Arab-parsí sózleri

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq shayırlarımızdıń (Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen) shıǵarmalarında arab-parsı sózleri kóplep ushırasadı. Bul sózlerdiń kópshiligi házirgi sóylew tilimizde jiyi qollanılatuǵın sózler bolsa, geyparaları ayırım shayırlardıń shıǵarmalarında ǵana ushırasadı.

Qaraqalpaq tiline kirgen arab-parsı ózlestirmeleri tuwralı N.A.Baskakov bılay deydi: “Арабо-персидские элементы предоставлены и в каракалпакском языке. Следует, однако, отметить, что народный разговорный язык содержит их в значительно меньшем количество, чем дореволюционный феодальный разговорный язык верхушки господствующего класса каракалпаков, а также в еще большой степени дооктябрьский письменный каракалпакский язык, близкий по они проникали не только через эти литературные языки, но и непосредственно через соседей каракалпаков, главным образом хивинских узбеков”.¹

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq klassikleriniń shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleriniń qollanılıwı da usınday. Óz shıǵarmaların kóbinese xalıqtıń sóylew tilinde dóretken Jiyen jırawda tek burınnan qaraqalpaq tiline sińisip óz sózimizdey bolıp ketken arab-parsı sózleri ushırasadı. Al Xorezmge kóship kelgennen keyingi shayırlarımız Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarında olar qollanılǵan, sebebi XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq shayırlarınıń barlıǵı derlik (Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Omar, Ótesh, Ayapbergen) sawatlı adamlar bolǵan. Shıǵıstıń klassik ádebiyatınıń nusqaları menen, onıń aldınǵı qatardaǵı wákilleriniń ólmeytuǵın shıǵarmaları menen jaqsı tanıs bolǵan, olardıń ádebiy usıllarınan úyrenip, ózbek, túrkmen hám t.b jaqsı dástúrlerin qaraqalpaq ádebiyatına en jaydıra baslaǵan².

XVIII-XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń leksikasındaǵı arab-parsı sózleri tuwralı ayta kelip, H.Hamidov,¹ J.Shámshetov,² D.Saytov hám t.b olardaǵı arab-parsı sózlerin eki toparǵa bóledi: birinshi toparǵa qaraqalpaq tiline ábden sińisip ketken, óz sózimiz bolıp ketken arab sózleri, al ekinshi toparǵa ulıwma xalıq ushın tegis túsinikli emes, arab-parsı sózleri.

Aytıp ótkenimizdey-aq, qaraqalpaq klassik shıǵarmaları 1920-jıldan keyin jıynaldı. Sonlıqtan ol shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri ulıwma xalıqtıń sóylew tilinde qollanılıp júrgen sózlerden tursa, ekinshiden, sonǵı waqıtları Ájiniyaz, Berdaqtıń qoljazbaları tabıldı, bul qoljazbalarda saqlanǵan arab-parsı jazba esteliklerdiń hám diniy ádebiyat tiliniń leksikasındaǵı arab-parsı sózleri menen jańadan tabılǵan qoljazbadaǵı arab-parsı sózlerin salıstırǵanda arab-parsı sózleriniń qollanılıwınıń az ekenligi kózge túsedi: Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergenniń ayırım shıǵarmalarında xalıq tiline tolıq túsinikli emes, tek sózlikler arqalı túsiniwge bolatuǵın arab-parsı sózleri gezlesedi.

Olardıń shıǵarmalarınıń xalıq arasınan jazıp alıwda, baspaǵa tayarlawǵa geyde olardaǵı arab-parsı sózleriniń túsiniksizleri túsinikli sózler menen almastırılǵan, al qol jazba túrinde tabılǵan shıǵarmalarda arab-parsı sózleriniń qollanılıwı kóshirip jazıwshı (kátiplerdiń) sawatlı-sawatsızlıǵına tikkeley baylanıslı boldı.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq klassik shayırlarınıń shıǵarmaların kitap etip bastırıwda usınday kóp qáte-kemshilikler boldı. Biraq sonǵı basılıwlarında biletuǵın qánigelerdiń redaktorlawı tiykarında XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń toplamları kewildegidey dárejede erisildi. Máselen, sonǵı waqıtları Ájiniyazdıń qoljazbaları (kopiyaları). Bul qoljazbalar onıń burın baspadan shıqqan qosıqlarındaǵı kemshiliklerdi dúzetiwge járdem etti.

Shayırdıń burınǵı shıqqan toplamlarında onıń shıǵarmalarındaǵı ayırım arab-parsı sózleriniń ózgertilip buzıp qollanǵanlıǵı anıqlandı. Mısal ushın Ájiniyazdıń 1960-jılǵı shıqqan toplamı menen 1988-jılǵı shıqqan toplamdaǵı “Quba qush” qosıǵın salıstırıp kóreyik:

Ushmaǵıl baǵnıń órine (1960) 46-bet

Ushmaǵıl badnıń órine (1988) 46-bet

Yoqdur sendey heshbir bazı (1960) 46-bet

Yoqdur sendek heshbir bazı (1988) 46-bet

Órdek ǵazıw shúlgin zaǵlar (1960) 46-bet

Órdek ǵazıw súylin zaǵlar (1988) 46-bet

Sen bir qustıń alǵır lazı (1960) 47-bet

Sen bir qustıń alǵır bazı (1988) 47-bet

Quwarınıp qıs hám jazı (1960) 47-bet

Men kútárman qıshıw-yazı (1988) 47-bet

Úgresem qara kózińnen (1960) 47-bet

Úgrileyin men kózińnen (1988) 47-bet

Endi seni Ziywar aǵlar (1960) 47-bet

Seni diyub Ziywar aǵlar (1988) 47-bet

Izleb ólgenshe soraǵlap (1960) 47-bet

Ólgenshe istáb soraǵlap (1988) 47-bet

Seni quwdı shım qara qus (1960) 47-bet

Seni quwdı shum qara qush (1988) 47-bet

Mısallardan kórinip turǵanınday-aq toplamdı baspaǵa tayarlawshılar Ájiniyaz tilindegi ayırım arab-parsı sózleri túsinbew orńina basqa sózlerdi qoyǵan, sonlıqtan tekst buzılǵan.

