Muratbay Nizanov Tanlamali shigarmalar_roman_gurrinler_drabller

Ol mıń aytqan menen «stajı» bar bomj. Armiyadaǵı til menen aytqanda «starik». Men ne de bolsa saw júrgenime, tiri júrgenime shúkirshilik etemen. Bizlerdiń aldımızda hesh qanday maqset joq. Úyli bolıw, bala-shaǵaǵa iye bolıw, — yaq, yaq, bulardıń hámmesi yadımızdan kóterilgen. Tamaǵımız ash bolmasa, jumıssız qalmasaq, tań atıp-kún batsa jáne bir kún ómir súrgenimizge más bolamız.

Jumıs beriwshiler de bizdi biledi. Sonıń ushın waqtında esaplasa bermeydi. Yarım ay -bir ay keshiktirip, úzip-julıp haqımızdı beredi. Biz azanlı beri qarmaq qurıp shalańnan basqa hesh nárse ilinbegen balıqshıday, qolımızǵa az ǵana pul tiyse, qarmaǵımızǵa bekire túskendey quwanıp qalamız. Onı da sıpı- rıp-sıyırıp Jenya aladı. Ol biziń ǵáziyneshimiz. Obalına ne kerek, aqshanı sıtıp alǵan menen bizden jasırıp hesh nársege jumsamaydı. Biraq, keregin, ózine unaǵanın aldıradı. Aqsha alǵan kúni budkada «jetim qızdıń toyı»n beremiz. Sonda Jenya «ekewińiz de meniń arqamda tirishilik etip atırsız, meniń ayaǵımdı súyiwińiz kerek» dep doh uradı. Biz qorqqanımızdan maqullaymız.

Jenya bizler ekewimizge qaraǵanda biraz puqta hám zıqnaraq. Sonıń nátiyjesinde tapqan qárejetlerimizden jumıssız qalǵan jaǵdayda da bir ay-yarım ay kún kórgendey qárejet saqlap qoyadı. Onı da jasırmaydı, aytadı. Lekin, onnan kóbirek jıynalıp baratırsa mayshatqa uradı. «Biziń qaysı bala-shaǵamız ashtan ólip baratır, bes kúnim-xosh kúnim» dep ortaǵa atıp jiberedi. «Bar, Alik, dúkánǵa barıp kel, qoyıp tur, ekewińiz barıń, Alik kelistire almaydı».

Bunısı bizge de jaqsı. Ekewimiz bar qosıǵımızdı aytıp barıp kelemiz. Biraq, bir tiyin artıq sawmaymız. Qorqamız. Isenimnen ayrılsaq, kórgen kúnimiz kún bolmay qaladı.

Dúnyada jilliler hám bomjlar awırmaydı. Bul da qudaytaalanıń ol biysharalarǵa miyirimi túskeni shıǵar. Jilli awırsa kim onı duqtırǵa aparadı, bomj awırsa qaysı pulına dári-dármaq aladı.

Lekin, men bir márte awırdım. Awırǵanda da qattı awırdım. Adam tanımay qaldım. Óz táǵdirimnen júdá qorqtım. Awırıwımnan qorqqanım joq, Jenyadan qorqtım. Meni tiriley qaysı bir úńgirge tıǵıp taslawınan qorıqtım.

Qaqaman qıs kúnleri edi. Qurılısshılardıń budkasında jasap atır edik onda. Etim kúyip-janıp atır. Áste ǵana ıńqıldayman. Qattıraq ıńqıldasam Jenya ya Vasya bılay ótip baratırıp ta, bılay ótip baratırıp ta ayaǵı menen tewip ketedi.

— Tınısh jat, bolmasa, dalaǵa shıǵarıp taslaymız. Tisimdi-tisime qoyıp zorǵa shıdayman. Kózim ilinip ketse,

Kostya keramzittiń arasınan basın kóterip: «Kel, qasıma kel, ekewimiz de sıyamız», dep shaqıradı. Shorshıp oyanaman.

—Biz ózimizdi baǵamız, kesel baqpaymız, — dedi bir kúni Vasya maǵan bir kesa shay usınıp. Tezirek sawalıwdıń háreketin et, qatınıńnıń qoynında jatırǵan joqsań!

Vasya bul doh urıwı menen meni qorqıtıwı múmkin, lekin, onıń hámiri qudayǵa júrmeydi-ǵo. Men kúnnen-kúnge haldan taya basladım. Sandıraqlap shıǵatuǵın ádetti shıǵardım. Bir kúni túnde, túsim ekenin ya ońım ekenin bilmeymen!

