Alpamis dastani - Ógiz jiraw varianti

ALPAMÍS

(Ógiz jıraw variantı, Qallı Ayımbetov tárepinen 1934-jılı jazıp alınǵan)

2

I bólim

Ertedegi áyyem zamanda,

Ol zamannıń qádiminde,

Jiydeli Baysın xalqında,

Qońırat degen el edi,

Ruwı edi ırǵaqlı,

Baybóri, Baysarı degen eki teńles bay bolıp, bular dúnyaǵa keldi.

Mereke seyil, at shabıstı qızdırıp, ekewi qushaqlasıp dos boldı. Ekewiniń aldına túskendey Baysında adam bolmadı, dúnyanıń qızıǵı menen ekewi biyperzent ótip baratır edi. Bir neshe jıldan soń Baybóri ayttı:

- Baysarı jora, arzım bar, jalǵanshıdan bizler biyperzent, biynıshan ótetuǵın boldıq.

Ashılar tawdıń giyası,

Jayılar baydıń túyesi,

Bizler ólsek, jorajan,

Sebil qalǵan Baysınnıń,

Kim boladı iyesi?

Endigi qalǵan ómirde,

Qudaydan niyet eteyik,

Seniń ulıń bolsa, meniń qızım bolsa, ekewimiz quda bolayıq, - dedi. Sol jerde qarǵı taǵıp, mal bayladı, aqlay quda boladı.

Bir neshe kúnlerden soń ekewiniń qatını da júkli boladı.

Toǵız ay on kún tolǵanda,

Saatlı waqtı bolǵanda,

Bay qatınına tolǵaq payda bolǵanda,

Arshadan baqan kómdirdi,

Tilládan júwen kerdirdi,

Jeti kún jattı tolǵatıp,

At basınday ul tuwdı,

Aq jarılqap, kún tuwdı,

Atın qoydı Alpamıs.

Baysarınıń qızı boldı, onıń atın Gúlparshın koydı. Baysarı bay toy berdi, pátiya-tamashasın tarqattı. Baybórige:

- Qudam, toy ber, - dese, qattı sıqmar kisi edi, jaz kelse guz beremen dep, gúz kelse jaz beremen dep, qudasın jeti jıl aldap júrdi. Balaları jeti jasına

keldi, oynap esin bildi. Baybóri bay aqırı toy basladı. Baysarıday qudasın

3

toyına shaqırdı. Baybóriniń toyına Baysarı qasına qırıq jigit alıp, qarshıǵasın kóterip bardı. Qudasın Baybóri attan túsirdi.

Boz ordadan jay berdi,

Mal semizin soydırdı,

Tórtkúlli oshaq oydırdı,

Qasında barǵan beglerge,

Daradan tabaq qoydırdı,

Tań attı, sáske boldı.

Sol kúni miyman qádesin de kútti, baylıqtan kóńlin xoshladı. Sáske waqıtta Baybóri tamasha bolsın toyım dep, ortaǵa kókpar tasladı, eki jarın bolıp ılaq oynadı. Baysarınıń qasındaǵı qırıq jigit bul oyınnan basıldı.

Baysarı sonda oylandı: - At beline mineyin, Men qudamnıń toyında, Ózim oynap kóreyin.

At beline minedi,

Attıń basın buradı, «Shúw», dep qamshı uradı, Ózi oyın qurmaǵa,

Ortaǵa kirip baradı.

Ortadaǵı kókparın,

Barıp julıp aladı,

Taqımǵa tawlap basadı,

Baydıń kewili tasadı,

Aylandırıp qurlardı,

Tuttırmadı hesh kimge,

Qudasınıń qasına,

Kókparın alıp keledi,

- Múshe bayraq ber, - dedi,

Sirá múshe bermeydi, Úsh aylanıp keledi,

Qudam dep kózge ilmeydi. Sol waqıtları Baysarınıń,

Ashıwı kelip, attıń basın buradı,

Qudasına giyne etip,

Kókparın alıp qashıp jónedi.

Qádimgi qudam edi dep,

4

Taǵı aylanıp keler dep, Qarap turdı izinen, Kelmesin bildi Baybóri, Toqpaq jallı torı atqa, Bul da erdi saladı,

At beline minedi,

- Kórgensiz tuwǵan zanǵar, Kimniń toyın buzadı? - dep, Keyninen quwıp jónedi.

Júyrik edi torı atı, Shashırap ırǵıy beredi, Shıdatpadı jollardı,

Bir qumdı asqan jerlerde, Quwıp jetti keyninen:

- Atań nálet kórgensiz, Eneńe nálet kergensiz, Kimniń toyın buzasań?