Ájiniyaz shiǵarmalarında arab-parsı tillerinen kirgen, ásirese dinge baylanıslı sózler buwın sanı tuwrı kelmeytuǵin sózler menen ózgertilgen. Máselen Ájiniyazdıń 1960-jılı shıqqan toplamında bir qansha qosıqlar retsiz kirgizilip, Ájiniyazdiki dep júrgen qosıqlarıdaǵı quday, qúdiret, alla, taǵdir t.b. sózleri ózgertilip jiberilgen. Bul jóninde Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı T.Jumamuratov durıs piker ayttı: “Ájiniyaz óz zamanınıń belgili adamı bolıp, arab, túrk hátte jeti jurttıń tilin bilgen adam… bunday klassiklerdi oqiǵanda óz zamanınıń kózqarası menen bahalaw kerek. Sonlıqtan “quday” degen sózlerine shekem heshkimniń ózgertiwine haqısı joq. Al ózinshe qosıp alıw jınayat bolıp esaplanadı. Ájiniyaz shıǵarmalarina bul qádeler heshqanday saqlanǵan emes”.¹

Sonday-aq, basına qıyamet tústi degen qatar awır kún tústi dep, taǵdir allaniki degen taǵdir kimlerdiki dep, bir alladan basqa pushtı panam joq degen bir ózimnen basqa pushtı panam joq dep ózgertilgen. Bunday ózgertiw tek Ájiniyazdıń bir qosıǵına ǵana tán bolmastan basqa qosıqlarına da tiyisli. Sonlıqtan da sońǵı waqıtları klassiklerdiń shıǵarmalarına tekstologiyalıq izertlewler júrgizilip, olar dúzetilip basılıp shıqtı. Kúnxoja (1960), Jiyen jıraw (1959), Berdaq (1988), Ájiniyaz (1965), Ótesh (1978), Omar (1979), Ayapbergen (1980).

Al Berdaq shıǵarlarmalarınıń tekstleri de usınday jaǵdayda boldı. Berdaqtıń 1950-jılǵı tolıq toplamında 70 ke shamalas qosıq kirgizilip, olardıń qatar sanı 1600 qatardan ibarat. Sonlıqtan bulardıń hámmesine tekstologiyalıq jumıs júrgizbesten, tek 32 qosıǵına tallaw júrgizgenimizde “Bolǵan emes” (48), “Bilmedim” (54), “Xalıq ushın” (33), “Ómirim” (42), “Kórindi” (56), “Pana ber” (58), “Aqıbet” (74), “Meniń kewlim” (79), “Kózim” (89), “Ógizim” (112), “Kórdim” (114), “Kórermen” (118), “Oylanba” (124), “Bilgeysiz” (140), “Nadan bolma” (124), “Kim aytar” (144), “Qaramas” (142), “Ketken kelerme?” (148), “Múyten” (2-túri 155), “Múyten” (1-túri 157), “Altı qız” (160), “Bizge” (163), “Toyda” (174), “Megzer” (178), “Bileseń be” (182) “Qıynalma” (184), “Ádil qalmaq” (185), “Shejire” (195). Olarda tómendegi dinge baylanıslı arab-parsı sózleri ózgertilgenin kóremiz. “Haq” (quday mánisindegi) sózi tórt jerde, “Jayna” (44 bet), “Waq” (46 bet), “Xalıq” (56 bet), “Is” (18 bet) bolıp ózgertilgen. “Alla” sózi menen baylanıslı inshailla, inshallarasulilla, alla etsem, alla etkeyseń t.b sózler de ózgertilgen. Mısallar menen kórseteyik:

Inshalla hey yaratqan (B.37). Inshalla rásulilla / bolarma dep-38/, Allanıń ulı – xalıqtıń qulı-39/, alla -/óziń-58/, alla taala -/ haq bolmasa-57/, alla desem /tilegińdi –71), alla etkeyseń – jaqsı bolar ma-97), alladan iyman tileyin — (xalıqtan iyman tileyin -77), allanıń qúdireti – (ómirdiń azabı - 31), alla taala - (xalıqtıń ózi-97), jaratqan - (sonsha nalıp -47), jaratqan - (ullı xalıq-97), ájel- (jayı-50), quday- (bizdey-58), Qudayım- (bizlerdey-71) , qudayım- (hesh kimde- 137), qudaǵa – (táǵdirge - 140), qúdiret - (baylar-71), iyman - (shın kewil- 77), iymansiz- (senimsiz -80),

Berdaq shıǵarmalarındaǵı “haq”, “alla”, “jaratqan”, “ájel”, “quday”, “qúdiret”, “iyman” sózleri onıń basqa shıǵarmalarında da usınday etip ózgertilgen.

I.Saǵitovtıń “Berdaq tvorshestvosı” degen kandidantlıq dissertaciyasında da Berdaqtıń kópshilik shıǵarmalarındaǵı “áwliye”, “payǵambar”, “quday”, “táwbe”, “aqırzaman” sózlerdiń hesh biri aytılmaǵan.

Usinday ózgertiwler tek Ájiniyaz hqm Berdaq shıǵarmalarında ǵana emes, al Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarında da dinge baylanıslı arab-parsı sózleri ozgertilip, basqa sózler menen almastırılıp berilgen. Bul olardıń leksikasın úyreniwdi bir qansha qıyınlastıradı.