—Bunı ne qılıwımız kerek? — dedi Vasya Jenyaǵa.

—Qutılıwdıń jolın islewimiz kerek. Lekin, házir jer toń,

toń jibigenshe:

— Sherigińiz qayaqta dep xojeyin sorap qalsa, — dep gibirtikledi Vasya.

— Ne jumısı bar, aǵayinleri kelip alıp ketti, — deymiz.

— Sen ne, tabıt buyırtıp, áwliyege qoyayın dep pe ediń?

Sol qulaǵımda emes-emes qalǵan dawıstan janım kózime kórindi. Deniń sawda eken, ólimnen qorqpayman dep batırsınatuǵınımız. Ájelden qorqpaytuǵın tiri jan bolmaydı. Haywan da qorqadı ólimnen. Jaǵama qolımdı aparıp. Áy, alla, bir márte meni tósekten turǵız, ayaǵıma qaltırap turǵanday bolsa da dińke ber, eń bolmasa qariyalar úyine jetip jıǵılayın, dep tiledim. Soń jáne ısıtpam kóterilip, sandıraqlay basladım. Tilegim qabıl boldı

ma, tań aldında oyansam, suw bolıp aǵıp atır ekenmen. Terim sorılǵannan keyin tula bedenim muzday bolıp, kózim shayday ashıldı.

—E, zorsań-ǵo, — dedi Jenya meniń jawdırap turǵan kózlerime qarap. — Tur, kiyimlerińdi almastır, ter sasıp ketti.

Almastırǵanday meniń ne ońǵan kiyimim bar, sonda da, qurastırıp, qayta kiyingen boldım. Bet-qolımdı juwıp, dasturxanǵa otırdım.

—Jumısqa shıǵa alasań ba? — dedi Vasya.

—Búginshe ózine kelip alsın, — dep Jenya ruqsat etti. — Erteńnen baslap kúnige eki norma salamız. Saǵan byulleten tóleytuǵın profsoyuz joq búyerde.

Qurttay táwir bolsań qudaydı umıtasań, ayaǵıma ebindey dińke berse qariyalar úyine jetip jıǵılayın degen antımdı umıtıp, erteńine jumısqa kirisip kettim. Qaltırap júrip tómennen ekinshi qabatqa gá ılay, gá gerbish tasıdım.

Lekin, sonnan baslap kúyim taydı. Kostya qusap óligim dúzde qalmastan burın elimdi tabayın degen qararǵa keldim.

Bularǵa jumısqa jarap tursam ǵana kerekpen. Endi awırsam...

Írastan da jıllar boyı shekken awır miynetim, maskasız islep jutqan cementtiń shańları barıp-barıp óz kúshin kórsetti. Keselge shatıldım. Túnlerde larsıldap, tınbay jótelip shıǵatuǵın boldım. Házir de qurttay dastıqqa basım tiysin, shókkish urıp baslayman.

Jenya menen Vasya ushın meniń óligim shıbın shelli kórinbeytuǵını belgili. Kostya qusatıp keramzitke kóme me, yaki podvaldaǵı trubalardıń quwısına tıǵıp kete me... Ólgennen keyin hesh nárse sezbeytuǵınıńdı bilseń de, ólemen degenshe qorqadı ekenseń!

Jenyanıń bir kewil xoshı jaqsı waqtında oǵan jalındım.

—Jenya dostım, maǵan bir jaqsılıq etiń, men elime barıp

óleyin.

—Bul jer seniń eliń emes pe?

—Yaq, men uzaq Aral boyınan kelgenmen.

—Oyaqqa qalay jeteseń?

—Azǵantay qárejet jámlestirip berseńiz... Jaqsılıǵıńızdı óle-ólgenimshe umıtpas edim.

—Oǵan ózi az qalıp tur-ǵo, — dedi kúlip. — Máyli, báhár shıqsın.

Quday kewillerine jaqsılıq salıp, hayal-qızlar bayramı kúni

Vasya ekewi meni aeroporttan Moskvaǵa uzatıp saldı. Bayaǵı Tu-104 degen samolyotlardıń ornına Boing degen samolyotlar shıǵıptı. Esheyinde, podvaldıń sasıq suwın iyiskelep kún kórgen mına aǵań qápelimde Boingta ushtı, qosshım!

