Qaraqalpaq ádebiyatí klassikleri shíǵarmalaríníń semantikalíq ózgeshelikleri

XVIII-XiX hám XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń klassikleri Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Omar, Ótesh sonday-aq, Ayapbergen shıǵarmalarında til ózgesheliklerin keń jobada sóz etiw máselesi olardıń dóretiwshilik sheńberine baylanıslı jol-jónekey gáp etilgeni menen, XX ásirdiń 70-jıllarına deyin tereń izertlew obyekti etip alınbaǵanlıǵın belgilep ótiw maqul. Máselen, I.T.Sagitov Berdaq shayırdıń dóretpelerin tallay otırıp, qosıqları, poemalarınıń kórkemlik ózgesheliklerine arnalǵan bapta qaraqalpaq xalqınıń qálem iyesi shıǵarmalarınıń tili, sózlik quramı haqqında pikir júritedi.

Izertlewshiniń kórsetiwine qaraǵanda, házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tili óziniń qurılısı hám tiykarǵı sózlik qorı jaǵınan Berdaqtıń tilinen ayırması kóp emes. Onıń sózlik quramı1920-jıllardan keyingi tilimizdegi rawajlanıwǵa baylanıslı bayıdı. Tilge ilim jáne texnikanıń, ádebiyat hám kórkem ónerdiń barlıq tarawları boyınsha jańa sózler kelip qosıldı. Eski zamannıń siyasiy-jámiyetlik qurılısın kórsetetuǵın ir qatar gónergen sózler qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınan shıǵıp qaldı. Degen menen, tilimiz XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń, ásirese, Berdaqtıń tilinen kóp uzaqlasıp ketken joq.

Berdaq xalıq tilin shet el sózlerinen (arab-parsı) tazartıwda, xalıqqa túsinikli tildi rawjlandırıwda kóp miynet sińdirdi degen pikirdi aytadı.¹

Shayır shıǵarmaları tiliniń leksikalıq quramın tallap, I.T.Sagitov shayırdıń sózlik quramın eki derek arqalı sıpatında qollanılıwı kórsetedi:

Onıń tiliniń birinshi deregi – xalıq dóretpesi, qarqaqalpaqlardıń sóylew tili hám XVIII-XIX ásirlerdegi klassikalıq ádebiyat. Berdaq xalıqtıń awızeki dóretpesin sóz baylıǵın ıqlas penen úyrengen, ózlestirgen. Sonlıqtan onıń shıǵarmalarında naqıl-maqallar, folklorǵa tán kórkemlik quralları, teńew, epitet, almastırıw, t.b. keńnen orın alǵan.

Berdaq shıǵarmaları leksikalıq baylıǵınıń ekinshi deregi – Shıǵıs xalıqlarınıń ádebiyatı arqalı kirgen shet el sózleri, Bulardıń kópshiligi arab, iran, sonday-aq qońıslas ózbek, túrkmen tillerinen engen móhmin, támizkar, tásiyin, giyne, húr, zahmet, máhiytaban, hámsuhbat, t.b. sózler.²

XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń kórnekli wákillleriniń biri Kúnxoja Ibrayım ulı bolıp tabıladı.

Ádebiyatshı B.Ismaylov shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi sheberligine arnaǵan miynetinde onıń qosıqlarına hár táreplem sıpatlama berip, bılay deydi: «Kúnxoja dóretiwshiliginiń ideyalıq mazmunında bolǵanı sıyaqlı kórkemliginiń barlıq tárepine sıpatlı eń tiykarǵı belgi – bul ayqın demokratiyalıq, xalıqlıq baǵdar bolıp esaplanadı. Ádebiy dóretiwshiligniń jámiyetlik-sociallıq xızmetin «shayır xalıqtıń sózin aytar» dep belgilengen xalıqtıń sózin onıń tili, túsinikleri, formalar menen bayan etiwdi shıǵarmalarında tiykarǵı princip etip uslaydı. Shayırdıń qosıqları ushın onıń geypara zamanlaslarınıń, atap aytqanda, fedallıq-diniy baǵdardaǵı ádebiyat wákillerdiń shıǵarmalrına sıpatlı bolǵan-ideyasız ǵayrı naǵıshlar, jıltıraq sulıwlıqlar, qosıq leksikasınıń xalıqqa túsiniksizligi sıyaqlı belgiler jat».³ Keltirilgen qatarlardan shayır dóretpelriniń kórkem tili xalıqtıń janlı sózylew tiliniń elementleri menen tereńnen suwǵarılǵanlıǵn, ond hár túrli leksikalıq qatlamlardıń bar ekenligin kóremiz.

Kúnxoja óziniń qosıqlarında qaraqalpaq tiliniń leksikalıq baylıǵınan sheber paydalanıp, sinonim, omonim, antonim, evfemizm, sonday-aq frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tereń mazmunlı, qulaqqa jaǵımlı názik bolıp shıǵıwına belgili dárejedegi járdemin tiygizedi.