XX ásirdıń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında ádebiy tilimizge kirip óz sózimiz bolip ketken arab-parsı sózleri kóplep ushırasadı: abadan, adamzat, alım, awqat, taam, alamat, aqıret, ájayıp, áwliye, esap//hesap, báhár, bedew, baha, baxıt, dárt, dushpan//dushman, diydar, dástan, duwa, dilwar, dáreje, gáwhár, gúná, ǵayrat, jin, jabbar, zalım, zúlmet, zulım, záń, zat, zaman, zikir, ilim, iyshan, kárwán, káramat, medirese, másláhát, marjan, jállet, molla, nadan//ladan, násip, rux, ráhmet, ráhád, sálem//salam, sarpay, wayran//oyran, xosh, xat, xalıq//xalayıq, shaytan, súnnet, sadaqa, sadaǵa, sálem shaytan, hár, hárgiz, hárip t.b. Mısalı:

Molla bolsań mázhapsız (Ó.31)

Qurı allanıń atın aytıp aldaǵan (O.33)

Qolǵa alur imam mollası

Hámiyshe yar bolǵay qádir allası (A.208).

Bul sózler burın arab-parsı sózleri bolǵanı menen XX ásirdıń 20-jıllarına shekemgi klassiklerdiń shıǵarmalarınıń sózliginen orın alıp, qaraqalpaq sózleri menen birdey qollanılıp júr. Olar jańa sózlerdi dóretiwde bazalıq xizmetti atqaradı.

XX ásirdıń 20-jıllarına shekemgi shayırlatımızdıń shıǵarmalarında diniy túsiniktegi geypara arab-parsı sózleri orın alǵan: álham, biyiman, damolla, duwagóy, ibn hajıp, ibadat, iyshan, kubra, láyhu, qálem, maazin namazlıger, namazsham, pálektiń gárdishi, rasul//rasul súnnet, saǵır, kábir// saǵira, kábira, táǵdir, haq, quday taala, sheyt, sheytaǵla, allahume-salla-ala, ágam, ázirayıl, beyish, behish, dárwish, dárgayı, jánnatı riyzuan, inshalla, iyman, islam, diniy islam, qádiriw ǵaffar, qúdiret, riyzuan, sahipdun, taǵdir, ulama, shapaat, shahsuwar, shariyat, yalǵanshı, yalbarnısham t.b.

Bul sózler házirgi waqıtta sóylew tilinde ayırım sawatlı ǵarrılardıń tilinde gezlespese, basqa sawatsız adamlar tárepinen qollanılmaydı, olar ádebiy tilimizde qollanılmaytuǵın arxaizm sózler bolıp easaplanadı.

Álawmetler dumshe molla er buzar, (O).60)

Raysi iblistey qurı pir eken,

Ázazuldıń mákanınıń biri eken (O.31)

Súmbil shashıń gárdanıńa sholasıp (A.176)

Bul sózlerdiń geyparaları shıǵarmalarda óz mánisinde berilmey, awıspalı mánide qollanılǵan, máselen, pesin, namzalıger, namazsham sózleri waqıttı bildiriwde qollanılǵan, al jaman minezdi táriyplewde ázirayıl, jábrayıl sózleri qollanılǵan.

XX ásirdıń 20-jıllarına shekemgi klassiklerdiń shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri shayırlardıń ózleriniń kirkizgen sózleri emes. Bul sózlerdiń kópshiligi sóylew xalıqtıń tilinde qollanılıp júrgen sózler. Arab-parsı sózleriniń ayırımları sol dáwirdegi oqıw-tárbiya menen baylanıslı ózgertilgen.

Klassik shayırlarımızdıń biri jıraw, ekinshisi-qıssaxan, úshinsisi-baqsılıq xizmetin de atqarǵan. Sonday-aq olar olar óz dáwrinde sawatlı adamlar bolıp Shiǵıstıń ullı klassikleri Nawayı, Fızıwlı, Maqtumqulı shıǵarmaların yadqa aytıp xalıq arasında aǵartıwshılıq xizmetin de atqarǵan. Bunı shayırlardıń óz qosıqlarınan da ańǵarıwǵa boladı:

Men bayan áyledim tabalmay olja,

Maqtumqulı, Maǵriptey aldıńdı bolja,

Qısqart sózdi sorqaynaǵan Kúnxoja,

Burın oylan seniń óziń kim ediń. (K.131).

Al,

Shar kitaptan tura qashtım,

Nawayıdan sawat ashtım,

Fızıwlıdan dúrler shashtım,

Dilwarlardı izler edim. (B.166)

Maqtumqulı soz sóylegil hár baptan,

Alasańız máni shiǵar bul gápten,

Elge paydası joq maqtanshaq mártten,

Shań kirińdi qaǵıp ósken jel jaqsı. (Ó.84)

Shayırlıqqa júdá sózleri tálip,

Zamannıń ráwishin sóylemes qalıp,

Maqtumqulı, Máǵripten úlgiler alıp,

Laqabı Kúnxoja ótti dúnyadan. (Ó.96)

Bunıń keyinin basqan Ájiniyaz boldı,

Otırǵan jerinde ulama toldı,

Qazaq, qaraqalpaqta mereke qıldı,

Ózbekke hám birdey ótti dúnyadan. (Ó.97).

Arab-parsı sózleri Berdaq hám Kúnxojaǵa qaraǵanda Ájiniyazdıń hám Ayapbergenniń shıǵarmalarında kóplep ushırasadı. Onıń tiykarǵı sebebi: birinshiden, Ájiniyaz-jas waqtında dáslep diniy mektepte, keyninen Xiywadaǵı Sherǵazı xannıń medresesim pitkerip “axun” ataǵın alǵan shayır, sonlıqtan da onıń shıǵarmalarında arab-parsı sózleri jiyi qollanıladı. Ájiniyazdıń kópshilik qosıqları muxabbat temasına arnalǵan. Ol qız-kelinsheklerdiń portretlerin jasaw ushın túrli tústegi boyawlardı Nawayı, Maqtumqulı hám t.b. shıǵıs ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarınan úlgi alıp, olardıń úyrengen, arab-parsı sózlerin paydalanǵan.

