Kishkene Shahzada

1926-jıldan baslap Franciyadan Afrikanıń arqa jaǵalawına pochta tasıytuǵın aviakompaniyada ushıwshı bolıp jumıs islep basladı.

Usı jumısında júrip dáslepki shıǵarması –

«Qubla pochta jolı» romanın jazdı. Roman 1929jılı járiyalandı.

Bunnan soń Qubla Amerikada jumıs isledi hám

1930-jılı Argentinada «Túngi párwaz» romanın jazdı. Bul roman 1931-jılı járiyalandı.

Ushıwshılıq penen birge ol bir qatar francuz gazetalarınıń xabarshısı sıpatında materiallar jazar edi.

Jazıwshı hám ushıwshı Qubla Amerikada bolǵan dáwirinde Salvador mámleketiniń puqarası

Konsuelo Sunsin menen tanısadı.

1931-jılı Sent-Ekzyuperi Parijge keledi hám

Franciya-Afrika pochta liniyasında ushıwshı bolıp isley baslaydı. Usı jerde ol Konsuelo Sunsin menen turmıs quradı.

Jazıwshı 1938-jılı AQSHta Nyu-York qalasında «Insanlar planetası» atlı ómirbayanlıq esseler jıynaǵı ústinde jumıs basladı. Usı jılı fevral ayında Nyu-York – Otlı jer marshrutı boyınsha ushıw waqtında Gvatemalada awır avariyaǵa ushırap, dáslep Nyu-Yorkta, sońınan Franciyada emlendi.

121

Sent-Ekzyuperi óz shıǵarmaları ushın birqansha

ádebiy sıylıqlar hám Franciyanıń Áskeriy atanaǵı ordenine iye boldı.

1939-jıldıń 4-sentyabrinde, Franciya óz jerine basıp kirgen Germaniyaǵa qarsı urıs járiyalaǵan kúnniń erteńine Sent-Ekzyuperi áskeriy ushıwshı bolıp ornalastı. Dosları onıń bul qáwipli iske barıwına zárúrlik joqlıǵın, elde mıń-mıńlap áskeriy ushıwshılardı tayarlaw imkaniyatı barlıǵın, al, onıń jazıwshı hám jurnalist sıpatında Franciyaǵa kóbirek payda keltiretuǵının aytsa da, ol dushpan menen hawada gúresiw niyetinen qaytpadı.

«Men bul urısta qatnasıwım kerek. Men súygen nárselerdiń barlıǵı qáwip astında turıptı. Eger

Provansta toǵay janıp atırsa, el azamatları barlıǵı qollarına bel, shelek alıp, órtti sóndiriwge shıǵadı. Men dushpanǵa qarsı gúresiwim kerek, bul iske meni watanıma muhabbat hám ishki isenimim jollaydı. Men bul gúreste shette biypárwa qarap tura almayman», – dep jazǵan edi ol 1939-jıldıń noyabr ayında jazǵan xatlarınıń birinde.

1941-jıldıń iyuninde Franciya Germaniya menen urısta jeńiliske ushıraǵannan soń, ol eldiń okkupaciyalanbaǵan bólegine kóship ótti. Sońınan

AQSHqa ketti. Ol Nyu-Yorkta jasap, usı jerde

1942-jılı ataqlı «Kishkene shahzada» shıǵarmasın

122

jazdı. Kelesi jılı bul shıǵarma francuz hám inglis tillerinde avtordıń óz illyustraciyaları menen basılıp shıqtı. Sońınan Franciyada bul ertek 1946jılı járiyalandı.

Sent-Ekzyuperi 1943-jıldan baslap Germaniyaǵa qarsı gúresip atırǵan «Sawashtaǵı Franciya» Áskeriy-Hawa Kúshleri quramına kiredi.

1944-jıldıń 31-iyulı kúni Antuan de SentEkzyuperi Sandiniya atawında jaylasqan áskeriy aerodromnan barlaw tapsırması menen AQSHta islep shıǵarılǵan «Laytning» samolyotında ushıp ketedi hám bul reysten qaytıp oralmaydı.

Sońınan XX ásirdiń aqırı – XXI ásirdiń basında

Sent-Ekzyuperidiń samolyotı Marsel qalasına jaqın

atları, onıń kitapları shıǵatuǵın baspanıń ataması jazılǵan braslet tabıldı. Sońınan teńiz túbinen ol ushqan bolıwı itimal samolyottıń qaldıqları shıǵarıp alındı.

Qánigeler usı tabılmalar tiykarında samolyot texnikalıq jaqtan nasazlıǵı sebepli teńizge qulaǵan bolıwı múmkin, dep shamalaydı.

Jazıwshınıń bul izsiz joǵalıwınan soń onıń tamamlanbaǵan shıǵarması–«Qorǵan» romanı jarıq kórdi.

123

Antuan de Sent-Ekzyuperidiń barlıq shıǵarmalarınıń ortaq ideyası – insan qádiriyatları, yaǵnıy insan táǵdiriniń mazmunı. Jazıwshı oqıwshıların ózinde insanıylıq mazmundı saqlap jasawǵa shaqıradı.

Álbette, Sent-Ekzyuperidiń eń ataqlı shıǵarması

– bul «Kishkene shahzada» bolıp tabıladı.