Kimniń oyının buzasań? - dep, Ashıwlandı Baybóri,

Kóplik etti sorlıǵa, Baysarıday ǵarrınıń, Qamshılar urdı moynına, Qanlar aqtı qoynına, Alıp qayttı kókparın, Zorlıq etip Baybóri. Artına qarap Baysarı,

Qudasına giyne etip,

Óksip-óksip jıladı:

«- Dúnyası qursın, neteyin, Men dúnyadan óteyin, Tayaǵın jep júrgenshe, Maǵan ólim jaqsıdı, Tayshıxan qalmaq jurtına, Qızımdı alıp qashıp,

Men de kóship keteyin,

Dáwran qursın, súrmeyin, Baysın elde júrmeyin,

Ólip jerge kirgenshe,

Diydarıńdı kórmeyin, Seniń ulıń Alpamısqa, Barshınjandı bermeyin. Belińdi narday búgeyin, Kózińniń jasın tógeyin,

5

Balańa bermey qızımdı,

Kóship endi keteyin, - dep,

Qayta berdi úyine.

Onnan soń Baysarı bay peshin waqtında úyine keldi, kókiregi dolı er jigitke kún batıp, kesh bolmadı. Jatıp edi, tań atpadı.

Yarım aqsham waǵında, Íńıranıp sorlı jılaydı,

At basınday som júrek, Sarayǵa sıymay tuwlaydı, Jayınan turıp Baysarı, Atqa erdi saladı,

Ayıldı bekkem shaladı, At beline minedi,

Tal qurıǵın óńgerip, Kólge qarap jónedi. Kólden maldı jıynadı, Hár qıyaldı oyladı, Úylerin jıǵa beredi, Nar túyege júk arttı,

Awmasın dep jollarda, Arqan menen teń tarttı, Heshkimge sırın aytpadı, Kempirine de keńespey,

Tayshıxan degen qalmaqtıń, Eline kóship jol tarttı.

Óyppey! Ǵarrım kimnen qorlıq kórdi eken? Kimnen zorlıq kórdi eken? Jalǵız qızdı jılatıp, qayda kóship júrdi eken? Bunnan bir jol sorap kóreyin, - degen kempirge bir qıyal payda boldı. Túyeden túsip, shiyrin jannan keship, ǵarrınıń atın jılawlap, kempir ǵarrıǵa ne dep tolǵap turǵan kusaydı:

- Qartayǵanda meniń boldı aqlım lal, Kewlińde barmedi, ǵarrı, qıylı qal, Eglenip tur, Barshınjannıń atası, Alǵanıńnıń aytatuǵın arzı bar.

Hawa jawıp, aydın kóller xól bolsın,

Jıldan-jılǵa az dáwletiń mol bolsın,

Sáhár waqta sarı atanǵa júk artqan,

Atası Barshınnıń, saǵan jol bolsın?

Qartayǵanda qıynap shiyrin janıńdı,

Men saǵan aytayın arzı-halımdı,

6

Aytsań boyma baslasgenem, haw ǵarrı!

Qayda aydadıń sebil qalǵan malıńdı?

Shashgenemdi kemlik penen tarayın,

Ózim nashar, qollar jayıp jılayın, Bayan áyle maǵan barar jerińdi, Qostarımsań, saparıńdı sorayın?!

Áne sol waqta Baysarı qudasınan kórgen qorlıǵın bir-bir bayan etip turıptı:

-Há, kempirjan, kempirjan!

Aqılım boldı meniń lal, Oljalar bolsın dúnya-mal, Arzımdı esit, kempirjan,

Ǵarrınnıń aytar sózi bar. Baybóri menen dos boldım, Aqırı túbi aylanıp,

Aqlay quda men boldım,

Ayap oǵan ul berdi,

Qarǵap maǵan qız berdi,

Qız saqlaǵan kisiniń,

Ne bir kórgen kúni bar,

Pátiya toy bergen menen,

Qudam, toy ber, degende,

Jaz bolsa, gúz beremen, dep,

Gúz bolsa, jaz beremen, dep,

Meni aldap júrgende,

Jeti jasına ballar kelgende,

Baybóri toydı bergende,

Qırıq jigit penen qosılıp,

Bardım baydıń toyına.

Boz ordadan jay berdi,

Erteń tańlar atqanda,

Kún shıǵıp, sáske bolǵanda,

Tamasha bolsın toyım dep,

Ortaǵa kókpar tasladı.

Qırıq jigitim basıldı, Qudamnıń toyında ózim, Oyın qurayın dep,

Kirip edim kókparǵa.

