

Bajı bermey qasha berdi kárwanlar,

Jete almadım, ata, quwıp piyada.

Shashgenemdi kemlik penen tarayman, Ózim nashar, hár xızmetke jarayman,

Kárwanlardan quwıp bajı alǵanday,

Ǵáziyneden bir tulpar at sorayman.