Dawıssızlardaǵı fonetikalıq ózgeshelikler

Shayırlardıń shıǵarmalarında házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi 22 fonema ushırasadı. Olar mınalar: b, w, g, ǵ, d, j, y, k, l, m, n, ń, q, p, r, s, t, x, ch, sh, h. (V). Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde bul dawıssız fonemelardan basqa rus tilindegi ózlestirilgen f, c, sh (щ) jańa fonemaları qollanıladı.

“B” shawqımlı, jabısıńqı, qos erinlik, únli dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında házirgi ádebiy tildegidey qollanıla beredi. Biraq Ájiniyazdıń “Shıqtı jan”, “Bolur”, “Ayrılsa”, “Qádirinen”, “Hárkim hátam bolur páni dúnyada” qosıqlarında “B” sesiniń anlaut (bas) poziciyada túsip qalıw jaǵdayları ushırasadı:

Jan bir gúldur solur olsa,

Ázirayıldan xabar kelsá (Á.119).

Mısaldaǵı “bol” feyilindegi “B” sesiniń túsip qalıwın hám onıń oguz, túrkmen, ázerbayjan tillerine tán “ol” formasınıń tásiri dep qarawǵa boladı. XX ásirdiń 20-jıllarına deyingi qaraqalpaq shayırlarının ishinde tek Ájiniyaz shıǵarmalarında bul forma kóbirek ushırasadı.

Klassiklerdiń shıǵarmalarında shawqımlı jabısıńqı, erinlik únli dawıssız “B” sesiniń ornına geyde sonor, jabısıńqı qos erinlik dawıssız “M” sesi menen almasıp keledi:

Máni munsha zar etip (Á.108).

Munda otırmaq ábesti (B.174).

Tegarań shamalǵa munsha qozǵaldıń (O.49).

Sóz ortasında murınlıq N, M seslerinen keyin “B” sesiniń ornına “M” sesi keledi.

Dúmshege suw quyıp shámmásin qaǵıp (Á.21).

Tınmay aqar kózim yashı (Á.69).

“B” fonemasınıń sóz basında “M” sesine ótiwi tuwralı túrli pikirler bar. Mısalı, N.A.Baskakov B seslerine qaraǵanda M keyinirek payda bolǵan dep kórsetedi.¹ A.M.Sherbak M sesinen baslanatuǵın “túrkiy” sózleriniń eski ózbek tili materiallarında da az ekenin kórsetedi. Alım bul ózgerislerdi “N” hám “M” sesleriniń óz ara kúshli ­­­­­­­­­assimliyaciyalıq tásirinen payda bolǵan dep esaplaydı.²

Biziń pikirimizshe, bul qubılıs barlıq túrkiy tillerge tán, áyyemgi túrkiy jazba esteliklerinde, atap aytqanda Orxon-Enisey runikalıq jazıwlarında –man//-men ornına –ben//-bán formalarında ushırasadı.³

N.A.Baskakov B, M dawıssızlarınıń erterekte payda bolǵanın, onıń túrkiy tiller sheńberinen asıp, monǵol tillerine de jat emes ekenligin belgilep ótedi.¹

“P” shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), qos erinlik, únsiz dawıssızın N.A.Baskakov qaraqalpaq tilinde sóz basında siyerk ushırasadı dese, K.Ubaydullaev qaraqalpaq tilinde “P” sesi basqa tillerden engen ózlestirilgen sózlerde sóz basında kóbirek gezlesedi dep kórsetedi. Atalǵan forma XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq klassikleriniń shıǵarmalarında sózdiń barlıq poziciyalarında ushırasadı. Tek hal feyildiń –ıp, -ip formasında geyde ol “B” sesi menen almasadı. Bul qoljazba túrinde kelgen shıǵarmalarda jiyi qollanılǵan:

Janım ota yaqtı kózlerin súzib,

Qálem qashın mańa qaqtı da ketti (Á.140).

Bunı biz qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq nızamına baylanıslı dep ayta almaymız, ol tek 1917-jılǵa deyin dawam etip kelgen jazıw dástúri belgisi dep shamalaymız. Bunday orın almasıw qazaq tiliniń ertede jazıp qaldırılǵan materiallarında orın alǵan.²

“W” shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), qos erinlik, únli dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarınan burınǵı shayırlardıń shıǵarmalarında “O” sesi menen almasıp keledi. Mısalı: “oyran” sózi túrli fonetikalıq variantta oyran (wayran), (wáyran) túrinde ushırasadı:

Qoldan kelse salıń dushpanǵa wayran (B.43).

Tuwısqanın wáyran eter (Ó.86).

Bul dúnyanıń túbi wayran aylasań (O.20).

Bul shıǵarmalarda “oyran” túrinde ádebiy tildegi norması da qollanıladı.

“M” sonor, jabısıńqı, qos erinlik dawıssızı. XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarıńda, qaraqalpaqdıń sóylew tilinde qos erinlik “B” sesi menen almasıp keledi:

Mollalar xunt chekip xatların yazar,

Boyında potası dárwish el gezer (Á.66).

