Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

* * *

Ayǵara biy óziniń miynet súygishligi, kishipeyilligi, adamǵa miyrimliligi menen óz ruwınıń muhabbatına erisip biy ataǵın xannan emes, ruwınan alǵan adam. Daw-jánjeldi bárha ádil sheshkeni ushın hámme onı «Ayǵara biy» atap jibergen, onıń ústine mineziniń jaydarılıǵın, qonaqqa barsa, orın tańlamaytuǵının jáne bir jaqsı tamanı dep túsinedi, jurt. Junǵarlar shabıwılında ol jas jigit edi, ákesiniń tórt túlik malı menen bolıp, kóp shopan, padashı, kárwanları menen birge bir qasıq atısqan, bir zerennen bólisip sorpa ishisken. Ákesi junǵar urısında ólip, barlıq dúnyanıń iyesi ózi bolıp qaldı, lekin, ol qasıq atısqan adamların umıtpadı... Ómirinde ol jalǵız qızalaqlı boldı. Onıń atın Aqbiyday qoyıwınıń sebebi, Ayǵara biy atızda birinshi biyday oraǵın baslaǵan kúni, izinen qatıq ákelgen hayalı biyday atızda tolǵatıp, atızda kóz jardı. Oraqshılar jıynalıp qızalaqqa Aqbiyday dep at qoydı. Qızalaq jollı shıǵıp, sol jılǵı qırmanı hár qashanǵıdan tasqın boldı. Biy sonnan baslap biyday oraq baslanarda qızın atızǵa shaqırtıp, birinshi dásteni soǵan salǵızar edi. Bıyılǵı shaqırıwınıń da sebebi sol, oǵan birinshi dásteni saldırsa boldı, qálese erteńine qaytaradı. Basqa emes, arnap soqtırıp qoyǵan otawın berip qaytaradı.

Ayǵara biy qızı menen kúyew balasın kórgende júregi suwladı. Ne bolǵan? Súyeklerine taqalǵanınsha azıptı. Jaqları quwsıyǵan, et joq. Hár beti sulıw, pisken almaday qızarıp júretuǵın aq bozlaq Aqbiyday quwırılǵan biydayday bolıp qalıptı, uzın qara Amanlıq pisken biydaydıń talshıǵınday sarǵayıptı.

Mehir júrekli ata orta dármiyan shańıraq atanǵan jas juptılardıń jaǵdayına túsinip, heshteńe soramadı.

Aqbiydaydıń kelgeninen pútkil awıl xabarlanıp, tań atıw menen awıl arasındaǵı diyqanlardıń shadlı qosıǵı jańladı. Bul zúráát qosıǵı, bul iske shaqırıq edi.

Ayǵara biy azanda qızı menen kúyew balasın ertip, biyday atızına qaray jol basladı. Olardıń izinen shoq-shoq diyqanlar erdi, kewilli erdi.

Ushı-qıyırsız sarı teńiz kibi tolqınlaǵan biydaylıq Amanlıqtıń da, Aqbiydaydıń da hám sharshaǵanlıqların, hám

181

ázziliklerin umıttırdı. Atızǵa jaqınlaǵanda bári tez-tez asıǵıs qádemler tasladı. Aqbiyday atızǵa kirip hár jılǵı ádeti boyınsha ózine tán jaǵımlı, uzın ırǵaq penen:

«Erir meniń aldımda biyik jar tas, Biyik jar tas!

Gúmis qılshıq aq biyday qoynıńdı ash! Dolanıp tas, Dánińdi shash!...»

— dep án shırqap, eńkeye sala, shep qolı menen biyday qamtılap oraq sermegende, pútkil atız boylap qatara oraq uslap turǵan mıs deneli diyqanlar:

«... Gúmis qılshıq aq biyday qoynıńdı ash! Dolanıp tas,

Dánińdi shash!...»

— dep Aqbiydayǵa ún qosıp japırıla is basladı.

