Ádebiyat 9-kl

T.MÁMBETNIYAZOV, Z. BEKBERGENOVA,

Z.MÁMBETNIYAZOVA

ÁDEBIYAT

9-KLASLAR USHÍN SABAQLÍQ

NÓKIS

2019

KIRISIW

Dúnya mádeniyatı tariyxında súwretshilik (jivopis), bezew (arxitektura), saz (muzıka), teatr, ádebiyat sıyaqlı kórkem óner túrleri shıǵarmaları insan miynetiniń nátiyjesinde payda bolatuǵın ruwxıy baylıqlar esaplanadı. Usınday kórkem óner tarawları arasında ádebiyat ayrıqsha orındı iyeleydi. Sebebi, adam balasınıń oy-pikirleri menen ar- zıw-ármanları, is-háreketleri menen minez-qulqı kórkem ádebiyat shıǵarmalarında hár tárepleme tereń súwretlenedi. Ádebiyat — ataması eki mánide qollanıladı. Birinshisi, keń mánisinde — baspadan basılıp shıqqan hámme kitap túrleri, gazeta hám jurnallar, ekinshisi tar mánisinde — turmıstı kórkemlik penen súwretlep beriwshi sóz óneri yamasa kórkem shıǵarmalar. Yaǵnıy ádebiyattıń birinshisine fizikalıq, ximiyalıq, medicinalıq, awıl xojalıq h.t.b tarawı ádebiyatları kiretuǵın bolsa, ekinshisine belgili bir jazıwshılardıń lirikalıq, prozalıq yamasa dramalıq janr shıǵarmaları kiredi. Kórkem ádebiyat adamlarǵa olardı qorshap turǵan dúnya tuwralı túsinik beredi, onıń áhimiyetli táreplerin biliwge úyretedi. Biz sol túsiniklerdi obraz arqalı qabıl etemiz hám tásirlenemiz. Álbette, bul haqqında basqa kórkem sóz óneri túrlerinen de tiyisli maǵlıwmat alıwınız múmkin. Degen menen, dúnya qubılısları, adamnıń jámiyettegi tutqan ornı, jasaw tárizi, kórkem obrazı haqqındaǵı túsiniklerdi hár tárepleme ózlestirip barıwmızda kórkemlik múmkinshiligi oǵada úlken. Kórkem ádebiyat shıǵarmaları obrazlıǵı, emociyanallıǵı estetikalıq tásirsheńligi menen de oqıwshınıń jan sezimine tásir jasaydı, onı kórkemlikke tárbiyalap baradı. Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin ádebiyattıń jámiyetti rawajlandırıwdaǵı ornı, ásirese, jazıwshınıń dóretiwshilik oy-pikiri arqalı júzege shıǵatuǵın kórkem sózdiń jas áwladtıń ruwxıy, ádep-ikramlılıq hám intellektual tárbiyasındaǵı ornı menen xızmetine ayrıqsha itibar berile basladı. Sonlıqtan da, elimiz Prezidentiniń: «Házirgi payıtta hámmemizdiń aldımızda oǵada áhmiyetke iye bolǵan másele, yaǵnıy kitapqumarlıqtı keńnen en jaydırıw hám jaslarımızdıń kitapqa bolǵan muhabbatın, olardıń ruwxıy immunitetin jáne de arttırıwǵa qaratılǵan jumıslarımızdı jańa basqıshqa alıp shıǵıw wazıypası turıptı1», — degen danalıq pikirleri kórkem ádebiyattıń oǵada

1 Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгар-лик — ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. — Тошкент: Ўзбекистон,

2017.— 47 б.

3

áhmiyetli jámiyetlik wazıypanı atqarıwshı qádiriyatlar sisteması ekenliginkórsetedi. Meyli lirikalıq, meyli prozalıq, yaki bolmasa daramalıq dóretpelerde bolsa da,

tiykarınan adam, onıń tariyxı, minez-qulqı menen is-háreketleri, oy-sezimleri, qábileti, jámiyette tutqan ornı, kásibi h.t.b jeke ózgeshelikleri ashıp beriledi. Ayırım shıǵarmalarda quslar, haywanatlar, janlı-janıwarlar, tábiyat kórinisleri súwretleniwi múmkin. Lekin, báribir jazıwshınıń kóz aldında adam obrazı, onıń táǵdiri turadı. Demek, kórkem ádebiyat bizdi bilim menen ǵana qurallandırıp qoymastan, ómir jolımızda qanday qıyın jaǵdaylar ushırassa da olardı jeńip ótip, turmıs keshiriw jolların úyretip baradı. Kórkem ádebiyattıń oqıwshıǵa tásir etiw kúshi tildiń kórkemlew quralları menen tıǵız baylanıslı. Sonıń ushın da, ol— sóz óneri bolıp tabıladı. Ádebiyattıń barlıq janrları tildiń járdemi menen júzege shıǵıp otıradı. Jazıwshı kitap oqıwshısına aytpaqshı bolǵan pikirlerin kórkem sózdiń qúdireti arqalı jetkerip beredi. Tili jaqsı jazılǵan kórkem shıǵarmalar oqıwshıǵa ayrıqsha zawıq baǵıshlap, qaharmanları quwansa birge quwanıp, qaharmanları qıynalsa birge qıynaladı.