Úsh alıp keldim kókparın, Sirá múshe bermedi,

7

Ashıwım kelip qudama,

Alıp qashtım ılaǵın.

Bir qumdı asqan jerlerde,

Júyrik eken torı atı,

Quwıp jetti keynimnen: - Atańa nálet kórgensiz,

Kimniń toyın buzasań? - dep, Qamshı urdı moynıma.

Aǵayini kóp eken,

Tuwısqanı kóp eken,

Maǵan zorlıq etip,

Alıp qayttı kókparın.

Bul maydanda ámiwimniń kerligi,

Maǵan qılǵan Baybóriniń zorlıǵı, Sár jıyında qamshı menen tarttırdı,

Ólsem de ketpes qudamnıń bergen qorlıǵı.

Sawash kúni attıń jalın órmeymen, Baysın eli qursın, dáwran súrmeyin,

Ózim ólip, basım jerge kirgenshe,

Balasına Barshınjandı bermeymen.

Sawıtımdı bir ilgekten sheshemen,

Qartayǵanda shiyrin jannan keshemen,

Sol qamshısı árman boldı kewlime,

Barshınjandı alıp kóship ketemen

Áne, kempir sol waqıtta, ǵarrı qudası menen giynelesip kelgen eken-aw, - dep oylandı, ashıw aldında keledi, aqıl keyninde keledi degen, ǵarrıma bes-altı awız

sóz aytıp, kewilin awlap, saparın tileyin, degen bir qıyal payda boldı. Áne, sol waqıtta kempir ǵarrıǵa qarap tolǵap turǵan usaydı:

- Shashgenemdi árman menen tarayman,

Qartayǵanda ne múshkilge jarayman, Ashıw aldında keler, aqıl keyinde, Kóshpe, ǵarrım, saparıńdı sorayman.

Bolar deymen Barshınjannıń toyları,

Kisi elinde sharǵa bolar boyları,

Jalǵız nashar kisi elinde er jetse,

Erteńine kem boladı aqıl-oyları.

8

Ashılmaǵan bul jerlerde lalańdı,

Táwip biler bul keselge dawańdı,

Tilimdi alsań kóshpe qalmaq jurtına,

Jat jurtta ósirme nashar balańdı.

Jılay-jılay kózimniń jası kól bolar.

Jaǵa-peshiń jas tógilip, sel bolar.

Nashar bala ǵayrı jurtta er jetse,

Diyqan, tıshtabanǵa ústi jol bolar,

Er jigittiń bir ármanı sol bolar.

Sol waqıtta ǵarrınıń ashıwı keldi:

- Haslıń seniń qatındı, sabap-sabap, eneǵar, shıǵarayın ba otıńdı! Qatınnıń tiline ergen jigit qatın, dep esitiwim bar edi. Tilińdi seniń almayman, sózine qulaq salmayman, dushpanıma qosılıp, ayaǵımnan aldıń ba, qudańa jıǵıp berdiń be, at súringen qıya dashıń, ashıwlansam, kózden aǵar qanlı jasıń. Túyeniń aldın bosat, há, atańa nálet! Eglenseń, keter basıń! - dep, attan túsip, buzaw til kertartpa qamshı menen kempirdi urdı, kempir hám túyege mine berdi.

Áne, kempir menen qızdı túyege mingizip, qızıl qıya shól menen júre beredi.

Tayshıxan degen qalmaqtıń qalası úsh aylıq jol edi. Kókiregine qudasınıń bir qamshısı árman bolıp, Baysarı Baysınnan shıǵıp jónedi. Tań sarǵayıp atqanda, kempir menen qız túyeniń ústinde baratırıp, burıla berip qaradı. Qarasa, Baysınnıń aǵashı baydaq-shanshaq, eles-eles qalıp baratır. Kempir zamanlasınan ayırıldı, qız teń-qurdasınan ayırıldı. Túyeniń ústinde baratırıp, ekewi keyninde qalǵan teń-qurbılarına xosh-allayar aytıp, jılap baratırǵan kusaydı:

- Bir-birewdi kórmek bar ma allayar, Men jılayman Patma pirge zar-zar, Bul dúnyada eldi kórmek bolmadı, Xosh bolıńız oynap ósken qurdaslar.

Aytsam, atam enem tilin almadı,

Allam basqa qansha qayǵı salmadı,

Xosh bolıńız oynap ósken qurdaslar,

Bul dúnyada endi kórmek bolmadı.

Lashın edim, qanatımnan qayrıldım,

Júyrik edim, doynaǵımnan mayrıldım,

Xosh bolınlar, oynap ósken qurdaslar,

Bul dúnyada men de sennen ayrıldım.

