Ádebiyat 9-kl

Kórinis

(Qolında duwtarı menen Uzaqbergendi aydap kirer).

Uzaqbergen: — Bul ne awhal? Bul ne qayǵı xalayıq

Kimnen aqıl, kimnen keńes sorayıq. Abaysızda búldirdi eldi bul zalım, Shaǵıp muńdı biz kimlerge barayıq. Aq tuwǵın qus talpınbay ma uyada, Qaldıq ǵoy zar jılap payıw piyada, Táwbe et janım keler jetip suńqarlar,Bizdi xorlap tiri júrmes dúnyada, Bul aldımda jatır meniń biyik jar,

Qáytken menen qıyın bold-aw biziń hal,Bul qayǵıdan qutqarmaǵa elattı,

Tezirek kelgey inkarımız márt qızlar.

Sursha: — Ne deydi!

Urıń, qıynań duwtarın da sındırıń, Qańǵırısıp qalsın bunda qırq qızıń, Ne kerek bul elge baǵlar hám sazlar,Gúlayım bas iyip bizge etsin nazın. (Uzaqbergendi aydap shıǵar).

Dana, dana aqıllar bar,

21

Ushan isler aldımızda

Bejererlik kóp jumıs bar.

(Ekewinde qushaqlap shıǵa berer. Lashkerler xalıqtı zar jılatıp óter. Adam aytqısız haywanlıq kórseter. Balalı hayaldı shanshıp óltiriw hám basqalar. Aysulıw, Zinhar, Sápiwranı da aydap óter. Lashkerler talaǵan dúnyalarında alıp óter. Shıra óship janar 5 minut órtengen búlingen el kóriner. Bul awhalǵa qayǵılı qapa bolıp qosıq aytıp Qırq qız keler. Hárjerde jatqan birli - jarım ǵarrı-ǵurrılar).

Kórinis

(Aldında Gúlayım, Sárbinaz. Muzıka)

Gúlayım: — Qayǵı-hásiret baxıtsızlıq tapqanday, Ílań tawıp qoyǵa qasqır shapqanday, Baǵı bostan, sheshek atqan gúl lala, Búlinipti jer túbine batqanday,

Ata-ana bizdi ósirgen el-elat,

Xor bolıptı shorshınǵanday adamzat,Bul qulwalar adamzattıń isi emes, Reyimsiz bir jabayı maqluqat.

(Uzaqbergen ǵarrı basın kótere baslar, ǵarrılar, kempirler súyretilip ashaptada halında jıynala baslar. «Panamız, keldińler me, qaraǵım, keldińler me» deser. Qızlar Uzaqbergen hám basqalarǵa ǵamxorlıq eter).

Uzaqbergen: — Batır qızlarım keldińler me? Minekey... (Pawzadan soń).

Muzıka

Háddinen asqan Surtaysha,Wayran etti qalanı,

Qupıya kelip sol sonsha,

Boyadı qanǵa dalanı, Júyrik degen tulpardıń, Tuyaqları mayrıldı,

Hawalap ushqan suńqardıń, Qanatları qayrıldı.

(Oń jaqta Gúlayımnıń atasınıń qábirin kórseter)

22

Atańız mınaw Alliyar, Batırlıq etti qaytpadı,

Taban tirep sheginbey, Erlikti qoldan satpadı. Tuwmay ketkir aǵańız, Basın iyip jalındı,

Janı ashıp eline, Qolına qarıw almadı, Batır eken Otbasqan, Jawdı keyin bastırdı, Aqırında ol paqır, Jalǵızlıq etti tarıqtı, Jasırın kelgen qaraqshı,Jesir etti

áketti,

Bala menen shaǵanı, Aldına salıp aydadı,

Otbasqanday batırdı, Hám seniń tuwǵan anańdı.

Gúlayım: — Atasınıń basına barıp

Ariya muzıka

Árman menen aǵızıpsań jasıńdı, Joq eteyin saǵan dushpan qasıńdı, Surshaxannıń keyninen quwaman, Tilekles bol kóter ata basıńdı, Sawıtlardı bir túymeden ilemiz, Jaw quwmaǵa bedewlerdi minemiz.Jarıq etip qarańǵılıq keshińdi,

Alla maǵan bergey seniń kúshińdi,Janım ata Surtayshaday zalımnan, Ólmesem alarman barlıq óshińdi.