Tereń júreklerdi terbeltip jańǵırǵan án álemge qozǵaw salıp, ólpeń samal esti, gúmis reń paqallar ırǵalıp, birinbiri quwǵan teńiz tolqınınday shayqatıla, kúshli ánge saz qosıp sıtırladı.

Qullıpáreń oraq baslandı.

Keshte jas erli-zayıp jańa otawǵa kirgizildi. Bul atası Ayǵara biydiń olarǵa arnap tiktirgen otawı edi. Ishinde tósekleri de saz.

Amanlıq óz kózine ele isenbey dalaǵa shıqtı.

Bul otawdıń ornında burın qamıs qos bar edi, ishinde súzbe qaltalar ilinip qoyılatuǵın edi. Ol sol qamıs qostıń ıǵına jasırınıp, qarındası Almagúl menen súzbe qaltaǵa qol suǵıp, talay-talay jalap qashqan... Al, házir she?...

Izinen ere shıqqan Aqbiydayǵa sıbırlandı:

— Mamanǵa ırzaman! Áy alla, meniń ata-anam jasay almaǵan jastı Mamanǵa qosıp ber! Aqbiydayım, gúmisim, irenjip júrme, seni maǵan, qıyǵan atańa ırzaman, seni tuwǵan anańa ırzaman, elińe ırzaman!

Soń jańa otawda jırshı ayttırılıp toy berildi.

Kelesi kúni Mırzabek, awılınıń úsh jigiti menen birge, Amanlıqtı

Sedet kerey awılına qıdırtıp ketti.

Ayǵara biy qızı Aqbiydaydı otawı menen, Murat shayıqqa da arnalǵan sıylar menen úyine qaytardı...

182

5

jańalıq tabadı.

— Qala maǵan kem-kem unamay baratır, — dedi bir kúni keshke taman Saǵındıq bahadır. — Bul tas japlardıń, shoyın kópirlerdiń, áydik

—Patshalar tek usınday saltanatlarǵa kewil bólgeni ushın qol astındaǵılardıń halın bilmeydi-dá! — dedi Polat jasawıl Bolmasa, Kuzma Borodinler bizde tutqın bolıp jatarmedi? Onı da ózlerimiz bosattıq!

—Olay demeńler, — dedi Maman olarda basqasha kózqaraslar payda bolǵanın jaqtırmay. — Keshe ullı Petr birinshiniń ózi jasaǵan jayın kórdińizler. Bir jaǵı ustaxana, ekinshi jaǵı jataqxana... Patsha qol astındaǵılardıń hámmesin sanap, birimlep kórip jasawı qıyın. Kim qanday apatqa tap bolsa, ózi ayıplı. Hár kim óz eline, óz patshasına sógis keltirmey jasawdıń ǵamın jewi tiyis.

Gáp kesildi.

Peterburg boylap jańa xabar tarqadı:

—Patsha qaytıp kelipti!

Buǵan quwanısqan qaraqalpaq elshileri asıǵıslıq penen dalaǵa shıǵıp, qalanıń keypin baqladı.

Temirden kózgenekli háremshe tutılǵan. Jazǵı baǵqa qaray duyım jurt aǵısı baslanıptı. Jazǵı baǵdıń birinshi, ekinshi, úshinshi dárwazaları ashılıp, qalanıń úlken hámelderleriniń at jegilgen kúymeleri de dizilisip solay baratır.

Maman baslaǵan elshiler de shalt júrip kelip, xalıq aǵısına qosıldı. Jılanday iyretilgen kók otlar izli-izinen aspanǵa atılıp, mayda-mayda

ushqınlarǵa aynalıp, jerge túsip atır. Elshiler

183

áwelinde bul otlardıń mánisine, ne ekenine túsinbey, hawlıǵısıp edi. Tam baslarına, biyik bolıp ósken aǵashlardıń shaqalarına túsken ushqınlardıń hesh qaysısı alıspay, óship atırǵanın kórip, hayran bolıstı.

