Qaraqalpaq tili 5-kl

Betlik jalǵawları feyil sózlerge jalǵanadı. Mısalı: Men bardım. Sen oqıdıń. Olar jazdı.

Betlik jalǵawları atlıq, kelbetlik, sanlıq sózlerge jalǵansa, onda ol bayanlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Men oqıwshıman. Sen jaqsısań. Olar—ziyrekler.

Betlik jalǵawları úsh bette, birlik hám kóplik sanlarda qollanıladı:

154- shınıǵıw. Sózlerdi oqıń. Betlik jalǵawların tabıń.

Jazaman, oqıysań, ekti, aqlıǵıman, baǵmansań, sharwa, aytadı, oynadıq, oylastı, úyrendińiz, ektim, sóylediń, jazdı, áwladımız, keleshegisiz, súyenishi.

155- shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına tiyisli betlik jalǵawların qoyıp gáplerdi kóshirip jazıń.

156- shınıǵıw. Sózlerdi birlik hám kóplik sanlarda betleń.

Jas, oqı, baxıtlı, on úsh, oyna, kel, jaqsı.

91

Tapsırma. Tekstti kóshirip jazıń. Betlik jalǵawlı sózlerdi tawıp qalay betlengenin anıqlań. Siz de tekst mazmunına sáykes bir kúnińizdiń tártibin jazıń. Onda betlik jalǵawlarınıń barlıǵın qollanıń.

MENIŃ BIR KÚNIM

Men hár kúni azanda saat 7 de turaman. Dene shınıqtırıwshı shınıǵıwların isleymen, juwınaman, awqatlanaman, soń kiyinip mektepke oqıwǵa ketemen.

Sabaqtan soń úyge qaytaman. Túslik awqatımdı jep bolıp, úy jumısların isleymen: tawıqlarıma dán salaman, qoy-eshkilerime jem hám suw beremen, iytimdi awqatlandıraman. Barlıq jumıslarımdı bolıp sabaq tayarlayman.

Hápteniń taq kúnlerinde muzıka mektebine duwtar saz ásbabın shertiwdı úyreniw ushın baraman. Al, jup kúnlerinde sport mektebine sporttıń milliy gúres túrin úyreniw ushın tayarlıqqa baraman.

Men keleshekte el-xalqıma xızmet etetuǵın perzent bolıwǵa háreket etemen.

Balalar, sizler de óz kún tártibińizdi belgilep alıńız.

1.Betlik jalǵawlar degenimiz ne? Olar qanday?

2.Betlik jalǵawları qanday sózlerge jalǵanadı?

3.Betlik jalǵawları qanday sanlarda qollanıladı?

§37. Forma jasawshı qosımtalar

157- shınıǵıw. Tekstti oqıń. Qara hárip penen jazılǵan forma jasawshı qosımtaları menen kelgen sózlerdi terip jazıń hám túsindiriń.

92

Qaraqalpaqstan tariyxıy orınlarǵa bay úlke. Bul aymaqta erte dáwirlerdi esletetuǵın mınaday arxitekturalıq qurılıslar bar: Qoyqırılǵan qala, Topıraqqala, Tókqala, Kúyikqala, Jampıqqala, Gúldirsin, Gáwirqala, Haywanqala h.t.b.

Qoyqırılǵan qala dúnyada siyrek ushırasatuǵın dóńgelek qurılıs. Ol astronomiyalıq baqlawlar ornı bolǵan degen boljawlar bar. Qala házirgi Tórtkúl rayonı átirapında jaylasqan.

Topıraqqala tórtmúyesh formasındaǵı úlken gerbishlerden órilgen. Arqa bóliminde patsha sarayı, otqa sıyınıw hám bazar maydanshası bar.

Kúyikqala Qusxana tawdıń eteginde jaylasqan, xalqı ónerment, diyqan hám balıqshı bolǵan.