(5 — 6 qız mehribanlıq etip, ótirikten jaradar bolǵan, azap-aqıret kórgen Jurındı ákeler, Jurınnıń bet awzı daladay qan, ústi-bası kútá ábiger tartqan, túri-túsi óler halında. Qızlar úńilip).

Qızlar: — Jurın ǵoy. Way-way biyshara ay!

Gúlayım: — Suw beriń, suw! (Qızlar suw berer, Jurınǵa jan ene baslar, Zorǵa sóyler).

23

(Aygúl qullıq etip shıǵar. Gúlayım Uzaqbergenge qarap)

Ǵálle xananı ashıp pa?

Uzaqbergen: — Joq ashalmasa kerek.

Gúlayım: — Onda onı giltin tawıp ashıń. Ishi tolı ǵálle ash-arıqqa taratıń.

Uzaqbergen: — Bul aqılıń júdá maqul qızım.

Gúlayım: — (Xor, muzıka, Qızlarına).

Biriń sińlim, biriń úlken qurdasım, Burınnan-aq aqılgóyli sırlasım, Qapalıqtı qoyıń endi sarsılıp,

Turıń, qáne, batır qırq qız joldasım...

N a q ı r a t ı :

Ata-ana, el elat namısın, Ólgenshe hárwaqıt saqlaymız. Jan pida tuwısqan xalıq ushın,Ananıń sútlerin aqlaymız.

Gúlayım: — Kóp sarsılıp, qapalıqtı qoyayıq,

Jeńdi túrip, bekkem beldi buwayıq,

Elimizdi wayran etken dushpannan, Quwıp jetip óshimizdi alayıq.

24

N a q ı r a t ı :

Ata-ana, el-elat namısın, Ólgenshe hárwaqıt saqlaymız. Jan pida tuwısqan xalıq ushın,Ananıń sútlerin aqlaymız.

«Qırq qız» pyesası tuwralı. Á. Shamuratovtıń dramalıq shıǵarmalarınıń ishinde I. Yusupov penen jazǵan «Qırq qız» muzıkalı draması ayrıqsha orın tutadı. Pyesa bastan ayaq qosıq penen jazılǵan.

«Qırq qız» pyesasınıń birinshi akt, birinshi kartinasında Miywalı atawına salınǵan Gúlayımnıń qorǵan sarayınıń pitiwine qutlı bolsınǵa kelgen xalayıqtıń arasında Qosbergen baslaǵan ǵarrılar toparı menen birge Sayeke, Áshir, Jurın, Otbasqan, Sárbinaz, Gúlsim sıyaqlı jaslardıńda bar ekenligi, usı quwanıshta Gúlayımnıń ákesi Alliyar:

Atań baǵısh etedi qarıw-jaraǵın, Ayamas dep elden bul shiyrin janın,

Joq etkeyseń, birin qoymay dushpannıń, Shıq tiygizbey saqlań eldiń namıs-arın,

— dep qarıw-jaraǵın berip atırıp násiyat etedi.

Gúlayım da xalıq arın arlawǵa bárhama tayar ekenligin bılayınsha bildiredi..

Tınıshlıǵı el-jurttıń, Meniń birdey tilegim, Elim desem, xalıq desem,Hállenedi bilegim.

Usınday quwanıshlı toyǵa Xorezmli batır Arıslan da keledi, lekin óz eline zalım xan Nádirshaxtıń topılǵanın hám Gúlayımnan járdem sorap kelgenligin bildiredi. Gúlayım qırq qızı menen tuwısqan Xorezm xalqın Nádirshaxtan qutqarıwǵa ketip baratırıp elin Otbasqan menen Jurınǵa tapsıradı. Onnan soń pyesada Surshaxannıń elindegi qıyın jaǵday, xalıqtıń ashırqawı, salıq túriniń kóbeyip ketiwi, oǵan xalıqtıń narazılıǵı, ǵázebi kelgen xannıń xalıqtı azaplawı súwretlenedi.

Pyesada Surshaxannıń xalqın zulımlıq penen basqarıwı, jáne de basqa ellerdi tonap baylıq arttırıwǵa qumarlıǵı kórsetiliw menen birge usı kartinada Mástan menen Jurınnıń da unamsız háreketleri ashıladı.

25

Mástan Sarkopta bolıp Jurındı jigitleri Sayeke hám Áshir menen birge óz eline alıp ketedi. Jurın bul jerge kelgennen soń óz eline satqınlıq etip Surshaxannıń xızmetinde boladı.

