Qaraqalpaq xalqíníń kórkem awizeki dóretpeleri

Universitettiń filologiya fakulteti ushın sabaqlıq.

Qabıl Maqsetov. Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri. (Universitettiń filologiya fakulteti ushın sabaqlıq). Nókis, 1996. 340 bet.

Bul kitapta qaraqalpaq folklorınıń áyemgi derekleri, qaraqalpaq folklorı tuwralı ilimniń payda bolıwı hám qáliplesiwi, qaraqalpaq folklorınıń klassifikaciyası, xalıq qosıqları, aytıslar, aytımlar, sheshenlik sózler, jumbaqlar, jańıltpashlar, naqıl-maqallar, ertekler, ápsanalar, ráwiyatlar, ańızlar, kúlkili sózler, tolǵawlar, dástanlar haqqında qaraqalpaq folklorınıń dóretiwshileri hám atqarıwshıları, folklordıń ádebiyat penen baylanısı tuwralı túsinik beriledi.

Kitap joqarı oqıw orınlarınıń muǵallimleri hám studentlerine arnalǵan. Degen menen bul kitaptan orta oqıw orınlarınıń hám mekteptiń muǵallimleri, oqıwshıları, ulıwma qaraqalpaq folklorı menen qızıǵıwshılar paydalanıwı múmkin.

Pikir bildiriwshiler:

A. Paxratdinov − filologiya ilimleriniń doktorı,

Q. Mámbetnazarov −professor.filologiya ilimleriniń kandidatı

Yu. Paxratdinov − filologiya ilimleriniń doktorı.

Avtordan

Qaraqalpaq folklorı boyınsha universitettiń filologiya fakultetine birinshi sabaqlıq dúzilgenine (1979) on jeti jıl toldı. Bul dáwir ishinde úlken tariyxıy-jámietlik ózgerisler bolıp, ideologiya ózgerdi. Sonlıqtan folklor boyınsha jańa baǵdarlama, jańa sabaqlıq dúziwdi oqıtıw islerin jańa wazıypa etip qoyıp otır. Ótken dáwir ishinde toplanǵan ilimiy-teoriyalıq hám ámeliy tájiriybeler jańa sabaqlıqtıń qurılısında mazmunında túp ózgerisler islewdi talap etedi.

Qaraqalpaq folklorınıń barlıq janrlarına jana kózqarastan tallaw berildi. «Sovet folklorı» dep atalatuǵın folklor sol janrlar ishine kirgizildi. Mısalı qosıq-qosıqqa, naqıl-naqılǵa, jumbaq-jumbaqqa t. b. Aytıstan sheshenlik sózler bólinip, óz aldına qaraldı. Burınǵı legendalar dep alǵan janrımızdı endigiden bılay ápsanalar, ráwiyatlar, ańızlar dep hár qaysısın bólip qarawdı maqul kórdik.

Sabaqlıqtıń dástanlar bóliminde «Erziywar», «Qurbanbek», «Jaskelen» dástanları alınıp taslandı. Olardıń ornına: «Edige», «Yusup Axmet» dástanlarına tallaw kirgizildi. Kitaptıń aldında folklorımızdıń áyemgi derekleri haqqında maǵlıwmat ham qaraqalpaq folkloristikasınıń tariyxı sóz etiledi. Solay etip sabaqlıq pútkilley tazadan jazılǵanlıqtan kitaptıń atın da «Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri» dep atadıq. Sabaqlıqta paydalanıp júrgen orıssha terminlerdi (olar onsha kóp emes) hazirinshe qaldırıp turıwdı maqul taptıq.

Kirisiw

Folklor degen atamanıń ózi xalıqtıń kórkem awızeki dóretpesi degen tusinikti ańlatıp, onıń xalıqlıǵınıń belgisin kórsetip turadı, Folklor haqqında ilim payda bolmaǵan burınǵı bir dáwirlerde qaraqalpaq xalqı óziniń awızeki xalıq dóretpelerin «dástanlar», «qıssalar», «ertekler», «naqıllar», «jumbaqlar», «qosıqlar», «aytıslar», «ańız-áńgimeler» t. b. atamalar menen júritken. Kórkem awızeki xalıq dóretpelerinen basqa jazba ádebiy shıǵarmalar da jasadı. Sol dáwirdiń ózinde de kórkem awızeki dóretpeler menen kitabıy dóretpelerge qatnas olardıń ózgesheliklerine baylanıslı hár qıylı boldı. Xalıq Berdaq, Ájiniyaz shıǵarmaları menen «Alpamıs», «Qoblan» dástanlarınıń ayırmashılıqlarına itibar berip qaradı. «Jıraw», «baqsı», «qıssaxan», «ertekshi» sózleri menen birge bul dáwirde «shayır» sózi de xalıq arasına keńnen taralgan edi.