Ájiniyaz hám Ayapbergen shıǵarmalarınıń Jiyen jıraw, Kúnxoja, Berdaq, Ótesh, Omar shıǵarmalarınan ayırmashılıǵı usı muxabbat tuwralı jazılǵan qosıqlarında kórinedi. Ájiniyaz shıǵarmalarınıń 1965-jılǵı basılıwında 66 qosıq bolıp, sonnan 25 qosıǵı muhabbat, hayal-qızlar tuwralı jazılǵan. Olarda qız-jawanlardıń kelbeti túr-túsi, otırıs-turısı, qáddi boyı, qası-kózi hám t.b. belgileri súwretlenedi. Ájiniyaz óz shıǵarmalarında qız-jawanlardıń qasın, kózin, awzın, moynın t.b kórinislerin obrazlı kórsetiw ushın kóp ǵana arab-parsı sózlerin qollanǵan. Olar Nawayı shıǵarmalarında da tap Ájiniyazdıń qollanǵan sózleriniń mánisinde keledi. Nawayı óz dáwirinde eki tilde de qosıq jazǵan hám onıń shıǵarmalarında arab-parsı sózleri kóp ushırasadı, onıń “basqa xalıqlar paydalana alatuǵıń tillerde ájayıp shıǵarmalar jazǵanlıǵı júdá kerek bolǵan jaǵdayda óz ana tili hám óz xalqınıń qıyın jaǵdayı ushın basqa tilde de paydalanǵanlıǵı belgili”.¹ Sol sebepten Nawayını óziniń ustazı tutqan Ájiniyaz muhabbat temasındaǵı shıǵarmalarında arab-parsı sózlerin kóplep qollanadı.

Ájiniyaz hám Ayapbergenniń óz qosıqlarında “hayal” sóziniń mánisi záń, áley, qatun sózleri menen beriledi.

Arab-parsı tilinen ózlestirilgen zayıp//qatın, Berdaq, Kúnxoja, Ótesh, Omar shıǵarmalarında da bar, al basqaları (záń, áley) tek Ájiniyaz hqm Ayapbergen shıǵarmalarında ǵana ushırasadı. Ájiniyaz hám Ayapbergen hayal-qızlardıń kózin obrazlı súwretlegende, qumar kózli, kózi súzik, jadıw kózli, shámsi jadıw sóz dizbeklerinde qollanadı:

Qumar kózli, zulpı tal-tal (Á.134).

Kimseniń qası qara, kózi qunqarı (Á.13).

Jan alar jadıw kózleri (B.63).

Shámsi jadıw jállat, anıń qashları káman (Á.140).

Ájiniyaz, Berdaq hám Ayapbergen shıǵarmalarındaǵı “kóz” sózi menen dizbeklesip keletuǵıń jadıw sózi parsı sózi bolıp “sıyqırlı”, “aldaǵısh”, degen mánini ańlatadı. Al, shámsi sózi Ájiniyaz, Ayapbergen shıǵarmalarında “Shámsi jadıw” dizbeginde kelip “aldaǵısh kóz”, “sıyqırlı kóz” mánilerin beredi. Usı shámsi sózi “kóz” mánisinde Ájiniyaz, Ayapbergen shıǵarmalarında qollanılǵan. Ájiniyaz hám Ayapbergen shıǵarmalarına muhabbat tuwralı hayal-qızlardı obrazlı súwretleyde tómendegi sózler jiyi qollanılǵan:

Jawan (jas hayal), qaman (qızdıń qasın súwretlegende), mahbub (súyikli), úlfat (yar dos), duxtar (qız), súshik (mazalı, jaǵımlı), lal (tilqatpaw), firaq (ayralıq), áley (qatın), bazya (múlayım), zabun (qıyın, awır), dahan (awız), shámsi (kóz), jádiw (sıyqırlı), gámza (kóz benen qaraw), qálamı(sózi), husn (ajar, bet, júz), ziyba (sulıw), munaqqash (ǵayrı naǵıs), shahsuwar (atlanǵan shahzada), hilalay wáspin (táriypin), sársábiz (iyisli suw odekalon), sáresi (jaqsısı), záresi (árebek), dolashıp (kórinip), gerdan (moyın), nátawan (hálsiz, sharasız), himay (qıyalıy, sulıw qus), tuman (on mıń), názákat (nazlı, erke).

Aytısar húr dep elleri, máhitaban yańlıdı, (Ó.47).

Aǵzıńnan dándanıń túsedi qızlar (O.67).

Súmbil shashıń gárdanıńa sholasıp,

Bir duqtardı táriyp eter aytpaǵa (A.176).

Ájiniyaz hám Ayapbergen shıǵarmalarında bunday sózler belgili bir turaqlı sóz dizbegi halında da ushırasadı: zıya-zulpı tal-tal, qámmati raǵmna (kórinisi gúldey), sáráfraz qámmati (tik boyı, bastan ayaǵı kelisikli), tıyǵı jallat (kóziniń ótkirligi pıshaqtıń ótkirligindey), zayıq olma páriwiásh (zaya bolma, sulıw), yupqa dodaq (juqa erin), ayshı-ishiret (oynap kúliw) (kewli jaqın), sahıptámiyiz (pámli, aqıllı), payıw-pástinde (xizmetinde, ádebinde) shahri áziym (ullı shahar, úlken qala), misli zafıran (kún menen shaǵlısadı, dónip turadı).