Tókqala, Haywanqala házirgi Nókis rayonı, Gáwirqala Xojeli hám Jampıqqala Beruniyde jaylasqan.

Forma jasawshı qosımtalar jańa mánili sóz jasamaydı, olar tek sózdiń formasın jasaydı. Máselen, gilemshe sózindegi -she qosımtası arqalı kishireytiwshi máni, qoshantay sózindegi -tay qosımtası arqalı erkeletiwshi máni, aǵajan sózindegi -jan qosımtası arqalı húrmet, sıylasıq mánileri ańlatıladı.

-lar, -ler qosımtası baslawısh hám bayanlawıshtı baylanıstırıp keledi.

93

Bunda sóz túrlewshi qosımta xızmetinde kelgen. Al, kitapxanaǵa jańa kitaplar keldi degen gápte kitaplar sózi kóplik mánini bildirip forma jasaydı.

158- shınıǵıw. Kóshirip jazıń. -lar, -ler qosımtasınıń qanday xızmette qollanılıp turǵanın anıqlań.

1.Kólde bizler úlken hám kishkene úyreklerdi kórdik. Olar bizlerden qorqıp ushıp ketti. Bizler jáne qurbaqalardı da kórdik. (M.Kar.)

2.Qoy-eshkiler awıl arasında sayalı jerlerdi iyelep alǵan. Ádette, olar jaylawǵa kún awǵannan soń shıǵadı. (Ǵ.S.)

3.Balıq bazarı jańa qıza baslaǵan waqıt. Bazardıń bergi shetindegi qarabaraqlardıń ishinde quwırdaqshılar bar. Olar qazanların juwıp, oshaqların shıǵarıp, balıq quwırıwǵa tayarlanıp otır. (N.D.)

Tapsırma. Kórkem shıǵarmalardan -lar, -ler qosımtasınıń sóz túrlewshı qosımta xızmetinde keliwine 5 gáp, forma jasawshı qosımta bolıp qollanılıwına 5 gáp jazıń. Xızmetin túsindiriń.

Sózlerge qosılıp erkeletiw, kishireytiw, húrmetlew, shegaralaw, arttırıw, kemitiw, kúsheytiw, gúman, shama hám t.b. qosımsha máni bildiretuǵın qosımtalarǵa forma jasawshı qosımtalar delinedi.

Forma jasawshı qosımtalar derlik kóplegen sóz shaqaplarında bar. Olar sózdiń leksikalıq mánisine qosımsha túr beredi, formasın ózgertedi.

Forma jasawshı qosımtalar tómendegishe:

94

1) atlıqtıń kishireytiwshi máni bildiriwshi

-sha, -she, -shıq, -shik, -shaq, -shek, -alaq, -laq qosımtaları, erkeletiwshi máni bildiriwshi -tay qosımtası, húrmet mánisin bildiriwshi -jan qosımtaları kiredi: kitap- sha, ógiz-she, tóbe-shik, qulın-shaq, qız- alaq, tay-laq, bóke-tay, aǵa-y, aǵa-jan t.b.

2) kelbetliktiń hám ráwishtiń dáreje qosımtaları bolǵan -ǵısh, -gish, -ildir, -law, -lew, -is, -ǵılt, -ǵıltım qosımtaları kiredi:

qız-ǵısh, kóg-ildir, aq-law, kóg-is, sur-ǵılt, qara-ltım, tez-lew, qara-law t.b.

3) sanlıqtıń -ınshı, -inshi, -lanshı,

-lenshi, -aw, -ew, -laǵan, -legen, -lap, -lep qosımtaları kiredi: bes-inshi, jigirma- lanshı, bes-ew, on-laǵan, otız-lap t.b.

4) feyildiń -ma, -me bolımsız forması, meyil, dáreje, kelbetlik feyil, hal feyil hám háreket atı formaları kiredi: bar-ma, bar- ayıq, kór-set, sora-n-dı, kel-is-ti, kiy-in-dir, ayt-qız, ót-ker, ayt-ayın, bar-ǵay, ayt-paqshı, oqı-ǵan, ayt-ajaq, bar-ıwǵa, ayt-ıp, bar-

ǵansha, ayt-qanda t.b.