Sonıń ushın da kórkem shıǵarmanıń tiykarǵı elementi til ekenligin kópshilik ilimpazlar menen jazıwshılar da moyınlaǵan.

Kórkem shıǵarmalardı biz qanshelli tereń qabıl etip ózlestirgen sayın ózimizdiń túsinigimiz keńeyip, jeke ómirlik tájiriybemiz artıp baradı. Bizge tanıs hám biytanıs adamlardıń ishki keshirmelerin shın kewlimiz benen sezip, tásirlenip otıramız. Máseleniń áhimiyetli tárepi sonda: eger de bizler oqıǵan kórkem shıǵarmalar jaqsı hám sheber jazılǵan bolsa qaharmanlardıń aldına qoyǵan arzıw-ármanı, maqset-muratı, maqsetke erisiw jolında alıp barǵan sansız qaharmanlıq gúreslerine ortaqlasıw sezimi payda boladı hám onı biz ishimizden qabıl etip, ózimizde solar menen birge jasawǵa háreket etemiz.

Qálegen sóz sheberi ózi súwretlep atırǵan waqıyalarına kitap oqıwshısın isendire alsa ǵana bul shıǵarmanıń ómiri uzaq, tárbiyalıq áhmiyeti kúshli boladı. Sonlıqtan da, bul sabaqlıqta házirgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında óz ornına iye birneshe kórkem sóz sheberiniń lirikalıq, prozalıq, dramalıq shıǵarmalarınıń ayırım úlgileri berildi. Sabaqlıqqa kirgizilgen hárbir avtordıń lirikalıq qosıqları menen dóretiwshiligi ádebiyatımız tariyxında burınnan bar dástúrlik formalar menen birge shıǵıs hám batıs ádebiyatınıń janrlıq úlgileri tiykarında dóretilgen.

4

ÁMET SHAMURATOV

(1912—1953)

Ómiri hám dóretiwshiligi. Shayır, jazıwshı hám jámiyetlik isker Ámet Shamuratov 1912-jılı Xojeli rayonınıń aymaǵında tuwıladı. Ol 1924 — 25-jılları Xojelidegi internatta tárbiyalanadı, soń Shımbaydaǵı «Kommuna» mektebinde oqıydı. Á. Shamuratov 1931-jılı Moskvaǵa oqıwǵa jiberiledi.

Ol oqıp júrip, Moskva metrosı qurılısında jumıs isleydi hám oqıwın 1938-jılı pitkerip shıǵıp, respublikalıq xalıq bilimlendiriw ministrliginde inspektor, sońınan baspa sóz orınlarında isleydi.

1947 — 50-jılları Moskvadaǵı partiya mektebinde oqıydı hám onı pitkergennen soń respublikamızdıń Ministrler Keńesi baslıǵınıń orınbasarı, Nókis qalalıq partiya komitetiniń birinshi xatkeri, Jazıwshılar Awqamınıń baslıǵı lawa-zımlarında isleydi.

Ámet Shamuratov 1941-jıldan Jazıwshılar Awqamınıń aǵzası bolǵan. Ol 1953-jılı talantınıń áyne gúllengen shaǵında awırıp qaytıs boladı.

Onıń «Sıylıq» (1940), «Eski mektepte» (1940), «Watan haqqında qosıqlar» (1943), «Baxıt» (1949) sıyaqlı poeziyalıq hám prozalıq toplamları basıldı. Jazıwshınıń «Tańlamalı shıǵarmaları» birneshe mártebe 1954, 1962, 1963, 1972-jılları qayta basıldı.

Jazıwshınıń «Meniń jolbarıslar menen jolıǵısıwlarım» gúrrińler dúrkini ózbek hám rus tillerine awdarıldı.

Á. Shamuratov J. Aymurzaev penen birge «Aral qızı», I. Yusupov penen birge «Qırq qız» pyesaların jazadı.

Á. Shamuratov ekinshi jáhán urısı dáwirinde Watandı qorǵaw, mártlikke shaqırıw temasında «Bar balam, bar», «Fronttaǵı yarǵa sálem»,

«Ósh al», «Dosqa xat», «Tilek», «Sálem sizge fronttaǵı ulıńnan» sıyaqlı birneshe shaqırıq, súren, násiyat hám xat formasındaǵı qosıqların dóretti.

5

1945-jılı jeńis temasına arnap shayır óziniń «Sawashtan keldi», «Shad xabar»,

«Umtılmas jaz» qosıqların dóretti.

Á.Shamuratov liro-epikalıq janrda «Baxıtlı zaman» hám «AqsholpanPalman» poemaların jazdı. Shayırdıń «Baxıtlı zaman» poemasınıń syujeti paxtakesh ǵarrı Erimbettiń sózine qurıladı. Onda jetpis bes jasar ǵarrınıń úlgi bolarlıq isleri jaslarǵa

órnek sıpatında beriledi. «AqsholpanPalman» (1946) poemasında bolsa ekinshi jáhán urısı jıllarındaǵı Aral balıqshılarınıń turmısı sóz etiledi.