Moskvadan berjaǵına poezdda keldim. Samolyotqa Jenyanıń bergen pulı jetpedi. Kelip, mine tuwılıp ósken úyimdi, jasaǵan kóshemdi tawa almay júrgenim.

Saǵan bul aytıp otırǵan áńgimemniń bári amanat, inim. Nabada, Alpamıs degen jigitke dus kelseń, yaki Qanatbay inimdi ushıratsań, meniń elge kelgenimdi aytqaysań. Óligimdi tapsa tabar, tappasa da sırtımnan duwa qılıp, tiyebersin aytsın. Qay jerde ólip qalatuǵınıma kózim jetpeydi. Biraq, uzaq jasamaytuǵınımdı bilemen. Endi bir nárseden kewlim toq — qáyerde ólip qalsam da, súyegim tuwǵan jerdiń topıraǵına aralasadı. Men elge óliwge keldim. Óz ana jurtımda jan táslim etiwge keldim. «Adam balası ana jerge kindiginen baylanıp turadı, deytuǵın edi meniń anamnıń ákesi hár saparı ata mákan haqqında gáp ketkende.

— Jaslıqta qáyerde jaqsı jasasań, júre beriwiń múmkin. Biraq, bári bir tuwǵan jerge aylanıp keleseń!».

Men negizinde baxıtlı insanman, elden uzaq júrsem de sherek ásir dawamında ózim súygen, ózimdi súygen insan menen shiyrin turmıs keshirdim. Sonıń menen birge, baxıtsızban

da, — baxıtsızlıǵım — óz elime biyganaman. Qırq jılday waqtım Watangedayı bolıp jasadım. Endigi yaratqannan sońǵı tilegim — iláátke óz balamnıń, Alpamıstıń qolınan qoyılsam, ústime kámarımnan dóregen perzentim bir uwıs topıraq taslasa, anasınıń qábirim basında bir mártebe bolsa da jılap otırǵanın ruwhım sezse, tup-tuwrı beyishke barǵan menen barabar bolar edim. Qáydem, ol tilegim ámelge asa ma, aspay ma?!

—Naúmit bolmań, aǵa! — dedim oǵan táselle berip. Írasın aytsam, usı gezleri kózime jas kelip ketti. Ómir boyı watan gedalıqta kún keshirgen bul jası úlkendi bir kisidey ayadım. Onnan basqa qolımnan ne keler edi?!

Tań aldında uyqıǵa jatsaq ta, Arzıwbay aǵa átirapqa endi jaqtı túse baslaǵanda-aq oyandı. Men de onıń menen qosa túrgeldim. Ol bası dastıqqa tiygennen «shókkish urdı»ma urmadı ma, onı da sezbedim.

—Arzıwbay aǵa, vannaǵa túsip alıń, — dedim oǵan.

—Uyat bolmas pa eken? — dedi ol tartınıp.

—Hesh uyatı joq. Jaqsılap juwınıń, keyin men shashıńızdı, saqalıńızdı alayın.

Miymannıń saqal-shashın alıp bolaman degenshe kelin dasturxan jayıp úlgeripti.

—Merekelerden kiyip kelgen sarpaylar qayda? — dedim hayal-

ǵa.

—Turıptı túyinshikte.

—Bir-eki kostyum-shalbar bolıwı kerek, alıp shıǵıń.

Hayal «onı neǵılajaqsań?» dep soramaqshı bolıp turdı da, vannadan shıǵıp kiyatırǵan Arzıwbayǵa kózi túsip, gápi tiliniń ushında qaldı.

—Kelin, arshadan túyinshikti alıp, atańnıń aytqanların

ákel.

—Bárin be? — dedi kelin.

—Bárin ákele ber, ishinen saylap alarmız.

Kelin paketi menen turǵan úsh-tórt kostyumdı alıp shıqtı.

— Arzıwbay aǵa, buyaqqa keliń.

Men qonaqtı tórgi, kishkene bólmege alıp kirdim.

—Mına kostyumlardan qaysısı boyıńızǵa shaq kelse, kiyip

alıń.

—Inim, kók tiyinim joq. Dollar, evro degenler bayaǵıda-aq tamam boldı, — dedi ol betime jaltaqlap.

—Hesh nárseńiz kerek emes, kiyip alıń, aǵa.

Ol tartına-tartına kostyumlardıń birewin paketten aldı.

— Qap-qalıń, táwir kostyum eken, — dedi kúlimsirep. Birinshi kiyip kórgen kostyumı-aq boyına shap-shaq boldı.