Petropavlovskiy bastionı tamannan aspanǵa oqlar atıldı. Aynalaǵa

Maman bul kórinislerge qarap turıp azmaz hawlıǵayın dedi: Qalaǵa kirgen qádemi pútkil qala xalqın tik ayaqqa turǵızıp, aspandı gúńirentip top atıwlar, qala ústinde kók jalın ot ushqınların shashıratıw (feyerverk) saltanatın turǵızǵan ullı patshanıń aldına ol qalay kiredi? Sahrayı qaraqalpaq penen diydarlasıwdı ol ózine minásip kóre me, joq pa? Onıń ústine, bir háptelikte ǵana Mitriy tóre qalada taraǵan bir gápti aytıp kelgen edi: Ufada bashqurtlar kóterilis shıǵarǵan-bısh, Uraldaǵı Shuvalov hám Demidov zavodlarında islewshi bashqurlar bası baylı (krepostnoy) orıslar menen birigip kóterilis qılǵan... Patsha endi sol kóterilisshilerdi bastırıwdıń ǵamına kirisse, bulardı qabıl etiwge waqtı bolmaydı.

Oylasarǵa Gladıshev joq edi. Ol joldaslarına óziniń qıyalı arsarlıǵın uqtırmaǵa tırısıp, jayǵa qayttı. Basqalar da erip qaytıp hár kim óz ornına jaylastı.

Mamanda ún joq, temir dep uslayjaq hasası janıp baratırǵanday, tula bedeni kúyinip, joldaslarına ne derin bilmey otırǵanında, álle qaydan kewilli Gladıshev kirdi.

Elshilerdiń ıǵbalına Dmitriy Gladıshev kóbinese olar menen birge júrip, birge qıdırmasa da, is pitiriwdiń ǵamında tınbaǵan edi. Patsha Kievten kelemen degenshe Mámleketlik On eki kollegiya jaylasqan jaylardıń ol ashpaǵan esigi, atlamaǵan bosaǵası qalmadı. Hár bir kollegiyanıń jayına kirip, qaraqalpaqlar jóninde aytıp, túsinik berip talay tartıslı sóylesikler júrgizdi. Arasında olardan joqarı orınlarǵa da kirip úlgerdi. Aqırında, maqsetin bir jónkilli etip, házir Mamanǵa kelip turǵanı edi.

— Qádirli Maman! — dedi ol quwanıshlı. — Esińde me... gáp qoydıń qasqırlardı jegeninde emes, qalay jegeninde... Diydige jaqınladım. Joqarı lawazımdaǵı tóreler, Sırtqı isler boyınsha kollegiya sizlerdiń arzańızdı qaradı, maqulladı.

184

Sóytip 12-avgust kúni húkimet senatınıń pikirin alıwǵa usındı. Usınıslarında qaraqalpaqlardıń orıs patshalıǵınıń qol astınan alıslıǵı tiykarǵı maqsetke biraz kesent keltiretuǵını aytılsa da, sizlerge «bolmaydı» dew patshalıqqa minásip emes dep kórsetildi, Awa, Maman, shınında da, az sanlı dep qaraqalpaqlardıń talabın qanaatlandırmaw patshalıqqa minásip emes! Abaylaysız ba, gápte duz bar! Sonlıqtan sizlerdiń xanlarıńızǵa, sultanlarıńızǵa Kollegiya tárepinen Jarlıqnama (gramota) jazılıp qoyıldı. Sáne esińde me, erteń 12-avgust! Qalay, ırzamısızlar?

— Quday sizge uzaq ómir berip baxıtlı qılǵay, — dedi elshiler jabırlasıp.