Shayır shıǵrmaların tematikalıq jaǵınan alıp qraǵanda mınanday kartinanı kóriwge boladı: Onıń qosıqlarında turmıstıń túrlishe arnalarına baylansıl sózlerdi kóplep ushıratamız (mısalı, diyqanshılıqqa, awıl xojalıǵı, balıqshılıq, turmıs-salt, t.b).

Bunday shaqapqa tiyisli atamalardıń shayır dóretpelerinde sheber hám orınlı qollnılıwı – bul qálem iyesiniń xalıq turmısı menen jasaǵanlıǵın, sol zamannıń qısıwmetli kúnlerin óz basınan keshirip, jarlılardıń azaplı kún-kórislerine janı ashıǵanlıǵınıń eń bir ayqın mısalı dep aytıwǵa boladı.

Qosıq qatarlarındaǵı hár biri sózdi orınlı qollanıw arqalı ol shayırlıq sheberligin arttırǵan, xalıq tiliniń bay leksikalıq qatlamlarınıń bunnan bılay da rawajlanıwına óz úlesin qosqanlıǵın kóremiz.

Demek, XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırları shıǵarmalrınıń tili tilimiz táriyxında ayrıqsha orın iyeleydi, sebebi bul dáwirdegi qaraqalpaq tilinde eki túrli tendenciya bar edi. Bir tárepten, qaraqalpaq awúzeki sóylew ádebiy til dástúri boyınsha óz shıǵarmalrı dóretken shayırlar menen bir qatarda sol dáwirdegi Orta Aziyalıq jazba ádebiy tili úlgisi boyınsha óz shıǵarmaların jazatuǵın shayırlar da bar edi.

Al geypara qaraqalpaq shayırlarınıń dóretpesinde kórsetilgen ózgesheliklerdiń ekewin de kóriwge boladı. Solay etip, atalǵan dáwirdegi shayırlar dóretiwshiliginiń tili tilimizdiń táriyxın úyreniwdegi bay sháshmelerdiń biri bolıp tabıladı.¹

Usı jaǵdaylardı esapqa ala otırıp, H.Hamidov olardıń hár biriniń dóretiwshilik sheberligine sıpatlama beredi, shıǵarmalarınıń bizge deyingi kelip jetiw jaǵdaylarına baylanıslı pikir júritedi: shayırlardıń dóretiwshilik labaratoriyasın qarastıradı.

Jiyen jıraw shıǵarmalrınıń awızeki formada dóretti dewge bolmaydı. Jiyen poeziyasınıń tili-shın mánisindegi xalıqlıq til, qaraqalpaq ádebiy poemalarına Jiyen jırawdıń tili júdá jaqın keledi.² Demek kópshilik izertlewshilerdiń kórsetkenindey, Jiyen jıraw dóretiwshiligi awızeki ǵana emes, al jazba sńpatqa da iye.³

H.Hamidov Ájiniyaz Qosıbay ulınıń dóretpeleri boyınsha bay materiallardı ilimiy tárepinen tallap, shayır qoljazbalarınıń tabılıw jaǵdayları, sapası shıǵarmalrınıń baspa sózde járiyalanıw jaǵdayların bayanlap, ondaǵı faktler tilimizdiń táriyxın úyreniwde úlken dereklerdiń biri bolıp xızmet etedi degen pikirge keledi.

Izertlewshiniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Berdaqtıń jazba hám baspa túrinde saqlanǵan qatarlarında sol dáwirdegi eski qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń tásiri ádewir seziledi.

Shayırdıń sońǵı jılları tabılǵan «Shejire», «Xorezm» shıǵarmalarınıń tilin tallaw arqalı qaraqalpaq tiliniń XIX ásirdegi jaǵdayın kóz aldımızǵa keltiriwge boladı. Demek, Berdaqtıń tili tiykarınan jergilikli túrkiy dereklerden, sonıń ishinde qaraqalpaq tábiyatınan suwǵarılǵan, sonday-aq tuwısqan túrkiy tillerdiń bayıwınan, eskiden kiyatırǵan dástúriy ádebiy úlgini párawan mengerip, onnan qaraqalpaq tiliniń talabına ılayıqlı paydalana bilgen kámil shayırdıń tili.¹

1920-jıllarǵa deyingi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalrınıń kórkem tilin, onıń fonetikalıq, grammatikalıq, ásirese, leksikalıq ózgesheliklerin úyreniw isi – tilimizdiń táriyxın bunnan bılay da izertlewge óz járdemin beriwi sózsiz dep aytıwǵa boladı.