5) eliklewishtiń -ır, -ǵır, -gir qosımtaları kiredi: taq-taq—taqır-taqır t.b.

159- shınıǵıw. Berilgen sózlerge forma jasawshı qosımtalardı jalǵap kóshirip jazıń. Ózgesheligin túsindiriń.

Sal, altı, mıń, kók, ashshı, áste, bota, úke, quda, jeńge, oqı, bala, kel, tútik, mazalı, bes, qal.

160- shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına forma jasawshı qosımtalardı qoyıp kóshirip jazıń. Ózgesheligin túsindiriń.

95

1.Júriń, qız... , suw boyına bar... .

2.Qapta qal... , tapta qal... .

3.Áwlad... ádiw... júrek tórinde.

4.Jas tayın... shawıp oynap.

5.Aǵash ek... sayasında jat... .

6.Alarmanǵa altı ... az.

7.Aqıl kópke jet... , óner kókke jet... .

8.Ozıp kelgen kók... , bermeyseń be bayraǵın.

9.Kóp oyna... bir jıla... .

10.Baqıldıń baǵı kóger... , kóger... de miywe ber...

Tapsırma. Ádebiyat sabaqlıǵıńızdan hárbir forma jasawshı qosımtalarǵa mısallar tabıń.

SÓZ JASALÍW HÁM IMLA

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı sóz jasaw usılları arqalı jasalǵan jańa mánidegi sózler menen de bayıydı. Bul sózler sóz jasalıw tarawında úyreniledi.

Tildegi sóz jasaw usılları arqalı jasalǵan jańa mánidegi sózlerdi úyrenetuǵın til biliminiń bir tarawı sóz jasalıw dep ataladı.

§38. Sóz jasaw usılları

161- shınıǵıw. Berilgen tekstti oqıń. Ondaǵı dórendi sózler menen qospa sózlerdi tabıń. Qanday usıl menen hám qalay jasalǵanın túsindiriń.

Báhár kúnleriniń biri edi. Nurnazar menen Quwanısh mektepten qaytıp kiyatır. Ekewi de bir klasta oqıydı. Úyleri de qońsı turadı. Quwanıshtıń kózi birden Aman atanıń úyiniń aldındaǵı erte azan menen egilgen aǵash shúllikshelerine tústi:

96

alabuǵa, sútilmek, jap-shel, asqabaq, baspasóz, xızmetker, egis, azadalıq, qızıl shıraylı, aybalta, qoljazba, taw-tas, kúsh-quwat, ot-jem, QR, kórkem óner, aq terek, heshkim, húrmet-izzet.

Tapsırma. Sóz jasaw usılları menen jasalǵan sózlerdi keltirip, «Tórt máwsim» degen temada dóretiwshilik diktant jazıń.

§39. Sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwı arqalı jasalıwı

Túbir yaki tiykarǵı sóz jasawshı qosımtanıń qosılıp jańa mánidegi sózlerdiń jasa-

lıwına sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıw usılı dep ataladı.

Bul usıl házirgi qaraqalpaq tilinde eń ónimli usıl bolıp, ol arqalı atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sózler jasaladı. Olardıń hárbiriniń arnawlı sóz jasawshı qosımtaları bar. Mısalı:

atlıqta: súwret — súwret-shi, ból — ból- me, músin — músin-shilik.

kelbetlikte: sút — sút-li, ádep — ádep-siz, ar — ar-shıl, baqır — baqır-awıq.

feyilde: gúl — gúl-le, tez — tez-let, dúsir — dúsir-le, teń — teń-e, bas — bas-qar, gúrs — gúrs-ilde.

ráwishte: jup — jup-lap, jaz — jaz-ın,

asıq — ası-ǵ-ıs, kók — kók-ley.