Shalbarına deyin.

Azanǵı shay halqasqa toydırıp, tuwǵan-tuwısqanların tawıp alıwına tilekles bolıp, bosaǵadan gúzetip qaldım. Qálegen waqıtta kelip qona beriwin, bul úydiń esigi onıń ushın bárqulla ashıq ekenligin eskerttim.

Ol jas baladay kewillenip ádewir jerge barǵansha izine qarapqarap, qol bılǵap, xoshlasıp ketti.

EPILOG

Aradan úsh-tórt ay ótti. Arzıwbay aǵa sol ketisten qaytıp aylanbadı. Onıń aytıp ketken amanatın da men iyesine jetkize almadım. Maǵan Alpamıs isimli jigit ushıraspadı, Qanatbay da. Haqıyqattı tán alıwım kerek, men onı amanat sıpatında da qabıl etpegen edim.

Kúnlerden bir kúni, umıtpasam iyun ayınıń ortaları bolsa kerek, sırttan úydiń qasındaǵı qıytaq jerge az ǵana islew berip gewgimletip ishke kirsem, televizordan «Dıqqat qıdırıw» dep úsh adamnıń súwretin kórsetip atır eken. Dárhal televizordıń aldında toqtap qaldım. «Jáne qanday jınayatshı quyrıq uslatpay júr

eken?!» Qarap tursam, birden, úshinshi súwrettegi adam kózime ısıq kórinip ketti. «Qáyerde kórdim?» dep shekemdi qasıp turdım.

«Usı jılı 13-iyun kúni qalalıq qıstawlı járdem emlewxanasına Ukraina puqarası, milleti qaraqalpaq, 1949-jılı Nókis qalasında tuwılǵan Erqasımov Arzıwbay isimli nawqas awır awhalda alıp kelingen. Biytaptıń miyine qan quyılǵan. Házirgi awhalı júdá awır. Onı tanıytuǵın, biletuǵın adamlar bolsa qıstawlı járdem emlewxanasınıń qayta janlandırıw bólimine xabarlasıwın soraydı».

—Haw, haw... Mınaw Arzıwbay-ǵo, — dedim hawlıǵıp.

—Óydegen kim? — dedi hayal.

—Bayaǵı, úyge qonıp ketken qudayı qonaq she?

—Oy, biyshara-áy, emlewxanaǵa túskenin aytsesh, dúzde ólip qalmay.

—Házir kesh bolıp qaldı ya? Kólik-ám tabılmaytuǵın shıǵar...

—He, neǵılajaqsań, tabılsa? — dedi ol birden hawlıǵıp.

—Úyge alıp kelemen.

—Deniń saw ma?! Úyińe bir qonıp ketken diywananıń janaza-

sın meniń saw bosaǵamda berejaqsań ba?

—Sawap ǵoy, bir músápirge...

—Qoysań-á, sadaǵası ketsin onday sawaptıń! Qayaqtıń músápiri ol — álle netken bir urǵashı dep aq sút bergen anasına, uwızday kelinshegine, gúldey nárestesine qaramaǵan iymansızdı...

—Qoy, óytip ginalama. Meniń moynımda onıń amanatı qalıp baratır, usı aytqanlarım saǵan amanat, balam Alpamısqa ya tuwısqanım Qanatbayǵa jetkizgeyseń dep edi. Men olardı izlemedim. Qaydan bileyin, qańǵalap júrip bir kún ózi tawıp alar dep edim.

Qullası, túni menen kempir ekewimiz bir sheshimge kele almadıq. Balalar da ol tárepke ótip aldı.

—Onıń ámengerleri qalmaǵan shıǵar, — dedi azanda kelin. Bolmasa, eki kúnnen beri ol súwretti kórsetip atır.

—Áne, kórdiń be?! Hesh kimge sayası túspegen adamnıń óligin kim jayǵastıradı?!

—Men jayǵastıraman! — dedim áńgimeni shorta kesip. — Úyge ákelmesem, meshitke aparaman.

—Sóytseń bir gáp.

Qıstawlı járdem emlewxanasınıń qayta janlandırıw bólimine bardım. Ekinshi qabatta eken. Bólimniń esigi jabıq. Awızda jeti-segiz adam úymelesip tur. Birazları esiktiń fortochkasına basların tıǵıp alǵan.

—Kirgizbey me? — dedim men turǵanlarǵa qarap.