Qaraqalpaq folklorı, ulıwma folklor dóretpeleri jazba ádebiyat penen salıstırǵanda ózine tán ózgeshelikler menen ayırılıp turadı. Folklorǵa tán basqa ózgeshelik bul folklor dóretpeleriniń kópshilik jaǵdayda awızsha dóretilip, awızsha atqarılıwı, awızsha tarawı. Degen menen geypara folklorlıq dóretpeler jazba túrde de dóretiliwi ham tarawı múmkin. Mısalı, «Ǵárip ashıq», «Sayatxan-Hamre» dástanları awızsha túrinde aytılıp, jazba túrde de bar. Eń dáslep olar kitap, qıssa turinde taralǵan.

Folklordı biz avtorı namálim, belgili bir jámáát tárepinen dóretilgen dóretpeler deymiz. Degen menen avtorı belgili shıǵarmalar da folklorǵa kirip ketiwi mumkin. Ájiniyazdıń, Berdaqtıń, Jańabay shayırdıń geypara shıǵarmaları usınday. Olar til ózgesheligi boyınsha folklorǵa jaqın, xalıq súyip óz múlki qılıp alǵan, yadınan shıǵarmay aytadı. Mısalı, «Bozataw», «Aqsúńgúl», «Ayjamal» hám t. b.

Jazba ádebiy shıǵarmalar bir variantta bolsa, folklorlıq dóretpeler bir neshe variantta ushırasadı. Awızeki deretpeleriniń kóp variantlılıǵı folklorǵa ayrıqsha tán.

Folklor deretpeleriniń hár qaysısınıń atqarıwshıları boladı. Mısalı dástanlardı baqsı-jırawlar aytadı, qıssaxanlar oqıydı. Erteklerdi ertekshiler, naqıldı naqılshılar, qosıqtı qosıqshılar, aytıstı shayırlar-juwabıylar atqaradı, aytımlardıń óz atqarıwshıları porxanlar, duwaxanlar, táwipler hám soǵan qusaǵanlar boladı. Qısqası, folklor dóretpeleriniń ózine tán ózgesheligi - olardıń óz atqarıwshıları boladı.

Dástanlar, qosıqlar oǵada bay xalıq namaları tiykarında qobız, duwtar járdeminde atqarıladı. Folklordıń basqa janrlarınıń hárqaysısınıń aytılıw, atqarılıw usılları, dástúrleri bar. Bulardıń hámmesi folklordı ádebiyattan ayırıp turadı.

Folklor ádebiyattan góre xalıqtıń úrp-ádet dástúrlerine, ulıwma etnografiyası menen tıǵız baylanısıp keledi. Folklorda xalıq tariyxın ózinshe túsindiriw, filosofiyalıq oylardı ózinshe juwmaqlastırıw, pedagogikalıq principlerdi ózinshe bayanlaw bar.

Folklor dóretpeleriniń ulken ózgesheliginiń birewi, onıń til-stil qurılısında kórinedi. Tiliniń ápiwayılıǵı hám sulıwlıǵı, aytılayın degen oydıń ushqır qıyal menen beriliwi, ázelden kiyatırǵan kórkem súwretlew qurallarınıń kóp isletiliwi dástúrge aynalǵan turaqlı syujet, turaqlı kompoziciya, turaqlı obrazlardıń beriliwi, ulıwma túrkiy xalıqlarǵa atam zamannan ortaq bolıp ketken ómir, gúres, dúnyanı tanıw, muhabbat, jaqsı, jaman haqqındaǵı oylardıń jıyıntıǵı qaraqalpaq folklorında da óz sáwleleniwin tapqan.

Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpesiniń úlgileriniń basqa qońsılas xalıqlarǵa salıstırǵanda baylıǵı, hár qıylı janrlardıń kópligi hám biziń zamanımızǵa shekem janlı atqarıwshılarınıń kóplep kelip jetiwi de úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq folklorı bir ásirdiń ǵana jemisi emes, onıń putkil tariyxı menen birge jasap, payda bolıp kiyatırǵan dóretpeler. Álbette, barlıq folklorlıq dóretpeler bunnan bir waqıtta payda bolǵan degen juwmaq shıqpaydı. Hár bir folklorlıq dóretpeniń óziniń payda bolıw tariyxı bar. Folklordıń taralıw ham atqarılıw formaları hár qıylı. Oǵan awızeki dástúr, ustazlıq hám shákirtlik dástúr, túpkilikli hám internacionallıq syujetler tán bolıp keledi. Folklor ulgileriniń taralıwında awızsha hám kitabıy nusqalardıń roli oǵada ulken. Hár qanday jámiyettiń tiykarın quraytuǵın klasslardıń hám sociallıq toparlardıń tariyxıy jaqtan qáliplesken jıyıntıǵın xalıq dep júritemiz. Xalıqtıń quramı adamzat jámiyetiniń rawajlanıw basqıshında ózgeriske ushırap otıradı. Xalıq bul ózgermeytugın nárse emes, hátte bir jámiyetlik qurılıstıń ishinde de ol ózgeriske ushırawı múmkin. Bul jaǵday hár bir dáwirde xalıq mádeniyatınıń mazmunı menen túrine ózgeris kirgizgenin kórsetip turadı.