«Kishkene shahzada» janrlıq jaǵınan ertekpovest, filosofiyalıq ertek yaki ráwiyat sıpatında qaraladı. Ertek hám ráwiyat – bul awızeki ádebiyattıń eski janrları bolıp, insandı durıs jasawǵa úyretedi, onda jaqsılıq hám ádilliktiń jeńip shıǵıwına isenimdi tárbiyalaydı. Bul shıǵarmada da erteklik fabula hám toqımanıń tiykarında real turmıs shınlıǵı, insanlar arasında óz ara múnásibetler berilgen.

«Kishkene shahzada» haqıyqatında da erteklik belgilerge iye: qaharmannıń fantastikalıq sayaxatı, erteklik personajlar – Túlki, Jılan, Roza. Sonı da aytıw kerek, bul ertektiń barlıq qaharmanlarınıń prototipleri bar. Kishkene shahzada – bul jazıwshınıń ómirbayanlıq obrazı. Kishkene shahzada súyetuǵın Roza – bul onıń sulıw, biraq minezi shep, sharbaya hayalı latinamerikalı nashar Konsuelo. Túlki – Antuannıń jaqın doslarınıń biri Silviya Reynxardt, bul hayal Antuanǵa ómiriniń qıyın paytlarında járdemlesip turǵan.

124

Usı erteklik syujet arqalı jazıwshı adamlar jámiyetiniń ádep-ikramlılıq mashqalaların sheshedi.

Folklorlıq qıyalıy erteklerde shahzada yar hám baxıt izlep jer sharlaydı.

Jazıwshı folklorlıq úlgini paydalanıp, filosofiyalıq ertek dóretti – bunda ol jaqsılıq hám jamanlıq, ómir hám ólim, muhabbat hám gózzallıq, doslıq hám jekkelik, shaxs hám alamannıń óz ara múnásibetleri máselelerin alıp qaraydı, ulıwma insan barlıǵın belgileytuǵın mashqalalardı allegoriyalıq, metaforalıq obrazlar arqalı ashıp beredi.

Máselen, baobablar – jer betindegi jamanlıqtıń tımsalı. Bul adamlar tábiyatındaǵı jámiyet júwenlemegen pás qásiyetlerdiń kórinisi.

Úlkenler menen balalardıń arasındaǵı konflikttiń tiykarı – bazıbir úlkenlerdiń bala gezindegi júrek tazalıǵın joytıp alıwında. Olar júrek shaqırıǵın esitpeydi, nápsi qulına aynalıp qalǵan, olar shaxs bolıwǵa umtılmaydı.

Olarǵa qarama-qarsı, Kishkene shahzada bala bolıwına qaramastan, dúnyanı eresekler adamlardan góre ótkirirek hám ziyregirek – júrek kózi menen kóredi.

Bul jerde forma hám mazmunnıń óz ara múnásibeti bar. Tek júrek kózi menen kórip

125

súygen nárseń ǵana shın mánisindegi qádiriyat.

Oǵan uqsaǵan, biraq seniń muhabbatıńdı qozǵay almaǵan mıńlaǵan gúllerdiń arasında sen súygen gúldiń ornı bir basqa.

Kishkene shahzada – óz ómiriniń hám átirapındaǵı turmıstıń mazmunın túsiniwge umtılǵan shaxstıń obrazı.

Shólistan – bul insan ruwxıyatınıń tımsalı. Shólistannıń qoynında bir túpkirlerde bulaqlar jasırınıp atır – olardı tek júrek kózi menen kóriwge boladı. Insan da óz ruwxıyatına súńgiy alsa ǵana ol jerden hinji-marjanlardı – haqıyqıy qádiriyatlardı tawıp, júzege shıǵara aladı.

Haqıyqıy qádiriyatlar júrek kózi menen tańlanadı.

Kishkene shahzada jolında ushıratqan (shıraqshıdan tısqarı) personajlar turmıs biylep ketken, yaǵnıy payda hám mártebeniń izinen quwıp, jalǵan qádiriyatlar menen jasap atırǵan adamlar. Olar, hátte, erteklerdegi jawız kúshlerden – jalmawızlardan hám áydarhalardan da qorqınıshlı hám zıyanlı. Olar óz átirapındaǵı ómirdi pataslaydı.

Kishkene shahzadanıń sayaxat etken planeta-

ushın juwapkershiliginiń úlgisi.

126

«Kishkene shahzada» povesti dúnya ádebiyatındaǵı kishkeneler ushın da, úlkenler ushın da birdey áhmiyetli ádebiy shıǵarmalardıń biri. Kóp ǵana adamlar bul balalıǵında oqıǵan shıǵarmasın eresek dáwirinde de qaytalap oqıp, onnan burın sezbegen tereń mánilerdi ashadı.

Bul – danalıq hám insanıylıq ertegi. Bul ertektiń dóretiwshisi shayır hám filosof.

Antuan de Sent-Ekzyuperidiń «Kishkene shahzada» shıǵarması dúnyadaǵı eń kóp tillerge awdarılǵan hám kóp nusqada taralǵan shıǵarmalardıń biri. Ertek dúnyanıń 300 den aslam tilleri hám dialektlerine awdarılǵan.

Mine, endi qaraqalpaq oqıwshıları da bul ájayıp shıǵarmanı óz ana tilinde oqıw imkaniyatına iye bolıp otır.

Awdarmashı Gúlnara Ibragimova

127