Ájiniyaz, Ayapbergen shıǵarmalarında qızdıń boyın , sının arab háriplerine teńep súwretlew de ushırasadı: álipdek qáwmetiń yay kibi búkip (Dúziw boyıńdı oq jayday búgip), Námálifdek lábleriń (oymaqtay awız) hám t.b.

Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri onıń “Beri kel”, “Áy Álif” shıǵarmalarında jiyi kózge túsedi. Bul eki shıǵarmasında shayır Shıǵıs klassiklerine eliklep qız-jawanlardı táriyplewde arab alfavitiniń háriplerinen paydalanǵan. Olardıń shıǵarmalarınan mısallar keltireyik:

Nawayıdan:

Jonimdagi “jim” ikki dilingo fido,

Andin sung “álif” tozo niholinǵa fido,

“Nun” doǵi anbáriy xililingǵa fido,

Qolǵan ikki yuqta xolingǵa fido,¹

Maqtumqulıdan:

“Álip” oval ibtada hamdiń etir xidaǵa,

“bi” bosh yorme guldundá tushseń derdi-belega,

“ti” tur xabı gaflatdin, ómiriń gelmish orage,

“si” sańar bar, házir bol, “jim” jehid áyle yaráge,

“xı” xalımniń xormeti, rehim yetmen, binoga.²

Abayda: “alif-ey yuziń”, “biy-báleyin”, “tiy-tilińnen”, “siy-sánoyi”³ degen qatarlar ushırasadı.

Ájiniyaz da barlıq háriplerdi alıp bir sulıw qızdı bastan ayaq táripleydi. Sonda qollanǵan sózlerdi mına tomendegi sxemadan kóriw múmkin. (Qosıq qısqartılıp alindı)

“Beri kel” “Áy álip”

1. Ay-Áliptek naz etip, Ay-álip kim, aq yuzińdur,

2. Be-buralip, saz etip, Be-beliń qipsha dilbar,

3. Te-tutaship, ot kibi, Te-tisińdur dana-dana

4. Se-sáná, aytıp tiliydin, Se-sorıp shiyrin lábiń,

5. Jim-janımdı órteyip, Jım-jamalıń kórmegenshe,

6. Ha-da xalim kórgizip tur, Ha-haya shárshim ketipdur,

7. Xiy-qiyaliń kimde dur, Xiy-qiyalimnan adastım,

8. Dal-dawa tapmas bul dártim, Dal-dawa dárdimge taptım

9. Rehi-rumalin qolga alıp, Re-rawaj etti meni,

10. Zalı-zawqım, qáste janım, Zal-zehnim yosh eterler,

11. Rehi-rumalin qolga alıp, Re-rawaj etti meni,

12. Záxi-zeynim ketip, Ze-zayıq bolma,

13. Sın-siyadek qashlariń, Sip-saya zulpin turarǵa,

14. Shin-shákkárdek lábleriń, Shıp-sharaplı láblerińdi,

15. Sad-sapa súrmek ushin, Sat-sabır áyleyin,

16. Zad-zar yiǵlab keldim, Zat-zayıǵ bolma,

17. Tayı-taqad qalmadı, Tay-tabın xosh mulayım,

18. Zay-zulım áylemesin, Zayı-zalım ónirine,

19. Ayni-álemdek bolıp, Ayni-aqılımdı alıp,

20. Ǵayni-ǵázep qılmasın, Ǵayni-gázep kóksińe,

21. Fe-pana bolǵan jahanda, Fe-fáreń rumal tur,

22. Qap-qararım bolmadı, Qap-qapaq qashiń qaqarǵa

23. Kep-kámalıńa keldiń, Kep-kirpik kózlerińdur,

24. Lamı-laǵlı lábleriń, Lam-lábin shiyrin-sheker,

25. Miim-mániydek, Nun-pápis, qamqanı kiygen,

26. Nun-nabatdek lábleriń, Waw wádeńde barma, háy nigarim,

27. Waw-wapasız dúnyada, He-hilali xijriden,

28. Xe-xánpuz neshe seni izlep, Lám-laǵliydey lábindin,

29. Lám-álipdek lábleriń, Miym-minasip bolıban

30. Ya-yaydek qashlarıń. Ya-yadıńa túserme, men kibi,

Zár-siya qálemnen.

Ájiniyazdın bul “Áy álip”, “Beri kel” qosiqları Nawayınıń “Muxamması” tiykarında jazılǵan. Bunday “Muxammas” jazıw sońǵı shayırlardıń shıǵarmalarında da azlap ­­­­gezlesedi: Álipdek qámmátin daldek bugilmish, kózden yashim­­­­­ dárya bolıp tógilmish (83), Álipdek qáwmeti qaddi dal edi (A.169), Kirpigi oq kibi qashlari káman (A.169).

Ájiniyazdıń “Beri kel”, “Áy álip” qosıqlarinda tómendegi arab-parsı sózleri qollanilǵan: zawqım (kewilge jaqsı tásir), ráhátli (tásirli), sapa (dáwran), ház (maza), taqat (shıdam), lám álip (arab háripleri lám hám álipten payda bolǵan qos sızıqtı ańlatıp, qos erindi soǵan teńeydi).

Sonday-aq klassiklerdiń shiǵarmalarinda láb- erni “shákkárdek lábleriń”, “lám álipdek lábleri” dep, qastı “yaydek qashlarıń” dep oq jayǵa usatıp, obrazlı etip kórsetilgen. Mısalı:

Álipdek qáddini yay kibi búkip (Á.115).

