Chex ertekleri. Gúlnara Ibragimova awdarması

Sóytip ol adam Mateydi patshanıń sarayına alıp kelipti.

– Ullı mártebelim, mına adamnıń káramatlı qusı bar eken – bul qus keshte uyqıǵa jatqanda, quyash ta ózi uyqıǵa ketedi eken, al azanda ózi quyashtı shaqırıp beredi eken, – dep túsindiripti ol adam.

Sonnan patsha qorazdı altın qápeske salıp, aldına dán-suwın qoydırıptı. Keshte quyash ózi ketip baslaptı – heshkim onı shıǵarıp salıwǵa tóbeniń basına shıǵıp hálek bolmaptı.

Hámme uyqıǵa jatıptı. Túngi saat eki bolǵanında, qoraz birinshi márte shaqırıptı. Hámme qorazdıń qıshqırǵanın esitip, káramatlı qus quyashtı shaqırıp atır, quyash ózi biziń sháhárdiń ústine kiyatır, dep quwanısıptı. Qoraz saat úshte jáne qıshqırıptı. Al qoraz úshinshi shaqırǵanında shıǵıs tárepten quyashtıń qızılı kórine baslaptı.

Adamlar bul ájayıp qustıń káramatına hayran qalıptı – endi olar burınǵıday quyashtı qarsı alıw ushın sháhárdiń shıǵısındaǵı tóbeniń basına juwırıw hálekshiliginen qutılıptı.

Solay etip, Mateydiń qusınıń káramatın óz kózi menen kórip isengen patsha, onıń qolına bes mıń altın teńge berip, qorazdı satıp alıptı.

Matey bes mıń teńgeni úyine alıp kelip, tuwısqanları menen awqat qılıp jata beripti.

Bul ret kóbirek aqsha bolǵannan soń aǵalı-iniler puldı ayamay sawıp, bir jılda tawısa kelipti.

Bunı kórip genjetay Mixal:

– Aǵalar, endi men baxtımdı sınap kóreyin, – dep ruxsat soraptı. Sóytip

Mixal pıshıǵın iynine mindirip, el gezip ketipti.

Chexiyanın barlıq awılların aralap, pıshıǵı joq awıldı tappaptı. Barlıq jerde Mixaldikindey pıshıq bar.

Sonnan ol Chexiyadan shıǵıp ketip, túsiniksizlew bir tilde sóyleytuǵın elge kelipti. Bul mámlekettiń kóp awılların aralap júrip, azı-kem jergilikli tilde sóylewdi úyrenipti. Bir kúnleri mámleket paytaxtına de jetipti. Sháhárdiń shetine

91

jetkeninde, aldınan bir adam shıǵıp, jigittiń iynindegi ne haywan ekenligin soraptı.

–Bul pıshıq degen batır, – dep juwap beripti Mixal.

–Biziń elde joq haywan eken. Ol ne isleydi? – dep soraptı jańaǵı adam.

–Bul batır tıshqanlardı júzlep-mıńlap qırıp beredi, – dep juwap beripti

Mixal.

–Haw bul biziń patshamızǵa kerek haywan eken, – depti jańaǵı adam. –

Biziń patshanıń sarayında tıshqanlar sonday kóbeyip ketken, olardı uslap óltirip ushına shıǵalmay atırmız. Olar patshanıń ǵáziynexanasındaǵı hasıl jipek kiyimlerdi jep atır, – depti ol adam hám Mixaldı patshanıń sarayına alıp barıptı.

–Taqsır, mına jolawshınıń tıshqanlarǵa qırǵın tiydiretuǵın batır haywanı bar eken, – depti patshaǵa.

–Qáne haywanıńdı ǵáziynexanaǵa jiberip kóreyik, – depti patsha. Sonnan pıshıqtı ákelip ǵáziynexanaǵa jibergen eken, pıshıq tislerin jalańlatıp tıshqanlardı

qırıwǵa kirisip ketipti. Toyǵanınsha jep, sońınan uslaǵanın uslaǵanday tamaqların qıyıp, ǵáziynexananıń ashıq jerine úye beripti. Ǵáziynexanadan shıǵıp, saraydıń basqa bólmelerindegi tıshqanlardı da qırıptı. Endi sarayda tıshqannıń shıyqıldısı esitilmey qalıptı.

Bunı kórip patsha, múlazimleri hám xızmetkerleri «táwbe» dep jaǵaların uslaptı.

Patsha Mixalǵa on mıń altın teńge berip, pıshıǵın satıp alıptı.

Mixal bir shekiyne altın teńgeni úyine alıp kelipti. Sonda aǵası Martin turıp aytıptı:

– Inilerim, atamızdan qalǵan atamiyras múlklerimizdi pulǵa ótkerip boldıq. Endi ańqawlardı izlegendi qoyıp, miynet etiwdiń jolın qarayıq, – depti. Sóytip olar Mixal alıp kelgen aqshaǵa pivo zavodın satıp alıp, óz miyneti menen nan tabıwǵa kirisipti.

Endi olardıń aqmaqlardı izlep, solardıń esabınan jasaw niyeti joq edi.

92

CHEX ERTEKLERI JÍYNAWSHÍLARÍ TUWRALÍ

Házirgi Chexiya jerinde milliy dástúrler hám kórkem sóz baylıqları awıllarda saqlanǵan edi. Sonlıqtan on toǵızınshı ásirdegi chex jazıwshıları hám shayırları awızeki ádebiyattıń aktiv jıynawshıları hám járiyalawshıları boldı.

Belgili chex jazıwshısı, shayırı, awdarmashısı, ádebiyat tariyxshısı

Karel Yaromir Erben (1811–1870) chex folklorınıń kórnekli jıynawshısı boldı. Ásirese, Erben xalq qosıqları hám erteklerin jıynadı hám birneshe jıynaqlarda járiyaladı. Sonday-aq ózi de xalq ertekleriniń motivleri hám syujetleri tiykarında ertekler jazdı.

Bojena Nemcova (1820–1862) chex ádebiyatınıń iri wákilleriniń biri bolıp tabıladı. Jazıwshı óziniń dóretiwshilik jolın xalq ertekleri hám ańızların jıynawdan baslaǵan. Ol jıynaǵan hám qayta islegen xalq ertekleri onıń tól shıǵarmaları menen bir qatarda óziniń avtorlıq dóretpeleri bolıp sanaladı.

93

MAZMUNÍ

CHEX XALÍQ ERTEKLERI

Nátiyjeli tús

Altınshash

Radgoshidiń gúmis súmelekleri

Úsh alma

Oqımıslı iyt

KAREL YAROMIR ERBENNIŃ ERTEKLERI

Aqıl hám Baxıt

Danıshpan ǵarrınıń úsh altın shashı

Uzın, Juwan hám Kórgish

Dáwperiler

Jalınqus hám Túlkishek

BOJENA NEMCOVANÍŃ ERTEKLERI

Zeyinli qız

Duz altınnan qımbat

Aqıllı princessa

Princ Bayaya

Pıshıq, qoraz hám shalǵı

Chex ertekleri jıynawshıları tuwralı

94

95