Bunnan keyin Gladıshev Sırtqı isler boyınsha kollegiya xızmetkerlerinen esitkenlerin bayanladı. Olarda burınnan bar xabarlar boyınsha qaraqalpaqlar kóp orıslardı tutqında saqlap otırǵan-bısh. Jarlıqta sol tutqınlardı bosatıwdı eskertip, tutqınnan azat etilgep orıs soramınıń hár bir adamı ushın, bosatıwshı xanlardı, tórelerdi, sultanlardı, biylerdi sıylıqlaw ushın qarjı ajıratıwdı Orenburgtaǵı Neflyuevke tapsırǵan xat tayarlaptı. Onnan tısqarı mámleketlik senat buyrıq shıǵaratuǵın bolıptı.

Polat jasawıl bul jańalıqqa ayrıqsha quwanısh bildirip, qolda bar orıslardı heshteńesiz bosatıp, Mamannıń asıǵıslıq islegenin eskertti.

— Polat jasawıl! — dedi Maman sál dawısın kóterip. — Atı suw bolǵanǵa shólim qansın dep teńizdiń suwın ishiwge bolmaydı ǵoy!

Elshiler Mamannıń sonda durıs islegenin aytıp qayta jabırlastı. Sonsha aylap jol júrip kelgendegi maqsetleri orınlanǵanına quwanısıp, búginnen baslap olar ushın aspannan dárwaza ashılǵanday boldı. 14-avgust kúni olardı patsha Elizaveta qabıl etetuǵını aytılıp, Mamannıń izinen Saray kúymesi (faeton arba) keldi.

Dmitriy Gladıshev penen Maman kirgizilgen jay eń sulıw jay eken. Onıń temirden kerege kózlengen úlken áyneginen Neva dáryası kórinip turıptı. Mamandı áwelgi pátte hawlıqtırǵan jaǵday — jaydıń edeni boldı. Altın reńge boyalǵan eden aynaday jıltırap, júziń kórinedi. Olar kirgen bosaǵada-aq birden irkilip ayaq kiyimlerin sheshti.

185

Mamanǵa eń birinshi ret mámleketlik kancler (bas wázir) Aleksey Petrovich Bestyujev tanıstırıldı. Kanclerdiń aldında Maman Gladıshevke qaraǵanda ózin kútá erkin sezdi, sebebi Bestyujev há degennen-aq Mamanǵa jaqsı múnásibette bolıp, álpayımlıq penen, elshiniń jaslıǵın ayrıqsha eskertip te qoydı.

—Siz, men qátelespesem, Maman batır bolsańız kerek, — dedi kancler ayrıqsha jumsaqlıq penen. — Elshi bolıw kútá húrmetli is. Muhammed payǵamber-ám qudaydıń elshisi dep ataladı. Menińshe, ol da onsha ǵarrı bolmaǵan.

Bestyujevtiń dilmashı aytılǵan gáplerdi tez túsindirdi. Mamanǵa «batır» degen sóz unadı. Ol Muhammed payǵamber dep qırq jasında payǵamberlikke eriskenin bilmeytuǵın edi, al Bestyujev shamalap aytqan edi, sóytse de, Maman bul gáplerge onsha marapatlanbadı. Azmaz oylanıńqırap, juwap qaytardı:

—Mırza kancler, dana kórinesiz. Danalıq eń ullı bilim! Bunday bilim

tanıs, — dedi Bestyujev jáne álpayımlıq penen. — Quran ullı patshamız Petr birinshiniń buyrıǵı menen orıs tiline awdarılǵan.

— Petr birinshi de, Siz aytqanday, Muhammed payǵamberge usaǵan qudaydıń ullı elshisi... — dedi Maman orısshalap.