Sóz basında M/B sesleriniń orın almasıwı turkiy tillerdiń dialektlerinde, turkiy jazba esteliklerdiń materiallarında, eski ózbek tilinde³ XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaqlardıń jazba estelikleriniń tilinde de jiyi ­qubılıs ekenin kóriw múmkin.⁴ M/B sesleriniń almasıwın ayırım ilimpazlar sózlerdiń sońındaǵı L, N, R sonor seslerine baylanıslı payda bolǵan qubılıs dese, N.K.Dmitriev erinlik dawıslılardıń óz ara sáykes keliwinen degen juwmaqqa keledi.sesleriniń óz ara kúshli ­­­­­­­­­assimliyaciyalıq tásirinen payda bolǵan dep esaplaydı.⁵ Mısalı, M.Ryasyanen bul almasıw murınlıq dawıssızlerdıń nátiyjesi dep sanaydı.⁶

Shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), erinlik-tislik, únli “V” dawıssızı shayırlardıń shıǵarmalarında qollanılǵan. Degen menen ayırım shıǵarmalarda onıń sırttan kirgen arab-parsı sózlerinde W sesine ótkenin kóriw múmkin.

Qazaq xalqın wayran etti (Ó.41).

Meniń kewlim wayran bolar (Ó.45).

Bul mısallardaǵı “W” sesi menen berilgen sózler tájik-parsı tillerinen kirip, “V” sesi menen jazılmay, W sesi menen berilgen.

F shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı) erinlik-tislik, únsiz dawıssızı, XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi klassiklerdiń shıǵarmalarında ayırım sırttan kirgen sózlerde ashıqlıq dástanlarındaǵı qaharmanlardıń atlarında ushırasadı.

Shiyrin, Farxat uzirá, wamıq, Húrlixa (Á.146).

Sendin ózge ulfikarım yoq meniń (Á.47).

Faryat etiń shın dadıma (B.108).

Fám áyleńiz Ótesh shayır sózinen (99).

Fándiw nasixatım alsań tillerim (Ayap.49).

Shayırlardıń shıǵarmalarınıń kópshiligi biziń dáwirimizge awızsha túrinde kelip jetkenligi málim. Olardaǵı “F” dawıssızın saqlap jazıw yamasa basqa ses penen almastırıw, kóshirip jazıwshılarga baylanıslı bolǵan.

Shayırlardıń shıǵarmalarında F dawıssızı arab-parsı sózlerinde quramında kóbirek ushırasadı. Mısalı: faziylet (bilim, aqıl), Aflatun (Platon), Goxixaf (Kavkaz tawı), Ǵaffar (qudaydıń atı), fálektiń gárdishi (ómir qıyınshılıǵı), fárman (qıyal etiw, buyrıq) fida bolıw (tozıw).

“J” shawqımlı, jabısıńqı, til aldı, únli affrikatı shayırlarımızdıń shıǵarmalarınıń tilinde “D” hám “J” sesleriniń birigip aytılıwınan payda boladı. Tekstlerde ol “J” sesi menen berilgen. Sonlıqtan onı ajıratıw júdá qıyın, biraq J.Shamshetovtıń kórsetiwi boyınsha dj/j bolıwı sózdiń basında, ortasında, sońında da ushırasadı.¹ Bul Ájiniyaz shıǵarmalarınıń sózlerinde ushırasadı.

Jan alar jadıw kózleri (Á.140).

Ch shawqımlı, jabısıńqı, til aldı, únli affrikati XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń tilinde jiyi qollanılmaydı, ásirese Ájiniyaz shıǵarmasında joqtıń qasında. Mısalı:

Yalánchı dúnyaǵa árman bolur mı? (Á.133).

Ol tek A.Musaevtiń qosıqlarında rus tilindegi forması menen jazılǵan “chay”, “chaynik” sózlerinde ushırasadı:

Sırlı chaynek shını kese,

Merekede qızsın búgin (Ayap. 138).

Yoshıp chaydı ishken shaǵım (Ayap.138).

Ulıwma alǵanda XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında Ch sesi kóbinese “Sh” sesi menen beriledi.

“Z” shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), til aldı, únli dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında házirgi ádebiy tildegidey sózlerdiń barlıq poziciyalarında kele beredi. Bul ses sonday-aq arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde gezlesedi:

Yaman zándin kunluń dóner hár yana (Á.130).

Arjaǵı kól dala, qublası Írza (Ó.101).

Orıs zakuninde sheger papırash (O.43).

Mezgilge qatırdıń bir toqqız nandı (O.43).

Ǵáziyne tolısı altın aqshanıń (K. 93).

Payda zálel bolmas bes-on tilladan (A.75).

Bul joqarıdaǵı mısallardaǵı sózlerdiń birazı ádebiy tilge kirip, óz sózimizge aylanıp ketken bolsa, geyparaları tek sol qosıq qatarlarında saqlanǵan.

“S” shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), til aldı, únsiz dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmalarında “Sh” sesi menen tómendegi sózlerde almasıp qollanıladı: “ábesh” (bes), “qash” (qas), “bash” (bas), “túsh” (tús), “kumush” (gúmis), “yarash” (jaras), “adash” (adas), “ish” (is), “kishi” (kisi), “shamal” (samal) hám t.b .

Ekki mergen hám sózláshti,

Másláhát qılıp oylashtı,

Ishi-tıshını paylashtı (B.49),

Kúnde-kúnde qantıw-nabat ashı bar (K.63.)

Keter boldıq endi bizler bash alıp (Á.42),

Hárkim bash-bashına zaman húrriyat (A.67).

“S/Sh” almasıw qubılısı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmalarında eki túrli jaǵdayǵa baylanıslı saqlanǵan. Birinshiden, qaraqalpaqlardıń erte waqıtlardan beri ózbekler menen qońsı otırıwına “S” sesi menen qatar “Sh” sesi de qollanılǵan.¹ Ekinshiden, ol shayırlardıń qoljazbalarında kitabıy tildiń, Orta Aziya jazba ádebiy tildiń dástúrine baylanıslı shayırlardıń shıǵarmalarınan orın alǵan.