Solay etip, «xalıq» túsinigine keń mánide jámiyettiń progressiv rawajlanıwın maqullaǵan hám quwatlaytuǵın hár qıylı klasslar menen hár qıylı sociallıq toparlar kiriwi múmkin. Sonlıqtan ótken dáwirdegi folklordı xalıqlıq degenimizde de keń mánilik boladı. Geypara janrlar mısalı epos haqqında sóz bolsa, olardı tek bir ǵana klasstıń mápin jaqlaǵan shıǵarmalar dep aytıwǵa bolmaydı. Olay desek biz folklorlıq shıǵarmalardıń mazmunınıń keńligin, mánisin túsinbegen bolar edik. Folklor shın mánisinde xalıqlıq túsin kúshli dóretpeler ekeni sezilip turadı.

Eń dáslep folklor dóretpeleriniń xalıqlıǵı olardıń ideyalıq mazmunında kórinedi. Uzaq dáwirler dawamında xalıqtıń talabın qanaatlandırıp, onıń mápine xızmet etetuǵın kórkem dóretpeler shın mánisinde xalıqlıq shıǵarmalar boladı. Folklor shıǵarmalarınıń ideyalıq mazmunı belgili bir tariyxıy dáwirge say keledi. Hámme dáwir, hámme zamanlar ushın, albette say kele bermeydi. Al folklordıń geypara janrlarındaǵı shıǵarmalardıń ideyalıq mazmunı adamzat ómiriniń barlıq basqıshında da óz áhmiyetin joyıtpawı múmkin. Mısalı, házirgi dástanlardaǵı patriotizmdi, al naqıllardaǵı adamgershilikti sóz etiw ideyaların usılay qarawǵa bolar edi.

“Kollektivlik deretpe” jámáát bolıp dóretiw degen túsinikten qanday da bir kórkem dóretpeni adamlar birden jıynalıp, birden deretedi degen máni kelip shıqpaydı. Álbette, jámáátlik deretpeniń de dáslepki birinshi avtorı bolıwı múmkin, biraq waqıt ótiwi menen, xalıq arasına taralıwı menen bul dóretpe kópshilik tárepinen isleniwge ástelik penen duwshar boladı hám oǵan bir neshe kisiniń oylap qosıwları, pikirleri bilinbeslik dárejede qosılıp folklorlıq kórkem dóretpe júzege keledi. Baqsınıń, jırawdıń, shayırdıń, háweskerler dógereginiń dóretpeleriniń barlıǵın teńdey folklorlıq dárejege kóterilgen shıǵarmalar dep atay beriwge bolmaydı. Bul jerde máseleniń qıyınlıǵı sonda, olardıń repertuarında haqıyqat xalıqlıq, folklorlıq dárejege kóterilgen dóretpeler de, onday dárejege kóterilmegen, bir jaǵınan hálsiz desek, bir jaǵınan, jeke adamnıń dóretpesi retinde qalıp qoya tuǵınları da, sonıń menen birge házirgi dáwirdegi jazba ádebiyat wákilleriniń massalıq qosıqları da bar, olardı folklor menen shatastırıwǵa bolmaydı.

Solay etip, qaraqalpaq folklorındaǵı dástúr máselelerdi dóretpelerdiń hár qıylı janrlarınıń tolıp atırǵan mazmunlıq hám formalıq, kompoziciyalıq hám stillik jaqların qamtıp ǵana qoymastan, al olardıń dáwirler boyına jasaw ózgesheliklerin, ózgeriwlerin, tolıǵıwların, bir processte jámááttiń hám jeke dóretiwshilerdiń kúshiniń bar ekenin dálillep turadı.

Folklor xalıqtıń ruwxıy baylıǵı sıpatında onıń mádeniyat tariyxında úlken orın tutadı. Mádeniyattıń rawajlanıwında eń áhmiyetli dereklerden sanaladı.