Mamannıń artında turǵan poruchik Dmitriy Gladıshev onıń juwabına

miyimsiz bas iydi. Saray gvardiyashıları orınlarında qaǵılǵan temir qazıqtay qatıp qaldı. Tek Maman ǵana olardıń islegenin islemey, Petropavlovskiy soldatlarına usatıp basına kók párik kiygen. Jazǵı baǵdaǵı mármár tas hayallarǵa megzep, báhárdiń aqsha qarınday kóylegi astınan kókirekleri tırsıyǵan hayalǵa tańlanıp, ornında aǵashtay sárriydi. Patshanıń usındaylıǵına Mamannıń aqılı uǵras kelmey, onıń jer sızıp elpildegen eteklerin, qushaq jetkisiz turqın, taxt ornına kók lipas jabılıp qoyılǵan kresloǵa qanday saltanat penen

186

elshiniń qıyalların tolıq túsingendey, biraq jaslıǵına ırzalıq keypin kórsetti. Maman jas bolsa da, iyinli, omırawlı, saray gvardiyashısı bolıwǵa kútá ılayıq edi. Mamannıń jolbarıs qarasın, qarapáreńnen kelgen sulıw múshelerin kózden ótkergen patsha ishinep onı ataqlı áskerbasılar tuqımınan bolsa kerek dep oyladı hám oǵan mıyıq tarttı. Onıń bul mıyıq tartıwı qansha gúmilji, jansız bolsa da, saraydaǵılar onı jaqsı túsinetuǵın edi.

Bestyujev dilmashtıń járdemin talap etpesten, kózqarasları arqalı Mamandı patshaǵa tanıstırdı:

— Siziń ullı dárgayıńızdaǵı elshi aqıllı, jasınan artıq túsimpaz desem qátelespeymen...

Maman Bestyujevtiń sózlerinen keyin ózin nıǵıraq tutıp, erkinirek sezindi hám ayrıqsha teń salmaqlılıq penen juwap sóz sóyledi.

— Ullı patshayım, bizdi ullı dárgayıńızda qabıl etiwge minásip kórgenińiz ushın, sahrada jetimsirep júrgen meniń kewli pák, japakesh az sanlı xalqımdı ullı patshalıqtıń qol astına alıwǵa kelisim bergenińiz ushın, sizge shın kewlimnen alǵıs aytaman. Endigiden bılay meniń xalqıma ullı patshalıq mehirińiz benen bárhama kózqulaq bolıp turıwıńızdı ótinemen. Patshanıń atınan kancler Bestyujev sóylep ullı patsha qaraqalpaq xanları menen sultanlarınıń talabın qanaatlandırıp, qaraqalpaq xalqın patshalıqtıń soramaǵına qabıl etip, patshalıq mehirin salıwdı ózine miyasar kóretuǵının bildirdi.

Dilmash olardıń sózlerin túsindirgen soń patshanıń ózi sóylewge meyillendi.

— Ayt, mırza elshi, — dedi patsha qızıǵıwshılıq názeri menen. — Seniń elińde hayallar da, erkekler de súyisiwdi bilmeydi, bir-birine ushırassa, tek iyiskesip qoyadı, desedi, ıras pa?

Maman bul gápte masqaralawdıń izi barday sezinip patshanıń júzine tikke qarap turıp, juwap qaytardı:

— Ullı patshayım, aqıllılar qarańǵıǵa qarap oq atpaydı... Dilmash

187

Húrmetli patshayım, aytqanıńız dup-durıs dep atır, — dedi.

—Basqa ellerge usap siziń elińizde de sulıw hayallar bar ma? — dedi patsha.

—Bar, ullı patshayım, — dedi Maman Elizaveta Petrovnanıń kózlerine jáne tikke qarap turıp. — Olar juqa jipekten kiyinbese de, sulıw!

Dilmash jáne naqolaylıqqa túsip qısılsa da, ekilenbesten:

—Bári siz oylaǵanday, dep atır, ullı patshayım, — dedi. Hár juwabında Mamannıń táǵdiri qıl ústinde turǵanı tek

Gladıshevke ǵana túsinikli edi.

Elizaveta Petrovna jáne mıyıq tarttı: bul saparı onıń keypi «ele jassań, elshi, óz teńleslerińe usap tikligiń menen kewilsizlik tuwdırasań, lekin, kóp jortsań, shapqır at bolasań», degen mánini ańlattı. Sóytip ol Maman ákelgen sıy-sarpaylarǵa kóz qıyıǵın taslap, olardı kimlerge inam etiwi kerekligin ózinshe oylap, ornınan tikeydi.