“D” shawqımlı, jabısıńqı, til aldı, únli dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi klassik ádebiyat wákilleriniń shıǵarmalarında házirgi ádebiy tildegidey sóz basında, sóz ortasında, sóz aqırında qollanıla beredi. Geypara shıǵarmalarda mısalı, Berdaqtıń 1987-jılǵı toplamında sóz basında D/T ǵa ótiwin gezlestiremiz.

Tilmashı hám diywan keldi (B.105).

Hám tilmash tóremiz belli (A.105).

Sonday-aq shıǵarmalarda tabıs, iyelik sepliginen eski forması gezlesip onda D/N ornın almasadı:

Áy Ziywar sózińni qoyǵıl qısqartıp (Á.181).

Qısnaqtan aman-saw bizni ótkeriń (B.37).

Altın xannı xiyal tuttı (B.278).

Bashında qıznıń zamanı (Ayap.208).

Bul D/N almasıwı ayırım dástanlarda ushırasadı.

“T” shawqımlı, jabısıńqı, til aldı, únsiz dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń qosıq qatarlarında D sesi menen almasıp keledi.

Dishleri másellik hinji-marjana (Á.146).

Dilwarlardi izler edim (B.40).

Sorıp dodaǵınan, shiyrin dilidan

Qara kóz, mursha bel, dishleri sádep (Ayap.164).

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdaǵı T/D ózgerisleri kirme sózlerde ushırasadı, turkiy tilleriniń negizgi sózlerinde joqtıń qasında.

Ayapbergen Musaev shıǵarmalarında sóz basında “T” qollanılatuǵın sózlerde geyde “D” sesi qollansa, geyde “T” menen de kele beredi.

Ǵayri aǵa bir-birine deń bolar (A.195).

Sınıq ayaǵ saǵı menen deń bolmas (A.1960, 195).

“N” sonor jabısıńqı, til aldı dawıssızı klassiklerdiń tilinde sózdiń basında, ortasında, sóz aqırında ushırasa beredi, Mısalı:

Násiyatım usı oylasań doslar (Ó.100).

Ant ishkeniń kerek emes (O.38).

Nahaqtan salıp jalanı (A.126).

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq klassikalıq ádebiyat wákilleri shıǵarmalarında “N” sesi arab-parsı tillerinen kelip kirgen sózlerde de ushırasadı: názer (kóz taslaw, qaraw), nákes (pás qılıqlı adam), názákát (nazlı, erke, sulıw t.b) janan (sulıw hayal), nadan (ladan), nıshan (belgi), húsni (túri, kórki), duw jahan (eki dúnya) t.b.

“L” sonor, juwısıńqı (sańlaqlı), til aldı dawıssızı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında sózdiń basında (anlaut) tómendegidey sózlerde keledi: láb (erin), lázzet (ráhát kóriw), lámálif (lám hám áliftiń birigiwi), láń (mayıp).

“L” sesinen baslanayuǵın sózlerdiń shayırlardıń tilinde qollanılıwı olardıń sawatlılıǵına baylanıslı bolǵan. Máselen, L sesi Ájiniyaz shıǵarmalarında basqa shayırlarǵa qaraǵanda kóbirek qollanılǵan: Ol sonday-aq basqa shayırlarda da ushırasadı:

Lapgóy dep shawqım kóterdi,

Bunı hesh waq umıtpaspan (K. 31).

Lámálipdek lábleriń kóksińniń qosh anarın ezip (Á.15).

Látte shapannan usladı (B.220).

Láwzelerdiń-láwzeleri bar eken (Omar.117).

Lashın qus suńqar yańlıdı (A.183).

Shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı L dan baslanatuǵın sózlerdiń kópshiligi arab-parsı tillerinen kirgen sózler K.Ubaydullaev basqa túrk tillerinde “L” dan baslanatuǵın sózlerdiń sanınıń kóp emesligin, K.K.Yudaxin menen I.A.Batmanovlardıń aytıwınsha qırǵız tilinde sózdiń basında L foneması A, E, I, dawıslılarınıń aldınan ushıramaytuǵının, sonlıqtan da lazım, lep sózleri ılazım, ilep bolıp aytılatuǵının kórsetedi.¹ Al, biz aytıp otırǵan shayırlarımızdan Ájiniyaz shıǵarmalarında házirgi ádebiy tilde qollanılıp júrgen “ılay” sózi “lay” bolıp qollanıladı.

Áxtimal túshsáń kelip, teńiz teńinde laya sen (Á.80).

Shayırlardıń qosiq qatarlarında “ladan” sózi menen qatar “nadan” forması da qollanılǵan:

Nadanlıq pıǵlıńnan kórmeseń qayır (O.36).

Ońlı juwap bermedińiz ladanday (O.35).

Xalıqtı buzar sendey nadan (O.115).

Erme ladanlardıń, ballar, izine (O.20).

Nadanlar májiliste sózin buzar (Aq.48).

Sonday-aq shayırlardıń shıǵarmalarında jekke-siyrek L sesi menen T sesiniń orın almasıp keliwi gezlesedi: (tasla-tasta, tisle-tiste).

Kewlim ister kirmekti, jánnát kibi qoyınıń ashıp (Á.80).

Ústinde bir toqtılıq kiyimıń joq (Á.217).