Qaraqalpaq tiliniń táriyxın ilimiy tárepinen úyreniwde oǵan qatnası bar materiallar da girewli orın iyeleydi. Usınday jaǵdaylardı esapqa alıp, D.S.Nasırov XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırlarınıń Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shıǵarmalarınıń til ózgesheliklerin analizlep, dóretpeleri ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń tiykarında payda bolǵanlıǵın kórsetedi.² Máselen, olardıń qosıqlarında jazba kitabıy tilge tán sózlerdi de kóriwge boladı. Bunıń tiykarǵı sebebi-ádebiyatımızdıń klassikleri zamanında sawatlı jáne bilimli adamlardan sanalıp shıǵarmalarında Shıǵıstıń klassikalıq ádebiyatınıń wákilleri Nawayı, Fizuliy, Maqtumqulı sháshmelerinen keńnen paydalanǵan. Bul jaǵınan qaraǵanda, Berdaq, ásirese, Ájiniyaz shıǵarmaları basqalarınan ózgeshelinip turadı. Máselen, ayırım sózlerde eski ózbek tiline tiyisli geypar grammatikalıq kórsetkishler, jazba kitabıy elementler bolǵanı menen, olardıń tili qaraqalpaq ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń ısılıp qáliplesken formasınan ibarat ekenligin kóremiz. Sonlıqtan 1920-jıllarǵa deyin-aq tiykar salınǵan qaraqalpaq tiliniń awızeki ádebiy formasın dúziwde bul qálem iyleriniń ornı girewli dep aytıwǵa haqılımız.

Demek, 1920-jıllarǵa deyingi qálem iyeleriniń shıǵarmaları ulıwma bir dáwirdiń jemisinen esaplanıp, nızamlıqlarına qaraǵanda belgili qızıǵıwshılıq payda etedi. Sóz sheberleriniń qálemlerinen dóregen qosıqlardıń, poemalardıń, dástanlardıń tilindegi ózgesheliklerdi úyreniw, hártárepleme hám tereńnen izerlew máselesin sóz etsek, qánigeler olardı fonetika, morfologiya, leksika tarawlarına bólip qarastırıladı.

Mınaday detalǵa da názer awdarayıq: XVIII-XIX ásirlerdegi shayırlardıń shıǵarmalarında xalıq turmısınıń kórinisi túrlishe formada beriliwi – xalıqtıń sóz baylıǵınıń ráńbáreń qollanılıwına alıp kelgenligin kóremiz. Olardıń sózlik qorınan paydalanıw sheberliklerin izerlewshiler ekige bólip qarastırıladı. Birinshisi – túrkiy sózler qatlamı. Bul óz gezeginde ulıwma túrkiy sózler hám túrkiy sózlerdiń qaraqalpaqsha formalarınan ibarat.

Shayırlardıń qosıqlarındaǵı elementler házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı ózleriniń leksikalıq hám grammatikalıq mánilerine, jeke máni kontekstlerdegi, tuwra jáne awıspalı, sinonimlik, antonimlik, omonimlik belgilerine iye.³

Eger de usınday táreplerin esapqa alsaq, XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq poeziyası sheberleriniń dóretpelerinde til materiallarınıń qalay qollanılıw jaǵdayların túrli baǵdarda qarastırıw múmkinshiligi payda boladı. Máseleln, sol dáwirlerde qálem terbetken klassiklerdiń qosıq qatarlarında fonetikalıq, grammatikalıq ózgeshelikleri menen birge leksikası boyınsha parıqlanıwdıń da bar ekenligin bayqaymız, yaǵnıy leksikalıq quramı jaǵınan hár qıylı bolıp, túpkilikli qaraqalpaq sózlerinen basqa ulıwma altay, túrkiy qatlamlarına tiyisli sózlerde, arab-iran, sonday-aq, rus tili jáne ol arqalı basqa tillerden kirgen internacional elementlerdiń de bar ekenligin kóremiz.

Dáwir talabına sáykes shayırlardıń geyparaları Orta Aziyalıq jazba ádebiy «túrkiy» tilinen paydalanǵanın olardıń jazıw stillerinen seziwge boladı. Mısalı, Ájinyaz basqa shayırlarǵa qaraǵanda óziniń jazıw stili menen parıqlanadı. Biz sóz etken Orta Aziyalıq «túrkiy» jazba ádebiy tiliniń úlgileri onıń kóplegen qosıqların oqıp, tallaǵan waqıtta kórinip turadı.

Usı dáwirlerdegi qaraqalpaq poeziyası wákilleriniń dóretpelerinde olardıń leksikalıq quramınıń bunnan basqa da bayıwına tuwısqan túrkiy tillerdiń (ózbek, túrkmen, qazaq) tásiri de bar.

Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń úlken bir ataarawınan esaplanǵan kórkem ádebiyat stilin izerlewdiń barısında onda túrli leksika-semantikalıq baylıqlardıń qálipleskenligin, sonıń nátiyjesinde tildiń leksika-semantikalıq hám stillik múmkinshilikleriniń san jaǵınan da óskenligin kóriwge boladı.¹

Usılay etip, XVIII-XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmaların olardıń sementikalıq ózesheliklerine qaray otırıp birneshe toparǵa bóliwge boladı: gónergen sózler (arxaizmler hám gónergen sózler), neologizmler, tabu hám evfemizmler, omonimler, antonimler, sinonimler.