Adamlar jáne ekige bólinip ullı patshaǵa jol ashtı. Elizaveta Petrovna túrgelip atırıp, elshige jáne bir mártebe jeńil názer tasladı da, burılıp baratırıp eziwinen sál-pál mıyıq tarttı. Bunday jaǵday sarayda siyrek bolatuǵın edi, eger bolsa, istiń tabıslı sheshilgenin ańlatatuǵın edi.

Patshanıń izinen kancler Bestyujev te ketpekshi bolıp Mamanǵa qol uzattı. Maman patsha menen, kancler menen ushırasqanda ózin qalay tutıwı kerekligi jóninde Gladıshevtiń aldın ala aytqan keńeslerin eslep, kanclerdiń qolın qattı qıspastap, silkpesten, ásten ǵana eki alaqanınıń ortasına alıp, húrmet penen bas iydi.

—Mırza batır, — dedi Bestyujev sál gidirip. — Háreketleriń kútá batıl eken, biraq umıtshaq kórineseń. Sózińde Abılqayır xannıń atı esitilmedi ǵoy? Bul ne qılǵanıń?

—Durısın aytsam, biziń dástúrimizde, dinimizde úlken aǵa menen sóylesip atırǵanda kishisin gápke aralastırmaydı, — dedi Maman qáddin onsha ózgertpey. — Jası úlkenge qarsı keliw gúna boladı.

—Biz de usı dástúrdi tutamız, — dedi Bestyujev. — Nemecler de, francuzlar da, Angliya elshileri de usı dástúrdi tutadı.

—Aqıllı, dana áke balalarınıń ishindegisin tez uǵadı, kishkene balasınıń basında payda bolǵan aqıldıń bir dánin

188

sezse, suwırıp alıp, óziniń jan seziminde kógertetuǵın payıtları da boladı. Bestyujev qasların kerip, erinleriniń sheti menen kóp mánili mıyıq

tarttı. Maman qolların kókiregine basıp turıp, gápin dawam etti.

— Bizdi bir qudaydıń ózi keshirsin... haqıyqatın aytsam, biz Abılqayır xannıń kiyimine astar bolǵımız kelmeydi. Kiyim bolsaq, kisini jılıtatuǵın hám kórkin shıǵaratuǵın sırtqı kiyim bolǵımız keledi. Idıstaǵı ıdıs, qaptaǵı qap bolǵımız kelmeydi... Biz usı waqıtqa shekem Abılqayır xannıń ishin buwǵan belbewimiz, sol belbew sheshilse, xalıq onsha jaqsı bolmaytuǵının Abılqayır xan túsinedi de.

— Mırza batırım, — dedi Bestyujev biraz biypárwalıq pe-

nen. — Seniń xan menen jarısqıń kele me? Qasqır menen qulan qalay jarısqanı haqqında ertek esitpegenbiseń?

—Biz qazaqlar menen bir qawınnıń hár qıylı tiligindey xalıqlarmız,

—dedi Maman pikirinen qaytpay. — Biraq qaraqalpaqlar, (orıssha eski atı «chernıe klobuki» bolǵan) házirgi Abılqayır xan túwe, Táwke xan túwe, Shıńǵıs xan dúnyaǵa kelmesten burın-aq bar bolǵan, orıslar menen iyinlesip jasaǵan. Ol waqıtta ullı Rus eli bolǵan, ol waqıtta Kiev bolǵan, Moskva bolǵan... Mine, endi Sankt-Peterburg bar, — dep Maman gápin tuwrıladı. Bizge ay emes, quyash kerek, quyashtı kúseymiz!

—Túsinemen, túsinemen, — dedi Bestyujev birden dawısın kóterińkirep.