Turdı Qutlımurat waqtını xoshlap,

Suw basında turar kelgenin isten (A.78).

Siltew almasıqlarınıń (bul, sol, ol) aqırındaǵı L sesi shayırlardıń shıǵarmalarında geyde túsirilip qollanılǵan:

Bolmasa bu mannan alıp ketkil,

Qalay kesher eken bu mannan kúnim (O.19).

J shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), til aldı, únli dawıssızı 1920-jıllarǵa shekemgi klassik ádebiyat wákilleriniń shıǵarmalarında geypara sózlerde Y sesi menen almasıp qollanılǵan. Olar mınalar: yıǵla (jıla), yuz (júz), yáne (jáne) t.b.

Yıǵlap-yıǵlap júrermen. (K.13).

Gezip ol erniń yuzin minip alashnıń atların (Á.84).

Jarlı biyshar yıǵlasa (B.95).

Yıǵlay-yıǵlay bári keter (Ó.73).

Mayǵa pisken nanday qızarıp yúziń (O.43).

Sırımdı pash ettim bul yerde sizge (Ayap.180).

Shayırlardıń shıǵarmaların baspaǵa tayarlawshılar olardaǵı Y sesin, J sesine ózgertip baspadan shıǵarǵan.

Jiyen jıraw shıǵarmalarında J menen baslanatuǵın sózler házirgi ádebiy formada berilgen, yaǵnıy I menen orın almaspaǵan. Al, Kúnxoja, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarında bir sózge geyde Y keledi de, kópshilik jerde J menen berilgen.

Al, Ájiniyaz shıǵarmalarınan «Kerek», «Bardur», «Bolur», «Endi», «Bolmadı», «Ayrılsa», «Ishinde», «Shıqtı jan», «Oyan», «Yoqtı», «Kóriń», «Áy, álip», «Yol bolsın», «Bir páriy», «Yoq meniń» t.b J sesine qaraǵanda Y sesi menen keletuǵın sesler jiyi ushırasadı.

Ertedegi qoljazbalarda sóz basındaǵı J sesin Y sesi menen salıstırǵanda Y sesiniń kóbirek qollanılǵanın kóriwge boladı. Bul qaraqalpaq shayrlarnıń tilinde ǵana emes, al qazaq tiliniń esteliklerinde de bar. Onı qazaq tilin izertlewshileri arab háribi menen jazıwdıń dástúrine baylanıslı dep qaraydı.

S.E.Malov qaraqalpaq tilindegi J, Y ge almasıwın qońsı otırǵan ózbek, túrkmen tilleriniń tásirinen emes, al qaraqalpaq tiliniń qáliplesiwine qatnasqan áyyemgi til ortalıq qaldıǵı dep qaraydı. Bunı Shımbay, Taxtakópir govorlarınıń materialları da tastıyıqlaydı.

Sóz basındaǵı J sesiniń Y sesine ótiwi Kúnxoja, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarında sóylew tili arqalı eńse, Ájiniyaz dóretpelerinde (ásirese qoljazba arqalı jetkenlerinde) 1920-jıllarǵa shekemgi jazıwǵa baylanıslı saqlanǵan.

Sh shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı), til aldı, únsiz dawıssızı 1920-jıllarǵa shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmalarında sózdiń basında, ortasında, keyninde kele beredi. Mısalı:

Umtıladı párwaz etip ushpaǵa,

Bul jaqtı jahanda Gúljan aman ba? (Ájiniyaz, 158).

1920-jıllarǵa shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında S sesi qollanatuǵın geypar sózler Sh sesine almasıp ushırasadı:

Súriń besh kún zawqı sapa (B.39).

Buw sáhár shaǵında keldim biy máhál yolǵa túship (K.80).

Hárkim bash-bashına zaman húrriyat (Ayap,67).

Bul formalar kóbinese ózbek, túrkmen, ázebayjan tillerine tán. 1920-jıllarǵa shekemgi shayırlardan Kúnxoja, Berdaq, Ájiniyaz, Ayapbergen shıǵarmalarındaǵı S-Sh ótiwi olardıń eskishe sawatlıǵına baylanıslı orın alǵan.

R sonor, juwısıńqı (sańlaqlı) til aldı dawıssızı 1920-jıllarǵa shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında sóz ortasında hám sóz aqırında jiyi qollanıladı. Biraq sóz basında siyrek ushırasadı. Shıǵarmalarda sóz basında arab-parsı sózlerinde keledi. Mısalı: Rawa (múnásip), Rim (jer atı).

Bul sózler arab-parsı tillerinen kirgen sózler bolıp, shıǵarmalarda shayırlardıń sawatlılıǵına bayalanıslı geypara shıǵarmalardaq jiyi yamasa belsendi emesligi menen kózge túsedi.

Onıń ráwishi, kórki el menen (K. 37).

Ruwzı shóp álmúdam bolsun duwada (Á.177).

Rasul súnnet nikah qıldı (B.280).

Ras aq óttiń be dostım dúnyadan (Ó.137).

Ráhim etkil kózden aqqan yashım dep (A.144).

Mısallardaǵı R dıń taza túrinde kelip onıń aldında Í, -I dawıslılarınıń proteza retinde qosılmaǵanı bul sózlerdiń qaraqalpaq tiline (shayırlardıń tiline) tolıq kirispegenin kórsetedi.

Y shawqımlı, juwısıńqı (sańlaqlı) til ortası, únli dawıssızı 1920-jıllarǵa shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında házirgi ádebiy tildegidey sózdiń ortasında hám aqırında jiyi ushırasadı.