Lám álipdek lábleriń boldım súymekke intizar,

lám álipdek lábleriń kóksińniń qosh anarin ezip (Á.115),

Lám álipdek lábińdi men isherge biy málal (Á.154 ),

Álif miyim, re dal bolıp (B.104),

Álipdek kammetiń daldek búgilmish (O.253),

Álipdey qáwmeti qáddi dal edi, (A.169)

Kirpigi oq kibi, qashlari qaman (A.169).

Biz joqarıda arab alfaviti tiykarında paydalanılǵan (Áliptey qáddińdi) dep adamnıń boyınıń, tulǵasınıń dúziwligin súwretlewge paydalanıladı. Al ekinshisi “dal hám álip” qosılıwınan payda bolǵan (lam álip) shalıs háripti “lam áliptey igri” dep adamnıń qıysıqlıǵın súwretlewde qollanıladı.

Ájiniyaz shiǵarmalarındaǵı arab-parsı ózlestirme sózlerin kóbinese Ayapbergen óz shıǵarmalarında keń qollanıp, onnan kóp oqıp, tálim alǵan. Mısallar:

Fandiw nasiyatım alsań tilimdi (A.42)

Zamana kelermish bir peri (63),

Ásaldan lázizdur ózi shul qızdıń (63),

Qariydarı mıń tumenge soraǵan,

Qashı qálem zulpı sıya (64).

Ájiniyazdaǵı arab-parsı sózleri ásirese Ayapbergenniń keńes dáwirinen burınǵı qosıqlarında kóbirek ushırasadı.

Mulaqqat, miruwat áyler saz etip (A. 122).

Belleri miyana ǵunsha dáhanlı (122).

Qası qálem kibi júzi hilalı (144).

Óz qatarın tawıp áylep mulaqqat (167).

Mehriǵali sherli tilla zibanı (167).

Qarshıǵaday qáddin dúzep (171).

Zulplarında gáwhar tası (171).

Tánha ózi kórilmishdur (171).

Bir duqtardı táriyp etip aytpaǵa (176).

Qaranǵı kesheni áyler minawwar (176).

Ol bir zaǵan edi kól yaqasında (177).

Áwel maqsım ediń, sońra qul boldıń (201).

Almadek pishkene megzer (214).

Zulplarınıń tarı bolsa (214).

Jawan bolıp qash qaqqanda, zar yıǵlap uǵlan tapqanda (214).

Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı ayırım túsiniksiz arab-parsı sózleri óziniń basqa tilden ózlesken jatlıǵın bildirmeydi, kerisinshe, Ájiniyazdıń leksikalıq baylıǵın kórsetedi.

Endi Jiyen jıraw, Kúnxoja, Berdaq, Ótesh, Omar shıǵarmalarında gezlespeytuǵın, yamasa az gezlesetuǵın, tek ǵana Ájiniyaz benen Ayapbergenniń leksikasına tán bolǵan arab-parsı sózlerin keltireyik: áfgan – qayǵı (Á. 52), bád – samal (Á. 179), bádǵırnaq – jaman tábiyatlı (Á. 109), baz – qus (171), bázim – sapar etiw (Á. 187), baqar – qarar (Á. 93), bázim – kewil qoshlaw (Á. 108), biryan – kúyip janıw (Á. 146), biyaz – shıt (80), biymaǵrur – tań qalarlıq, esten tanıp qalıw (Á. 146), bazur – zordan-zordan, eplep (Á. 112), gárdan – moyın (Á. 166), giryan – jılaw, qayǵılanıw (Á.96), gúlgún – gúl sıyaqlı (Á. 144), ǵubba – túyme (Á. 280), ǵubbar – kewildegi qayǵı (Á. 47), ǵulam – qul etiw, satıw, gulpát – qayǵı-hásiret (Á. 107), ǵussa – qayǵı, dárt (Á. 148), dahan – awız (Á. 167), dándan – tis (Á. 105), diljam – tınısh, kewili tınısh (Á. 70), dodaǵ – juqa erin (Á. 164), duxtar – qız (Á. 65), jadıw – sıyqırlı kóz, oynaqshıǵan kóz (Á. 140), jismim – barlıq denem (Á. 146), zaǵ – ǵarǵa (Á. 42), zán – hayal (Á. 94), záfár – jeńis, quwanısh (Á. 117), zeresi – árebek (Á. 164), ziban – til (117), irada – ıqtiyar etiw, qálew (Á. 182), ishre (ichre) – ishinde (Á.140), kaman – oq jay (Á. 140), kishti – keme (Á. 72), kishwar – el, jurt (Á. 65), qalıy – bas jay (Á. 170, hár – eshek (Á. 81), láb – erin (Á. 152), maǵbubitajı – qudanıń mártebesi (Á. 98), mahbub – súyikli (Á. 61), máy – ishimlik, araq (sharap) (Á. 87), máyus – úmitsizlik (Á. 193), málul – qayǵı (Á. 115), máwit – óliw (Á. 114), miyanlı – orta, qıpsha belli (Á. 172), mushpaq – ǵamxor (Á. 113), naǵna – ah urıw (Á. 73), nakazat – nazlı, erke (Á. 179), nátawan – hálsiz, sharasız (166), namayan – jaqtılı (Á. 170), namakli – duz, sahra (Á. 57), páriywash – peri, sulıw (Á. 153), pinhal – dárhal, tez (Á. 109), rahib – dushpan (Á. 111), raǵna – ay, gúldey (Á. 97), rizwan – beyishtiń qarawılı (Á. 48), ruzıy – kún, qıyın kúnler (Á. 62), sahıp – aqıllı (Á. 140), sásahip - aqıllı (Á. 140), sáran – anjam, tayarlıq kóriw (Á. 108), sáwit – tayaq, sókit (Á. 118), sahip – bilgir (Á. 111), sud – payda (Á. 96), suwsa – ishse, tiyse (Á. 203), subhısham – kúndiz, tún (Á. 114), suylun – qırǵawıl (Á. 73), tawshan – qoyan ( Á. 192), tawazıǵ - iyiliw (Á. 141), tumen – on mıń (Á. 174), ulfikar – kewilles, kewli jaqın (Á. 179), fıǵan – ayralıq, tiri ǵayıp bolıw (Á.), xub – ılayıqlı (Á. 74), xunaba – záhár, uw (Á. 116), harmiyan – sharshamaǵan (Á. 81), hámdam – birge joldas bolıw (Á. 96), hár tarı – hár tárepleme (Á. 43), hánuz – kóp waqıt (Á. 150), xusn – ajar, bet (Á. 146), shahsuwar – atlanǵan shahzada (Á. 154), shahiazim – úlken qala ( Á. 181), sháb – kún, túni menen (Á. 114), shámshád – sını, kelbeti ( Á. 179), shámmi – kózi (Á. 1400, shiddát – awır, qıyın (Á. 61), sholashıp – jarasıp, túsip (Á. 165), shox – kóp (Á. 48), yaǵır – jawır (Á. 96), yanaǵ – astıńǵı jaq ( Á. 133).