«Qırq qız» pyesasınıń ekinshi akt úshinshi kórinisinde Gúlayımǵa ashıqpan degen báne menen Sarkoptı basıp alıw niyetinde júrgen Surshaxan qırq qızdıń joq ekenligin bilip qorǵanǵa topılıs jasaydı.

Jurın satqınlıq etip qorǵannıń esigin ashıp beredi, usınnan paydalanǵan Surshaxan eldi wayran etip, xalqın tutqın etip aydap ketedi. Buǵan shıdamaǵan Alliyar jawız xannıń námártligin áshkara etip, dushpan qolınan ólip ketedi. Gúlayım qırq qızı menen

Xorezmnen kelgennen soń wayran bolǵan elin kórip qapa boladı. Ol bende bolǵan xalqın Surshaxannıń qarmaǵınan qutqarıwǵa atlanar aldında Arıslannan járdem sorap adam jiberedi.

Gúlayım Dárbent tawda Surshaxannıń láshker basshısı Qaradáw menen ushırasadı.

Qaradáw Gúlayımdı qorqıtpaqshı boladı, biraq Gúlayım onnan taysalmastan «jekpe-jekke kele ber» deydi hám bul sawashta Qaradáwdi óltiredi. Usı jerde Gúlayım menen Arıslan

kórsetiledi. Gúlayım Surshaxannıń jurtına topılıs jasap, xalqın qutqaradı. Zalım Surshaxan «tıshqan tesigi mıń teńge» bolıp elin taslap qashadı. Otbasqan satqın Jurındı, Arıslan Mástandı óltiredi. Gúlayım azat bolǵan xalıqtı Sarkopqa alıp qaytıwdı Otbasqanǵa tapsırıp, qızları menen birge Surshaxannıń izinen «onı tiriley uslayman» dep quwıp ketedi. Pyesanıń sońında Gúlayım Surshanı tiriley qolǵa túsirip «Óshpenli bolǵan xalayıq, óz qolı menen óltirer» dep onı xalıqqa tapsıradı. Pyesa sońında Arıslan Gúlayımǵa, Otbasqan Sárbinazǵa qosılıp baxıtlı turmıs keshiredi.

«Qırq qız» dástanınıń basqa dástanlardan ózgesheligi sonda, onıń baslı qaharmanları qızlar bolıp tabıladı. Pyesada usı syujet saqlanǵan.

Pyesanıń baslı qaharmanları Gúlayım, Otbasqan, Arıslan, Alliyar, Surtaysha, Sárbinaz obrazları dástandaǵı ózine tán belgileri menen biraz jaqın súwretlenedi. Lekin dástandaǵı Nádirshanıń atı — Nádirshax, Surtayshanıń atı—Surshaxan dep beriledi. Álbette, pyesanıń syujetine avtordıń ózinshe qosqan úlesleri menen jańalıqları da barshılıq. Avtor pyesada Injıqbay (Gúlayımnıń aǵası), Aysulıw (qız jeńgesi), Uzaqbergen ǵarrı (Gúlayımnıń baqsısı), Tapay (Surshaxannıń qızı), Zinhar (Sarkoplı

26

jigit), Qaradáw (Surshanıń láshker basshısı) sıyaqlı birqansha obrazlardı óz oyınan kirgizip dástan syujetine dóretiwshilik qatnas jasaǵan. Dástandaǵı Jurın obrazı pyesada satqın dárejesinde súwretlengen. Ol Gúlayımǵa ashıq boladı, ármanı iske aspaǵannan soń Surshaxanǵa satıladı. Áshir, Amanqul da Jurın tárepinde boladı.

Pyesanıń tiykarǵı maqseti Gúlayım hám ol basqarǵan qızlar toparınıń tuwǵan jerdi súyiwi, onı sırtqı dushpannan qorǵawı hám xalıqlar doslıǵın bekkemlewi qusaǵan patriotlıq hám tereń gumanistlik ideyalardı sáwlelendiredi.

Soraw hám tapsırmalar

1.Á. Shamuratov ádebiyatımız tariyxına qanday úles qostı?

2.Shayır hám jazıwshı sıpatında qanday shıǵarmalar dóretti?

3.«Qırq qız» pyesasınan «Qırq qız» dramasınıń ózgesheligi nede?

4.Pyesa qaharmanlarınıń unamlı hám unamsız háreketlerine pikirlerińizdi bil-diriń.