1920-jıllarǵa shekemgi klassiklerimizdiń shıǵarmalarında geyde sóz ortasında «sózle» sózinde Y menen Z sesiniń alamasıwın gezlestiremiz.:

Ulamaǵa kerek duwrı sózlemek (K. 36).

Sózle há búlbil zibanım (Á.102).

Ilmiǵayıptan sózleme (B.80).

Tutıp jaǵasınan qatın sózledi (A.113).

Shayırlardıń qosıq qatarlarında sóz ortasında Y qollanılatuǵın jerge G, Ǵ sesleriniń qollanılatuǵın jaǵdayları da ushırasadı:

Kimseni dúpeńlep kimdi baǵladı (Á.37).

Ózi ushın belin baǵlasa (B.95).

Zalım shaǵrını sáwmeymen (Ó.97).

Ayırım qosıq qatarlarında -day//-dey, -tay//-tey affikslerinde Y-K ornın almasıp -daq//-dek keledi:

Kózleriń peruzadek, júzik kózindek (K. 64).

Tırnadek otırıp, sonadek yurgen (Á.174).

Gúl bilán búlbildek jawlana keldi. (A.177).

Ájiniyaz hám Ótesh shıǵarmalarında Y sesi arttırılıp berliledi:

Áyálip aq yuzińdur áyni álám ánwáriy (Á.76).

Adamıyzat emes birdey (Ó.39).

G shawqımlı, jabısıńqı, til artı, únli dawıssızı 1920-jıllarǵa shekemgi klassiklerdiń shıǵarmalarında sóz basında, sóz ortasında ushırasa beredi. Al sırttan kirgen arab-parsı sózlerinde de G sesi sóz basında, sóz ortasında ushırasadı.

Tiiá háykel gárdanıńa taqarsań (Á.166).

Gúnákár qılmas atamdı (B.400).

1920-jıllarǵa shekemgi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında ásirese Ájiniyaz benen Ayapbergen shıǵarmalarında Ǵ dawıssızınıń az da bolsa ádebiy tilden parıqlanatuǵın jaǵdayları bar. Barıs sepliginiń -ǵa//-ge jalǵawlarındaǵı Ǵ, G sesleri túsirilip qollanıladı.

Párwaz etip gúlden gúlá,

Barıp putaǵına túser (Á.138).

Tolıp hám tashqana megzer. (A.214).

Bul Ájiniyaz hám Ayapbergenniń ayırım shıǵarmalarında ushırasadı. Máselen, ol Ájiniyazdıń tek «Megzer», «Túser», «Sáwdigim» shıǵarmalarında gezlesedi basqa shıǵarmalarda házirgi ádebiy tildegi -ǵa, -ge formaları menen keledi. Bul tuwralı belgili tyurkolog S.E.Malov «Влияние туркменского языка в этом отношении проявляется весьма слабо. Если услышишь каракалпакскую песню туркменского происхождения, то, действительно, можно услышать в ней некоторые фонетические особенности туркменской речи, например, озвончение глухих звуков г, ғ в начале слова: дательное падеж с окончанием на –а вместо –ға и прочие с туркменской лексикой, но ведь как говорится «из песни слов не выкенешь, но кроме этих песен, загадок, стихов в язык каракалпаков мало что перешло из туркменского языка. Я не беру, как уже говорил, переходную полосу говоров, границу языковых взаимообщения».¹

Ájiniyaz hám Ayapbergenniń ayırım shıǵarmalarında -ǵa//-ge jalǵawınıń -a, -á, -e formasında qollanılıwı basqa shayırlardıń shıǵarmalarında keyingi formalardıń gezlespewi, Ájiniyazdıń túrkmen shayırı Maqtumqulınıń tájriybelerinen ilhámlanıp ózine ustaz etkenliginen dep esaplaymız. Ájiniyaz Maqtumqulınıń shayırlıq «akademiyasınan» kóp nárse úyrenip ǵana sheklenbesten, onıń ólmes qosıqların qaraqalpaqshalap, óz xalqına tereń sińdiriwge úlken áhmiyet berdi.¹

Ájiniyaz hám Ayapbergen ayırım shıǵarmalarında sózlerge kelbetlik feyildiń -qan//-ken, -ǵan//-gen affiksleriniń ornına –an, -án, -en formasında qollanılıp olardaǵı ǵ, g sesleri túsip qaladı:

Dáryadek qaynap yoshanlar,

Kónlinde ummana megzer,

Qapılıqqta árman bolub ketándi (Á.144).

Kelbetlik feyildiń -an/en, -án forması shayırdıń «Endi yoqtı», «Yol bulsun», «Megzer» qosıqlarında ushırasıp, basqa shıǵarmalarında -qan/-ken menen qollanılǵan:

Gúdarı belbewi dizege túshkán,

Aq terektey boyı joqarı ósken (Á.33).

Kelbetlik feyidiń -ǵan/-gen, -qan/-ken formaları túrkmen til táriyxı materiallarında birde tolıq túri, birde qısqarǵan forması menen qollanılǵan.²

Ótesh hám Ayapbergenniń qosıq qatarlarında G sesiniń ornına K sesiniń qollanılıwın kóremiz:

Tókilmes ishimde qáste (Ó.45).

Chay-sheker, qant-sheker aldıńa tókip (A.170).