QÍRQ QÍZ

(Tórt aktlı, altı kartinalı muzıkalı dramadan úzindi)

Qatnasıwshılar:

Gúlayım — Qırq qız sárdarı. Sárbinaz — Onıń aqıllı dostı, Aqsulıw — Gúlayımnıń anası. Alliyar — Gúlayımnıń atası.

Ínjıqbay — Gúlayımnıń aǵası. Aysulıw — Qız jeńgesi. Zinhar — Sarkoplı jigit.

Uzaqbergen gárrı — Gúlayım menen bolatuǵın baqsı. Arslan — Xorezm batırı, Gúlayımnıń ashıǵı.

Surshaxan — Qalmaq xanı. Mástan

— Surshanıń adamı.Tanay — Xan qızı.

Jurın — Sarkoplı jigit, satqın.

Áshir, Amanqul, Saeke — Sarkoplı jigitler.

Qosbergen — Sarkoplı adam.

Otbasqan — Sarkoplı batır, Sárbinazdıń ashıǵı.

Gúlsim, Sápiwra — Qızlar.

Aymereke, Zernegúl. Qızlar, láshkerler, adamlar.

Qaradáw — Surshanıń láshker basshısı.

P E R D E

6

BIRINSHI AKT

Birinshi kartina

Surshaxannıń saltanatlı sarayı. Xan óziniń taxtında qáhárli qapa túrinde buyıǵıp otır. Uzaqta darǵa asılǵan adamlar. Kiretuǵın jerlerge qanatlı aydarha hám basqa ájayıp qudaylardıń súwretleri salınǵan. Perde ashılǵanda xannıń átirapında barlıq ámeldarları xandı jubatıw hám jaǵınıw ushın qosıqlar aytıp tur. Jawshılıqqa barǵanlar da turar.

Sursha: — Men qırq qız sárdarı Gúlayımnıń usılay juwap bererin burınnan-aq bilgenmen. Sarkop jurtın sawash penen almasa, bolmaytuǵının da aytqanman. Sonıń ushın maǵan kúsh-quwat kerek.Gúmis, altın basqa zat kerek.

7

Sizler ótirikshi... meni aldaysız, Ótirikti suw ishkendey jalmaysız.(Hámme qullıq eter. Jım-jırt).

Kórinis

(Xızmetker kirer)

Xızmetker: — (Iyilip) Ullı xanımız, arzagóyler ...

Sursha: — (Qáhárli) Kelsin.

Kórinis

(5 — 6 arzagóy kámbaǵal adamlar kirer)

1-adam: — Aynalayın xanımız,

Bardur sizde arzımız, Qáte bolsa keshiriń, Jarılqaǵay ámirińiz...

Sursha: — Aytıń!...

II adam — Qúdiretli xanımız, Qalmadı qolda barımız, Bes jıldan bergi salıqtan,Tek shıqpaǵan janımız.

I adam: — Qoramızda mal qalmadı Qozǵalarǵa hal qalmadı, Bolaraw,— dep janı ashır,Bizlerde de ar qalmadı.

II adam: — Ótinip sizden soraymız. Kózlerdiń jasın bulaymız.

I adam: — Qutqarıńız salıqtan. Joq tóler biziń halımız

Sursha: — (sol túneriwi menen)

Ne dep tursız, aqmaqlar, Kim tóleydi salıqtı,

Jaw-jaraǵı bolmasa,

Kim qorǵaydı patshalıqtı,Sarkoptı jeńip almasaq,

Qırq qızǵa wayran salmasaq,

Kim beredi baylıqtı (bar dawısı menen)

Jállat degen qaydasız.

8

Sursha: — Pay, pay bizge ılayıq el eken. Bizge minásip qız eken.

Jáne kóp sanın dúzemen.

Sheshingen suwdan tayınbas,

Teńiz bolsa da júzemen...

(Mástannıń arqasın qaǵıp kúlip, meniń inanǵanım sen. Men ele sennenkóp hiyleler kútemen. Abıraylı jeńsek, at basınday altın seniki! Ekewi de ishek-silesi qatıp kúler).

Mástan: — Men bunı qashshannan bilgenmen.

Sen jaqtan da oylap kelgenmen.

Sursha: — Xosh, xosh, xosh ayt qáne!

Mástan: — Ózim menen birge Sarkoptan Jurın degen jigit ákeldim. Jurın bolsa siziń qızıńızǵa ashıq. «Ashıqtı kúydirer mashıq tilleri»

degen patshayım (Ekewi jáne kúliser).

Sursha: — Bul isiń tap júzikke qas qondırǵanday, bahası joq is bolǵan eken

(Mástan qayta-qayta qullıq eter).

Mástan: — Onda olardı jasqılap kútip almaq kerek eken. Kútá maqul xanımız... Men onda ol jigitlerdi alıp keleyin, qullıq taqsır! (Sursha shappatın qaǵıp xızmetkerlerin shaqırar)

10