5.Pyesanıń mazmunın aytıp beriń hám qaharmanlarına sıpatlama beriń.

JOLMURZA AYMURZAEV

(1910 — 1996)

Ómiri hám dóretiwshiligi. Jolmurza Aymurzaev — XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshlarında, óziniń mazmunlıq jaqtan bay, kóp janrlı poeziyalıq, prozalıq hám dramalıq shıǵarmaları menen salmaqlı úles qosqan iri tulǵalarınıń biri. J. Aymurzaevtıń awıl diyqanınıń quwanıshın súwretlegen «Seniń toyıń Pirimbet» qosıǵı 1927jılı jazıldı. Bul haqqında shayır «Áyne on jetige tolǵanda jasım, qosıq jazıw boldı inta-ıqlasım» dep jazadı. Shayır «Teatr tuwılǵan otawım meniń» degen qosıǵında birinshi qosıǵınıń shıqqan waqtın «Sáne mıń toǵız júz jigirma

jeti» dep kórsetedi. Solay etip, J. Aymurzaevtıń 1927-jıldan

1996-jıllarǵa shekem dawam etip, yaǵnıy jazıwshı 70 jılǵa shamalas waqıt ishinde qálemin qoldan túsirmey óziniń kórkem shıǵarmaları menen elge xızmet etti.

27

J.Aymurzaev 1910-jılı Shımbay rayonınıń házirgi Qasım Áwezov atındaǵı ijara xojalıǵında tuwıladı. Ol ata-anasınan jaslay jetim qalıp, dáslep mektep-internatta (1922

—26) tárbiyalansa, 1926 — 27-jılları Shımbaydaǵı «Kommuna» mektebinde oqıydı. 1927 — 32-jılları Tórtkúldegi pedtexnikumda oqıp pitkerip, Taxtakópir rayonında muǵallim bolıp isleydi. 1935 — 39-jılları Moskvadaǵı kórkem-óner institutında oqıydı.

1942-jılǵa shekem Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamında juwaplı xatker bolıp isleydi.

J.Aymurzaev 1942 — 44-jılları Ekinshi jer júzilik urısqa qatnasadı hám Iranda xızmet etedi. Sol waqıttaǵı jazıwshılardıń kópshiliginiń derlik urısqa ketiwine baylanıslı húkimet onı 1944-jılı shaqırtıp aladı. Mine, sonnan keyin 1944 — 54-jılları, 1958 — 62jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, 1963 — 72-jılları Ózbekstan hújjetli hám ilimiy kópshilik filmler studiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń baslıǵı bolıp isleydi.

J.Aymurzaevtıń shayır sıpatında «Qosıqlar» (1935, 1936, 1938), «Ullı Watan qosıǵı» (1939), «Tasqın» (1946), «Meniń batırlarım» (1949),

«Qaharmanlıq gúreske» (1942), «Shayır sózi» (1949), «Jas áwladlarǵa» (1951),

«Shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı» (1980), «Ómir shaydasıman» (1986), «Jetpis toǵızınshı báhár» (1989) h.t.b. birneshe poeziyalıq toplamları basılıp shıqtı.

Proza tarawında «Quwat», «Abadan», «Kelin», «Ámiwdárya boyında»,

«Qızketken», «Muhabbatım adamlar», «Jetimniń júregi», «Mánziller» sıyaqlı gúrriń, povestleri hám romanları menen xalqımızǵa jazıwshı sıpatında tanıldı.

Jazıwshı dramaturgtiń «Aygúl-Abat», «Berdaq», «Qádirdan doktor»,

«Ráwshan», «Hákisliler», «Sheberxannıń shırmawıǵı», «Baxıt bulaǵı» pyesaları teatr saxnalarında qoyıldı.

J.Aymurzaev 1934-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası boldı.

J.Aymurzaev Qaraqalpaqstan (1974) hám Ózbekstan (1981) xalıq jazıwshısı, «Aygúl-Abat» draması ushın Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı bolıwǵa eristi.

Shayırdıń urıs dáwirinde tereń patriotizm ruwxı menen jazılǵan eń jaqsı jawıngerlik lirikalarınıń biri «Ulım tıńla» qosıǵı boldı. Bul qosıqta Watan ushın janın qurban etiwge hám dushpan menen gúreske tayar turǵan márt adamnıń obrazı jasaladı.