Aq qarabas sonna, suylun uslaǵan ( A.108).

Miyman kelse tóger álinde barın (111).

Májilim kelmeydi seni izlerge (133).

Shiyrin zibaniydan sálem dediler (135).

Bul sózlerdi Ájiniyaz hám Ayapbergen óz ustaxanasında shıńlap úylesikli etip qollanǵan. Olar arqalı Ájiniyaz, Ayapbergenniń kóp oqıǵanlıǵı, óz zamanındaǵı ómir súrgen Orta Aziyalıq ádebiy tilge, yaǵnıy shıǵıs poeziyasına eliklewi Nawayı, Fizuliy, Maqtumqulı usaǵan Shıǵıs klassiklerin ózine ustaz ekenligi, solardan úyrengenligi kórinedi.

Ótesh shıǵarmalarında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shıǵarmalarındaǵı ulıwma xalıqqa tanıs, ásirese dinge baylanıslı arab-parsı sózleri ushırasadı:

Húr kibi báhár júzleri (Ó. 46),

Periniń kórki yańlıdı (Ó. 46),

Molla bolsań mázhapsız (Ó. 31),

Bárshesi eki abbazı (Ó. 32),

Óziń bolsań tálip ilim (Ó. 32),

Damolamız Nuratdiyin (Ó. 27),

Maqsım aǵa Nuratdiyin (Ó. 28),

Ǵarlıq qıldı Nuratdiyin (Ó. 29),

Beyishtiń jolın tótelep (Ó. 29) t. b

Ótesh óz dáwiriniń folklorlıq shıǵarmaları hám XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmaların toy-merekelerde xalıq arasında taratıwshı qıssaxan bolǵan. Bul haqqında A.Karimov bılay deydi: «Ótesh óziniń hám basqa da qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmaların xalıq arasına usı qaraqalpaq kásibi arqalı da taratıp otırǵan bolıw kerek. Óytkeni Óteshten burın qaraqalpaqlardıń arasında qıssaxanlar bolǵan ba, joq pa ol belgisiz».¹

Omar shıǵarmalarında da arab-parsı sózleri burınnan sińisip óz sózimizge aylanıp ketken sózlerden ibarat:

Sarǵayttım dúnyada ǵáplette júzdi. (O. 22).

Pálektiń gárdishi qıylı qal bilen (O. 22).

Aspanıw-zámiynde qapılǵan eken. (O. 24).

Aldı muxminlerdiń ekken egisin (O. 24).

Mına pıǵlıń bolsa bermey balıqtı (O.29).

Ájayıp bir maqsımlar bar eken (O. 31).

Maqsımı bolsa da júdá ádepsiz. (O.31).

Raisi iblistey qırı pir eken (O. 31).

Shómishtiń alası tańir bálesi. (O. 32).

Kámalǵa kelerseń suwday máwij urıp. (O. 68).

Álipdek qáwmetiń daldek búgilmish. (O. 75).

Inshalla bararmız aman ellerge (O. 89).

Pálektiń gárdishi qıylı qal menen. (O. 121).

Zárre kishi qayıqtayın bar eken. (O. 117).

Láwzelikten bayan ettim atını (O. 117) t.b.

Omar shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri kóbinese onıń Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiline eliklep jazǵan «Gúlayım», «Birge júrsem qızlar bilán», «Perizat», «Qızlar» qosıqlarında gezlesedi.

M.Nurmuxammedov «Ayapbergen Muwsaevtiń 1917-1918-jıllardaǵı Qaraqalpaqstanda bolǵan tarıyxıy waqıyalarda sonday-aq kenes húkimetiniń ornaǵanınıń guwası bolǵanlıǵın, bul waqıyalar onıń shıǵarmalarına tásir etpey qalmaǵanlıǵın, jańa qosıqlar dóretkenligin, Ayapbergen qaraqalpaq ádebiyatın baslawshılarınıń hám tırnaǵın salıwshılardıń biri ekenligin aytadı».¹ Onıń shıǵarmalarında arab-parsı sózleri keń qollanılǵan:

Danıshmand xosh sózli faham idrakli. (A. 107).

Shákkárdan shiyrin xay-hay. (A. 34).

Aq júzli kibi badam qabaklı. (A. 22).

Shashmi jádiw kibi ǵamzası jallad. (A. 122).

Mullaqat murrawwat áyler sóz etip. (A. 122).

Hárkimse qariydar labde palına (A. 123).

Almaday kóksinde qosha narı bar (A. 137).

Qası qálem, kibi júzi xilalı (A. 141).

Igri-igri yolın seniń. (A. 150).

Súmbil shashıń gárdanıńa sholasıp (A. 176).