Túbir sózge bir yaki onnan da kóp sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwınan dórendi sóz jasaladı.

98

163- shınıǵıw. Oqıń. Onda ne aytılıp turǵanın klasıńızda talqılań hám tekstti dawam etiń. Onda sóz jasawshı qosımta menen jasalǵan dórendi sózlerdi tabıń hám mánilerin anıqlań.

Insan tuwılıp dúnya júzin kórer eken, ol úlkeyip, bilim aladı. Sol alǵan bilimi arqalı ol dúnyanı tanıydı, ne jaqsı hám jaman degen nárselerge itibar bere baslaydı, usı sorawlarǵa ómirden ózi juwap tabıwǵa umtıladı.

Dúnyada jaqsı nárseler de, jaman nárseler de júdá kóp. Mısal ushın dúnyadaǵı eń jaqsı nárselerge, Watanǵa, tuwǵan jerge sadıqlıq, mehir-muhabbatta bolıw, doslıq, kemtarlıq, miynetsúygishlik, múláyimlik, miymandoslıq, sabırlılıq, saqıylıq, qolınan kelgenshe adamlarǵa jaqsılıq etiw, tuwrı sózlilik sıyaqlı pazıyletlerdi kirgiziwimiz múmkin. Al, jawızlıq, ǵıybatshılıq, bir-birewdi kóre almawshılıq, jamanlıq islew, bir-birewge gáp tasıw, jası úlkenlerdi sıylamaw, orınsız sóyley beriw, óz tuwılıp ósken ana jurtına, ana — Watanına qıyanet islew sıyaqlı nárselerdi, túsiniklerdi biz dúnyadaǵı eń jaman nárseler toparına kirgizemiz.

164- shınıǵıw. Berilgen naqıl-maqallardaǵı sóz jasawshı qosımtalardıń sáykesin qoyıp kóshirip jazıń.

1.Bala (-sız, -shılıq, -lıq) shaǵı — patshanıń taǵı.

2.Kewil quwan (-a, -ısh)ı – lala, turmıs quwan (-a, -ısh)ı — bala. 3. Erinshek (-siz, -lik) basqa bále. 4. Qorq (-shı, -aq) tıń kózi úlken, aqmaqtıń sózi úlken.

5.Orın (-lı, -sız) jerge talaspa. 6. Awıl (-lı, -sız, -las) tıń atı ozǵansha, ata (-lıq, -las) tıń tayı ozsın. 7.

Sabaq (-lıq, -lı) is sáti menen. 8. Erin (-gish, -shek) ke is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi. 9. Baǵ (-shı, -sız,

-man) miywesi menen maqtanadı. 10. Er bala —

99

ata-anaǵa tayaw, qız bala — úyge jaqqan boyaw. (naqıl.).

Tapsırma. Berilgen súwretke qarap, tekst dúziń. Onda sóz jasawshı qosımtalar menen dórendi sózlerdi kóbirek paydalanıń. Mánilerin túsindiriń.

§40. Dórendi sózler

165- shınıǵıw. Oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń túbiri hám sońǵı mánilerin salıstırıń.

1. Qurılısshılar jay salıp atır. 2. Meniń klasımnıń oqıwshıları mektepte de, úyde de taza júredi. 3. Biziń mektebimizde kitapxana bar. 4. Temirshi óz jumısın qumbıl bolıp islep atır. 5. Bizler ustaxanaǵa bardıq. 6. Ustashılıq — jaqsı óner.

Túbir sózdiń keynine sóz jasawshı qosımtalar qosılıp ekinshi mánili sóz payda boladı.

Túbiri yaki sóz tiykarına sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwınan jasalǵan sózler dórendi sózler dep ataladı. Mısalı: ból—bólme, ilim—ilimpaz. balıq— balıqshı, salı—salıkesh, bas—basla.

10