28

súwretlew basım bolıp, xalıqtı dushpanǵa qarsı gúreske shaqırıw ideyasıkúshli beriledi:

Tınıshlıqtı súygen bolsań, azatlıqtıń dámin tatıp, Uwız emgen bala sesti shırqıradı, tıńlańızlar!

Awır kúnler keldi mine, qorǵa onı qáhárlenip, Jerde, suwda, tawda qanlar burqıradı, tıńlańızlar!

Usılayınsha bul eki qosıq ta shaqırıq, súren usılında dóretilip, adamlardıń júregine tereń qozǵaw saladı, xalqımızda dushpanǵa qarsı óshpenlilik sezimlerin oyatıp, olardı jaw ústinen jeńiske erisiwge baǵdarlaytuǵın azamatlıq lirikanıń eń jaqsı úlgileriniń biri bolıp qaldı.

Sonday-aq, shayır «Fronttan xat», «Atası menen balası» qosıqlarında da óz elin dushpannan tazartıwǵa tayın turǵan xalqımızdıń márt hám bahadır ullarınıń niyeti haq ekenligin, olardıń ata-ana hám Ana— Watan aldındaǵı perzentlik sezimlerin sheber asha alǵan.

Shayırdıń bunnan basqa da «Ukraina ot ishinde», «Polina Ukraina qızı», «Ullı toyǵa baraman», «Kira», «Tuwısqan Ukraina xalqına» degen qosıqlarında da jaw ishinde qalǵan dos-tuwısqan xalıqlarǵa bolǵan doslıq hám tuwısqanlıq, joldaslıq sezimleri isenimli súwretlengen.

J. Aymurzaev urıs jıllarında «Batır», «Túrkmen qızı Narjan», «Ot ishinde», «Tamara»,

«Politruk Polatov», «Tuwısqan polk», «Shamurat shabandoz» poemaların jazdı. Bul poemalardıń bárlıǵında da adamlardıń erlik isleri súwretlenedi.

Shayırdıń urıstan sońǵı jılları «Keldi kútken kúnimiz», «Urıs pitti»,

«Baxıtlı zaman», «Jasasın doslıq» «Shımbay» h.t.b lirikalıq qosıqları ullı jeńis temasına,

ǵarmaları» nıń I tomına kirgen (1980) lirikalıq qosıqları menen «Ómir shaydasıman» (1986) toplamındaǵı qosıqları mısalında kóriwimizge boladı. Ózbekstan hám

poemada Qaraqalpaqstan Respublikası súwretlew óneriniń ullı tul-ǵası, xudojnikler awqamın shólkemlestiriwge basshılıq etken qaraqalpaqxalqınıń milliy xudojnigi Qıdırbay Sayıpovtıń dóretiwshilik sheberligi,

izleniwshiligi maqtanısh penen sóz etiledi.

29

ULÍM TÍŃLA

Ulım tıńla! Júrmen maydan ishinde, Iynimde bar jarqıraǵan jaw-jaraq, Eger jawdı jeksen etip barmasam.

Sen esapla onnan ólim jaqsıraq.

Ulım tıńla! Babalardıń sózi bar, Mákanıńa kirgen jawdı aydap shıq. Jawlar ushın hasla miyrim bolmasın,Kózlerin oy, júregine nayza tıq.

Ulım tıńla! Bul jeńiske jollama, Júregimde ıza kegi qaynaǵan.

Men bilemen jerdi basıp jatır jaw, Qanǵa qumar qasqır, qanǵa toymaǵan.

Ulım tıńla! Qasqır qozı dushpanı,

Sen qozımsań, seniń ushın men qorǵan, Watanımnan quwmaq ushın dushpandı, Kerekli jerinde bolaman qurban.

Ulım tıńla! Kókten jawar qorǵasın, Qılıshlardan sel-sel bolıp aǵar qan, Xalqım ushın, baxtım ushın, sen ushın,Pidá bolsın jan ákeńnen shiyrin jan.

Ulım tıńla! Jawdı jeńip baraman, Sel-sel bolıp qan aqsada qoynımnan,Qara kózim perzentim dep súygende,Erkelerseń, qushaqlarsań moynımnan.

TÍŃLAŃÍZLAR

Aspan-astı astan-kesten, qorǵasınnan jawıp jawın, Jerdiń beti aywan-jaywan, shuwladı ses, tıńlańızlar! Jıldırımlar jalt-jult etip, kók gúmbezdiń julqıp bawın,Jalın lawlap áydarhaday tınbadı hesh, tıńlańızlar!

30