K shawqımlı, jabısıńqı til artı únsiz dawıssızı klassik shayırlardıń shhıǵarmalarında sózdń barlıq jerinde: basında, ortasında hám aqırında kele beredi. Bul shıǵrmalardaǵı sırttan kelgen arab-parsı sózlerinde de K sesi barlıq poziciyalarda qollanıladı:

Kamar yuzli, shiyrin sózli dilbarım (Á.179)

Jaqsı jamandı kár etpese (Ó.93)

Esepli kátquda erdiń bir edi (Ó.46).

Kemlik penen kámala kelgen jigitseń (A.48).

Ájiniyaz shıǵamalarınıń 1965-jılǵı basılıwında «Quba qush» qosıǵında K sesinen baslanatuǵın ayırım sesler G sesi menen berilgen bolsa, shayırdıń 1975-jılǵı toplamında ol K sesi menen berilip ádebiy tildegi formaǵa keltiriledi:

Gettiń kózden ǵayıp bolıp,

Gelha-ha quw-quw quba qush. (Á.197)

Buǵan kerisinshe sóz ortasında G sesiniń K ge ótiw barısın kóremiz:

Yaqshı dosqa bergil nanıw-shórekiń,

Qaytarmas sózińni bolsa kerákiń,

Bazı nakaslarǵa bergen korákiń

Kúninde bir pulsha minneti bolmas. (Á.106).

Bul zamanda jabriw-japa shekermen,

Qara kózden qanlı jaslar tókermen. (B.35)

Shayırlardıń shıǵarmalarında sanlıqlardaǵı K sesiniń qosarlanıp qollanılıwı gezlesedi:

Qallibek, Qaraqul ekki inisi.

Ekki adam mergen erdi. (B.277)

Jumǵansha dúnyadan ekki kózińni (O.21)

Ń sonor, jabısıńqı, til artı, murınlıq dawıssızı 1920-jıllarǵa shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında barlıq poziciyalarda da jiyi qollanıla beredi:

Er jigittiń jarasıǵı yar degen (Á.159).

Iye bolıp altın taxqa (B. 182).

Láyli, Zuxra bilán ashıq Zuláyxa (Á. 146).

Shiyrin, Farxad uzirá, wamıq Hurlixa (Á. 146).

Yusip-Zuoayxa yańlıdı (Ó. 47).

Puxta bolıp jan jolatpay isińe (O. 57).

Xosh qılıqlı qız keshti, bası jıǵalı (A. 178).

1920-jıllarǵa shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmaları 1925-jıllardan baslap jıynala basladı, ol dáwirdegi jıynawshılar juwısıńqı X hám jabısıńqı Q dawıssızların qoljazbalarda durıs ayıra almaǵan. X sesi Jiyen jıraw shıǵarmalarında siyrek, al Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarında jiyi ushırasadı.

N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi fonetikalıq nızamlılıqlardı tallap, X sesi tuwralı bılay deydi: «звук Х в арабских и персидских словах в литературном языке приобретает фонетическую значимость, оставаясь недифференцированным с Қ, в разговорном языке».¹

H shawqımlı, juwısıńqı, kómekey, únli dawıssızı 1920-jıllarǵa deyingi klassik ádebiyat wákilleriniń shıǵarmalarında sózdiń basında, ortasında ham aqırında ádebiy tildegidey qollanıla beredi: Ah, doslarım, doslarım! (J.j. 44).

N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi H sesi haqqında bılay deydi: «Фонетическую значимость согласный Ҳ получил в период заимствования арабской и персидской лексики. Ныне встречатся в коренных словах редко, главным образом междометиях и произведеных от них (основах, напр, аҳ! ўаҳ!...). в разговорном языке в начальной позиции в некоторых словах отсуствует или является факультативным напр. ӨҒЫЗ (ӨГИЗ-бык), вм. напр. узб. ҳөккиз (айда-гнать), нм. напр. ног, ҳайда».²

Ájiniyaz hám Ayapbergen shıǵarmalarında sóz basında H sesi jiyi qollanıladı:

Diyqana jer kerek, tuqımıw hókkiz (Á. 103).

Rusı, noǵay, Xojent, yena Herata,

Haq Bázirgán sawdagári bazara (Á. 104).

Hájiniyaz ketti kózden yash tókkip (Á. 106).

Bul zákon erikli húkimet jolı,

Hárkim hóner bilse, bálentdur qolı (A.43)

Berilgen mısallardaǵı hókkiz (ógiz), Hájiniyaz (Ájiniyaz), húkimet; hóner (óner) sózlerindegi sóz basndaǵı H sesiniń qollanılıwı Orta Aziyalıq “túrkiy” ádebiy tiliniń jazıwı menen baylanıslı.

Sonday-aq klassik shayırlardıń shıǵarmalarında sóz ortasında H sesi I, W sesi menen almasadı. Ásirese, H sesi sózdiń ortasında kelgende bir de túsip qalıp, bir de Y sesi menen awmasadı:

Behish gulmanına megzer (Á, 72).

Dúnyanıń mehnetin kórip (B.91).

Miymanǵa xızmet etpese (Ó.72).

Miymanǵa sarp etip dúnya malıńdı (A.49).

Miymanda bar hónerin pash etpesem (A.140).

Aytsa Ibrahim Adham dep (Ó. 56).

Kórsetilgen sózler shayırlardıń tilinde miyman/mehman, behish/beyish, mehriban/miyriban, mehnet/miynet, biyhesap/biyesap, hóner/óner, Ibrahim /Ibrayım bolıp gezlese beredi.