At shabılǵan bálent tawdıń jonında,

Tolıqsıp júrmedim Baysın elinde,

Bul dúnyada bir-birewdi kórmek joq,

Xosh bolıńlar, tańla máhsher kúninde.

9

Zar-zarjılap, kempir menen qız túyenin ústinde kete berdi. Bul ketiwden ketti, shóllerdi segbir ótti, túlki júrmes túneyden túnde qoyın aydadı, qarsaq júrmes qalańnan qayırıp malın aydadı. Otlaq jerde qonadı, shımkentli jerde túslendi,

neshe ay, neshe mezgil bolǵanda, óldim-taldım degende, qalmaqtıń Bándirgi degen tawınan Baysarı bay malın aydap zordan-zorǵa ótti.

Maydan eken jerdiń dalası,

Alladı erdiń panası,

Kóz jiberip qarasa,

Maydan, sánjaq kórindi,

Tayshıxan degen qalmaqtıń,

Esapsız jatqan qalası.

- Kempir, sen hesh gáptiń mánisin bilmeyseń. Shashıń uzın, aqılıń qısqa qatınsań, hár jurtqa kelgend patshasınan juwaplı otırmasań, urısı kóp, qaltamanı kóp, sayaq-sandıraǵı kóp, birewi malımızdı talar, bir neshesi úyimizdi tonar, bir neshesi balamızǵa zorlıq qılar. Tayshıxan degen qalmaqtıń patshası bar dep esitemen, qattı ádil xan deydi, maldı maydanǵa taslayıq, Barshınjan qasında qalsın, ekewimiz barıp, patshaǵa arzı eteyik, - deydi. - Patshası ádil bolsa, mınaw jatqan múlkinen jazda jaylau, qısta mákán etkendey bulaq sorap alayıq. Salǵırt dese bereyik, dinimizdi buzbasa, qalmaqtıń shetinde sharwashılıq dáwran súreyik, - deydi.

Sóytip kempir menen ǵarrı maldı maydanǵa taslap, Barshınjandı maldıń basına qoyıp, qıysıq tayaqtı beline qıstırıp, tolıqsıp, sáske waqıtta qalaǵa kirdi.

II bólim

Bálent kóshe, pás kóshe, Íras kóshe, tar kóshe, Aralap júrse Baysarı, Tolǵan jurttıń ishinde, Alpıs eki hámeldarı, Jetpis eki móhirdarı, Toqsan biydiń ishinde,

Altın taxtıń ústinde, Aybaltası dástinde, Tayshıxan degen patshası, Otır edi tolıqsıp.

Oń jaǵınan barıp,

-Patsha xanım dad, - deydi.

-Arzıń bolsa, ayt, - deydi.

-Men arzımdı aytayın, Aytpay, taqsır, qáteyin,

10

Awız ayǵaq, til tayǵaq, Aytıp salsam bir sózdi,

Kewilińe keler xan ara. Sonda xan:

- Gápiń bolsa, ayta ber, - deydi.

Sol waqıtta Baysarı óz kókiregindegi ándiyshelerdi bir-bir bayan etip, Tayshıxannıń aldında neshe jerden tımsal keltirip, orsaqı aytıp turǵan kusaydı:

- Há, xan aǵa, xan aǵa!

Arzımdı esit, jan aǵa! Jiydeli Baysın elinde,

Mal aydaǵan sharwa edim, Bes jıl boldı, xan iyem,

Biziń jurtlar buzıldı, Buzılǵanın aytayın: Ǵarrılarda qáde joq, Ulamada izzet joq, Bayda qayır-saqawat joq, Eki adam urıssa,

Urısa turıp kerisse, Jaǵaǵa qollar salıssa, Tórelesip barǵanda,

Tóre berer kisi joq. Jurt buzıldı, xan aǵa, Uzaq jerden esittim:

Tayshıxan degen patsha bar,

Qattı ádil xan deydi, Jetim menen jesirdiń,

Ul zuriyatsız ǵárip sorlınıń, Belli atası sol deydi.

Xan ústine xan kelse, Bul da xannıń miyneti, Xan ústine el kelse, Bul da xannıń dáwleti.

Dáwlet bolıp kelgenmen, Hár sawdaǵa kónemen, Salǵırt deseń, beremen, Zákat deseń, beremen, Dinimdi buzba, xan aǵa,

Xalqıńda dáwran súremen.

Hár sózdi oylap bilemen,

Patshalıǵıńnan támem bar, Mına jatqan jerińnen

Jaz jaylaw, qıs mákan etkendey,