Onıń dawısın kóterińkiregeni artında turǵan Sırtqı isler kollegiyasınıń baslı xızmetkerine «sen de túsin», degen mánide kórsetpe edi.

Usılayınsha saraydaǵı ushırasıw tamam bolıp, úsh kúnnen keyin Mamanlardı patshalıqtıń miyrasxorı, keleshektegi patsha Petr úshinshi qabıl etti.

Bul saparı Mamandı hayran qaldırǵan jaǵday bolajaq patshanıń kelbeti boldı: Mańlayı shuqır, shekeleri isikke usas, erinleri túrik, bir qarasta jańa tuwılǵan balaǵa megzeydi, kózlerin aq basıp ketkendey, qarashıǵı bizdey ótkir eken.

Petr úshinshiniń aqılı kem bolıp tuwılǵanı, pámsizligi, gúrtligi haqqında Gladıshev kóp esitken edi. Onıń menen ushırasıw belgilengennen baslap-aq jan sezimine hawlıǵıspa tiyip, qorıqtı. Sebebi, aqılı kem basshı bárhama qáwipli,

189

tóbeńde salbırap turǵan qılıshqa megzeydi. Sol ushın onıń menen sóyleser aldında Mamanǵa álle qanday dep keńes beriwge de tartındı.

— Ilajım joq, ushırasıwǵa tuwra keledi, — dedi.

Maman bul saparı oǵada qısqa sóyledi, sebebi ullı patsha menen sóyleskennen keyin qısqa gápten heshteńe uttırmaytuǵının túsinetuǵın edi.

Miyrasxordıń atınan ober-egermeyster Brendal juwap sóz sóyledi. Ol sóylep bolǵansha miyrasxor birese, misli jabayı at kórgendey, birese, sulıw, biraq jumbaq hayal kórgendey, Mamanǵa tigilip, bul sahrayı, juwılmaǵan qasıqtay kóringen elshini aqıllı patsha Elizaveta Petrovna qabıl etiwdi ózine qalay miyasar tapqanına hayranı shıǵıp, oylanıp otırdı.

— Qalay, mırza, saǵan Sankt-Peterburg unadı ma? — dedi miyrasxor birden nemecshelep. — Saǵan kóbirek unaǵan nárseni ayt?

—Peterburgtıń ózin, soldatların, parad maydanın súyip qaldım... — dedi Maman oylanbastan.

—O! O! O! — dedi ol ayrıqsha tańlanıp, hár «O» degende qarnı gá tompaydı, gá páseydi. — Aza-mat! — dep turıp, birden nemecshelep bir nárse ayttı. Bunnan soń miyrasxor irgejeyliniń qolınday kishkene qolların sermenip, ǵarq-ǵarq kúldi de, Mamanǵa bir gúmis teńge uslatıp ketti.

Dalaǵa shıqqannan keyin Gladıshev burın qılmaytuǵın qılıǵıp qılıp, miyrasxordıń aldınan aman qutılǵanı ushıp qudayǵa mıń qátle shúkirlik áylep, qolları menen shoqındı.

—Miyrasxor sońǵı sózinde ne aytıp ketti? — dedi Maman mıyıq

tartıp.

—«Shaytan ursın!» dedi.

Maman mırs etip kúldi.

—Maman, danalıǵıńa jáne tereńirek isendim. Sen oǵan Peterburgtı súyemen dep oǵırı durıs juwap berdiń.

—Peterburgtı súyetuǵınım shın!

—Súyiklim, bileseń be, onıń ózi Rossiyanı, orıslardıń pútkil úrpádetin jek kóredi. Eger sol miyrasxor taxtqa shıqsa, Rossiyaǵa sonday baxıtsızlıq keledi, quday kórsetpegey!

Maman úndemedi.

Sarayda bolǵan ushırasıwlarda Gladıshev bárhama Mamannıń kóleńkesinde qalatuǵın edi, kelesi kúni Maman onıń iyninde kapitanlıq belgi kórip qolların qattı qısıp qoydı.

190