Solay etip, biz qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń maqtanıshı bolǵan Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz (Ziywar), Berdaq (Berdimurat), Ótesh, Omar, Ayapbergen shayırlardıń shıǵarmalarında ushırasqan fonetikalıq ózgesheliklerdi talladıq. Olardı anıqlaw, biziń elimizdiń tariyxın úyreniw ushın bahalı dereklerden bolıp esaplanadı.

Olardıń shıǵarmaları bizge ózleri tárepinen jazılǵan nusqada emes, al awızsha túrinde kelip jetti. Tek sonǵı dáwirde ǵana Ájiniyaz benen Berdaqtıń qoljazbaları tabıldı.¹ Biraq bul qoljazbalarda usı sóz etip otırǵan shayırlardıń ózleriniń qoljazbaları emes, al tek kóshirmeleri (kopiyaları) bolıp esaplanadı. Sonlıqtan bunday tekstlerden hárbir shayırdıń ózine tán ózgesheliklerin anıqlaw qıyınıraq boladı. Kóshiilgen kóshirmelerde (kopiyalarda) qátelerdiń, ózgerislerdiń bolıwı sózsiz. Tabılǵan qoljazba nusqalarında házirge deyin baspadan shıqqanlarına qaraǵanda fonetika-orfografiyalıq qádeler durıs saqlanǵan.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi jsaǵan shayırlardıń shıǵarmaların bastırıp shıǵarıwda bir qatar kemshilikler orın alıp keldi. Shayırlardıń qosıqların baspaǵa tayarlawshılar ózinshe “ózgertip”, ońlap, redaktorlap, jetistirip baspadan shıǵardı; Máselen: Berdaqtıń 1950-jılǵı, Ájiniyazdıń 1960-jılǵı toplamları. Sonıń saldarınan Berdaqtıń yamasa Ájiniyaz shıǵarmalarınıń tekstleri pútkilley ózgertilip keldi.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi klassikalıq ádebiyatımızdaǵı ayırım shıǵarmalardıń avtorlıǵı da usı waqıtqa shekem dawlı máselelerdiń biri bolıp kiyatır. Máselen, Berdaqtıń qosıǵı Kúnxojanıń toplamında, Ájiniyazdıń qosıǵına jaqın qosıqları Ayapbergenniń toplamında júr. Bul nárse hárbir shayırdıń tilin, stilin úyreniwde qıyınlastıratuǵını sózsiz.

Mine usı kórsetilgen máseleler durıs qolǵa alınıp tabıslı sheshilgen jaǵdayda klassiklerimizdiń tilin úyreniw, olardıń tilimizdiń tariyxında ornın belgilew múmkin bolar edi.

Solay etip, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyat wákilleri Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz (Ziywar), Berdaq (Berdimurat), Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarınıń tili fonetikalıq jaqtan házirgi ádebiy tilge bir qansha jaqın bolǵanı menen bir qatar ózgesheliklerge de iye. Bul ózgeshelikler, birinshiden, XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi Orta Aziyada jasawshı, “túrkiy” tilles xalıqlar arasına taralǵan “túrkiy” ádebiy tiline baylanıslı bolsa, ekinshiden, awızeki sóylew tili tiykarında payda bolǵan jergilikli ózgeshelikler.

Shıǵarmalardıń tilinde ádebiy tilde qollanılatuǵın ayırım seslerdiń shıǵarmalarda basqa sesler menen almasıwın kóremiz:

1. Sóz basında O-A almasıwı; annan (onnan), anda (onda), ańa (oǵan), andın (onnan) t.b.

2. Birinshi hám ekinshi buwınlarda, sonday-aq affikslerde de E-Á almasıwı: sán, mán, sáwbet, etán, etsá, shóllerdá, yigitká.

3. Sóz basında T-D almasıwı: dish (tis), dillash (tilles), deń (teń).

4. J-Y almasıwı: yash (jas), yaqshı (jaqsı), yalǵız (jalǵız), yer (jer), yol (jol).

5. Sóz aqırında S-Sh almasıwı: bash (bas), qash (qas), dish (tis), ash (as), bash-bashına (bas-basına) t.b.

6. Shıǵarmalarda Ǵ sesiniń túsip qalıwı yamasa U-Y seslerine ótiwi: ulıǵ (ullı), kishig (kishi), taǵ (taw), duǵrı (duwrı), baǵla (bayla) hám t.b.

3-TEMA. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KLASSIKLERI SHIǴARMALARÍNÍŃ LEKSIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI

Joba:

1. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmaları tiliniń leksikalıq quramı.

2. Arab-parsı sózleri.

3. Rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen sózler.

4. Gónergen sózler.

5. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shíǵarmalarınıń semantikalıq ózgeshelikleri.

6. XVII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırları shıǵarmalarınıń leksikasındaǵı sózlerdiń tematikalıq toparları.

Tayanısh sózler: leksika, arab-parsı sózleri, rus tilinen kirgen sózler, gónergen sózler, semantikalıq ózgeshelik, arxaizmler, tariyxıy sózler, neologizmler, omonimler, sinonimler, antonimler, tabu hám evfemizmler, tematikalıq topar.

Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń maqtanıshı bolǵan Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shayırlardıń shıǵarmaları xalqımızdıń ulıwma ruwxıy mádeniyatın, tariyxın úyreniwde eń áhmiyetli dereklerdiń biri bolıp tabıladı.