Gúl júziń kórmege xurshidi anwar,

Qarańǵı kósheni áyler minawwar. (A. 175).

Ádepli, ikramlı, tamizkar edi. (A. 170)

Bir duxtar tazadan kamala keldi. (A. 169).

Qay duxtar senińdey kamala keldi (A. 177).

Dilwarlıqtıń nıshanı bardur. (A.168).

Kewlinde giynesi óz qatarın tawıp áylep mulaqqat (A. 167).

Aqjamaldan ayrılıp sen bolma málul (A. 162)

Quda dárgahında zamanı keldi (A. 164).

Shiyrin zibaniydan sálem dediler (A. 135).

Juptısı Sayatqan misli periyzat. (A. 111).

Májalım kelmeydi seni izlerge. (A. 133).

Mehriǵali sherli tilla zibanı (A. 167).

Aq qarabas sona súylin uslaǵan (A. 108).

Ayapbergen shıǵarmalarındaǵı bul atı atalǵan sózler 1920-jıllardan burınǵı klassiklerimizde ushırasatuǵın, ásirese Ájiniyaz shıǵarmalarında jiyi qollanılǵan arab-parsı sózleri. Ayapbergen Ájiniyaz shıǵarmalarınan kóp úyrendi. Máselen, mahitan – tolǵan ay, ánwan – eń nurlı, «júdá rawshan», rawshan – jaqtı, zarabshan – altın jalatqan, jarqıratıwshı, kaman – oqjay, gárdan – moyın hám t.b sózleri qaraqalpaqtıń kúndelikli óz sózleri bolmasa da, túrkmen, ózbek, qaraqalpaq klassik shayırlarınıń muhabbat lirikasında, liroepikalıq dástanlarda jiyi ushırasatuǵın sózler. Sonlıqtan Ayapbergen arab-parsı, ózbek, túrkmen tillerindegi zamanlaslarına tanıs sózlerden orınlı paydalandı hám óziniń poetikalıq leksikasın bayıtıp bardı. Usınıń menen birge ol xalqımızdıń sóylew tilinen de sheber paydalanadı».²

Ayapbergen Muwsaevtiń 1920-jıllardan keyingi qosıqlarında ózine tán bir qatar sózlerdi ushıratamız:

Xiywa márkaz bolıp tura basladı (A. 31).

Hár jurttıń ózine berip lawazım (A. 31).

Húkimet soramında júzmıń shahari azim (A. 31).

Sonnan soń húrriyat bola basladı. (A.30).

Belleri miyana gunsha dahanı (A. 122).

Rayonnıń Esemurat murabı,

Ómir sárkátibi rafik yoldashı (A. 60).

Batraq, qarataban gedey balları (A. 36).

Keshe olar bizdi qanap toyınǵan (A. 36).

Birew gedey birew qallash (A. 35).

Erkin qaraqalpaq muxtariyatı (A. 32).

Oynap ósken mırǵa zatlı kólleri (A. 45).

Ol bir zaǵan edi kól jaǵasında (A. 177).

Yaki bir rumal yubarsa hamiyan (A. 167).

Rishtasıw ashıqnıń jandin úzilgen (A. 166).

Sawın bayraq alǵan ullı jıyında (A. 108).

Paqır miskinlerdiń qayırın oyladıń (A. 120).

Bul qiyattıń náwshe qızı (A. 126).

Saqal urıp ár tárepti gózlermen (A. 135).

Biygúna qamshı urıp isiyan jamadıń (A. 151).

Besh tilla hádiya berip ziyapat (A. 156 ).

Hárkim bash-bashına zaman húrriyat (A. 67).

Sorkól bolısına bolın maǵawın (A. 57).

Hamiyan ishine salınmishdur (A. 173).

1920-jıllardan keyin dáryanıń sol jaǵasındaǵı qaraqalpaqlar Xorezm keńes socialistlik respublikasınıń quramında boldı.^ Sol dáwirde A.Muwsaev awıllıq shora (awıl sovet) nıń xatkeri bolıp isledi, ol waqıtta is basqarıw kóbinese ózbek tiliniń Xorezm dialektinde júrgizilip edi. Ol Ámiwdáryanıń sol jaǵındaǵı Xorezm Sovet socialistlik respublikasında jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń tiline tásirin tiygizdi. Sonlıqtan ol muovin-orınbasar, márkaz-paytaxt, shahri azim- ullı sháhár, lawazım-xızmet ornı, minnet-wazıypa, muxtariyat-avtonomiya hám t.b. sózlerdi qollandı, sebebi olardıń mánisin tolıq beretuǵın qaraqalpaqsha ekvivalent sol waqıtta sóylew hám ádebiy tilinde joq edi.¹

Bul sózler házir de ózbek tilinde qollanıladı. Solay etip, A.Muwsaev óziniń shıǵarmalarında jańa dáwir ushın jańa sózlerdi sheber paydalandı hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwine, onıń leksikasınıń bayıwına belgili úles qostı.²

A.Muwsaevtıń 1920-jıllardan burınǵı shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq folklorlıq shıǵarmalarında klassiklerimizdiń shıǵarmalarında qollanılǵan sózler bolıp esaplanadı.

Juwmaqlap aytqanda, XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımız Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar hám Ayapbergen shıǵarmalarında ushırasatuǵın arab-parsı sózleriniń birinshi toparına qaraqalpaq tiline túsinikli arab-parsı sózleri kiredi. Al óz dáwirinde sawatlı bilimli adamlar bolǵan Ájiniyaz, Ayapbergen ózinen burınǵı folklorlıq shıǵarmalardı, Shıǵıs klassikleri Álisher Nawayı hám Maqtumqulı shıǵarmaların jetik bilgenlikten ondaǵı arab-parsı sózleri jiyi qollanılǵan.