—Yaq. Bir ǵarrı qaytıs bolǵan, sonı alıp shıǵayın dep atır.

—Men-ám bir qarap jibereyin.

—Sińlim, mına aǵań da bir qarap jibersin, — dep fortochkaǵa úńilip turǵan jas nashardı izinde turǵan keywanı hayal jeńinen tarttı.

Uzın dálizde óli tınıshlıq edi. Hár waq bir-eki medsestralar bir esikten shıǵıp ekinshi esikke kirip ketedi. Olardıń bosaǵada tesikten úńilip turǵan adamlar menen isi joq. Bir gez eń tórdegi, oń jaqtaǵı ekinshi qapı keń ashılıp, tórt dóńgelekli nosılkanı aydap bir sanitarka shıqtı. Izinshe onı iyterip kiyatırǵan ekinshi hayal kórindi. Hayaldıń izinde iynine aq xalattı jelbigey jamılǵan uzın boylı bir jigit hám bir-eki medsestra, shıpakerler bar edi. Men tesikten keyin shegindim. Izinshe esik ashıldı.

—Qashıp turıń, qashıp turıń!

Marhumnıń betine aq jabılǵan edi.

—Aǵa, siz toqtap turıń, — dedi jańaǵı aq xalat jamılǵan jigitke bir medsestra. Sóytti de juwırıp ketip, awızǵa jaqın bólmeden bir jurnal alıp shıqtı.

—Familiyańız kim edi?

—Erqasımov Alpamıs.

—Kimi bolasız?

—Balası.

—Mına jerge qol qoyıp jiberiń.

Bunıń arasında nosilkanı alıp baratırǵan hayallar tómenge túsip ketken edi. Jigit jurnalǵa asıǵıs qol qoydı da, iynindegi xalattı jol-jónekey kiyim qıstırǵıshqa taslap, páske qaray juwırdı. Men de onıń izinen kettim.

Sırtta «Xunday» markalı «tez járdem» mashinasına marhumnıń denesin mingizip, sırtqı esigin jawıp atır eken. Jigit salonnıń esigin ashıp, kelte boylı, semizshikten kelgen, ele kempirlikti moyınlay qoymaǵan bir hayalǵa:

— Apa, miniń, — dep mirát etti.

Hayal marhumnıń bas ushındaǵı orınlıqqa otırdı.

—Inim, sen Arzıwbaydıń balasımısań? — dedim jigittiń qolınan uslap.

—Awa, — dep ol maǵan tańlanıńqırap qaradı.

—Balası bolsań, aǵańnıń bir-eki awız maǵan aytıp ketken amanatı bar edi. Báhárde bir aqsham úyde qonıp edi ákeń.

—Ne dedi aǵam?

—Aǵań «yaratqannan eń sońǵı tilegim, meniń denemdi perzentim óz qolı menen iláátke qoysa, ústime bir uwıs topıraq salsa,

soń anası qábirimniń basında bir márte bolsa da jılap otır-

ǵanın ruwhım sezse, beyishke barǵanday bolar edim», nabada saǵan ulımdı kóriw nesip etse usı amanatımdı jetker dep edi, inim.

Biybisara ekenligine mende gúman qalmadı. — Perzenti óz qolı menen iláátke qoyar, ústine bir uwıs topıraq ta taslar, lekin, anası basqa qábirdiń basında jılap bolǵan. Keteyik, balam, ólini kúttirip qoyıwǵa bolmaydı.

Ol usını ayttı da, tars ettirip, mashinanıń esigin ishten japtı. Alpamıs náylaj izine qaray-qaray kabinaǵa otırdı.

— Aǵa, men sizdi ózim tawıp alaman, — dedi esikti jawıp atırıp.

Men hayran bolıp qala berdim. Meni qayaqtan tawıp aladı, qalay tawıp aladı? Atımdı soramasa, mákan jayımdı bilmese...

Usını endi sezgendey, mashina az ǵana júrdi de birden toqtadı.

—Aǵa, men sizdi qayaqtan izleyin? — dedi Alpamıs esikti

ashıp.

—Meniń turar jerim qıyır-shıyır, izlep taba almassań, inim, óziń qayaqta bolasań? — dedim dawıslap.

—Men universitette doktorantpan.

—Boptı. Meni kút.

—Raxmet, aǵa!

Mashina múyeshten aylanıp, dárwazaǵa qaray zımıradı.

Tamam.

2018-Aprel-oktyabr.