Bul shayırlar óz shıǵarmaların qosıq penen dóretti. Sonlıqtan olar sawatlı-sawatsızlıǵına baylanıslı dóretiwshilik saǵasın Orta Aziyalıq “túrkiy” jazba ádeby tildiń úlgileri hám qaraqalpaq ádebiy tili menen baylanıstıradı:

Shar kitaptan tura qashtım,

Nawayıdan sawat ashtım,

Fızıwlıdan dúrler shashtım,

Dilwarlardı izler edim.

Maqtumqulını oqıǵanda,

Aytar edim hár zamanda,

Kemis barma,begler, anda,

Sózin tawap qılar edim. (1987. 116).

Ata jurtı Túrkstannan Xorezmge kóship kelgennen keyin qaraqalpaqlar arasında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám t.b. atları belgili bola basladı.

Shayırlıqqa júdá sózleri tálip,

Zamannıń ráwishin sóylemes qalıp,

Maqtumqulı-Maǵripten úlgiler alıp,

Laqabı Kúnxoja ótti dúnyadan. (1962, 134).

Ájiniyaz edi shayır sarası,

Megzes edi bahadırǵa múshesi,

Qosıq aytar mollalıqta peshesi,

Neshshe sózler aytıp ótti dúnyadan. (Ó. 1962, 135).

Berdaq edi shayırlardıń danası,

Sózine iyildi adam balası,

Berdaq dep quwanarlar xalıqtıń arası,

Ol da qosıq aytıp ótti dúnyadan. (Ó. 137).

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń ádebiy miyrasın úyreniwde 1930-jıllardan keyin, N.Dáwqaraev, M.Nurmuhammedov, I.Saǵıytov, Q.Ayımbetov, N.Japaqov, A.Karimov, A.Murtazaev, Q.Bayniyazov, Á.Paxratdinov hám A.Pirnazarovlar úlken ilimiy jumıslar islep, kólemli monografiyalar, broshyuralar hám maqalalar járiyaladı. Usınday izertlewlerdiń nátiyjesinde ullı shayırlardıń qaraqalpaq ádebiyatı tariyxındaǵı ornı belgilendi. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminiń jańa tarawları qáliplesti.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń tilin lingvistikalıq planda izertlew, olardıń qaraqalpaq ádebiy tili tariyxındaǵı ornın anıqlawǵa arnalǵan jumıslar qaraqalpaq tilshileri tárepinen 1960-jıllardan baslap Ózbekstan Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialı N.Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutınıń quramında qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası bólimi ashılǵannan keyin baslandı.

Bul tarawdaǵı D.S.Nasırovtıń, E.Berdimuratovtıń, H.Hamidovtıń, D.Saytovtıń ilimiy miynetlerinde qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń fonetikalıq, leksikalıq, morfologiyalıq ózgeshelikleri ulıwma planda izertlenildi. Bul jumıslar basqa da shayırlardıń tilin keńnen izertlew ushın baslama boldı.

Qaraqalpaq klassikalıq shayırları shıǵarmalarınıń leksikasın izertlew arqalı biz olardıń XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi jazba ádebiy tildiń qáliplesiwine qanday úles qosqanın hám qaraqalpaq tiliniń tariyxındaǵı olardıń haqıyqıy ornın anıqlaymız.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımız Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmalarınıń leksikası eki sózlik qatlamǵa ayrıladı. Olardıń eń úlken qatlamı shıǵarmalardaǵı túrkiy qatlam boladı da, al ekinshi toparı shet tillerden kirgen sózler bolıp esaplanadı.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmalarınıń sózlik qatlamınıń negizin ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler quraydı. Sonlıqtan da bul semyanı quraytuǵın tillerdiń leksikasında ulıwma ortalıqtıń, uqsaslıqtıń bolıwı nızamlı qubılıs. Burın bir “túrkiy” tili bolǵan házirgi ózbek, qazaq, qırǵız, qaraqalpaq, uyǵır, ázerbeyjan, túrkmen, noǵay, tatar, bashqurt, chuvash, yakut hám t.b. tiller óz aldına ayırım til bolıp bólinip shıqqanda, olardıń hár qaysısınıń leksikasında sol tillerdiń barlıǵı ushın birdey ortaq sózler saqlanıp qaldı. Mine usı ortaq sózler hárbir tildiń óziniń tariyxıy dáwirler dawamında rawajlanıwınıń barısında ayırım fonetikalıq ózgesheliklerge ushıraǵanı bolmasa, tiykarınan túpkilikli formasın saqlap qalǵanın kóremiz.¹

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmalarındaǵı ulıwma túrkiy ortaq sózller birinshi orındı iyeleydi. Shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı leksikalıq qatlamlar hárbir shayırda belsendi yamasa belsendi emesligi menen kórinedi.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń wákilleri Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen shıǵarmaları biziń dáwirimizge tiykarınan alǵanda awızsha formada kelip jetti. Olardıń shıǵarmalarınıń kópshiligi xalıq awzınan jazıp alındı. Sonlıqtan da informatorlardıń aytıp bergen tekstinde qáte-kemshiliklerdiń bolıwı múmkin. Sońǵı dáwirde tabılǵan Ójiniyaz hám Berdaqtıń qoljazbaları da sol shayırlardıń ózleriniń qoljazbaları emes, al kóshirip jazıwshılardıń kóshirmesi (kopiyası). Ol jazılǵan qosıqlarda kóshirip jazıwshılardıń sawatınıń dárejesine baylanıslı qáte-kemshiliklerdiń bolıwı sózsiz.

Mine qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmaların jıynawdaǵı usınday qáte-kemshilikler óz waqtında (sonǵı basılıwlarında) kópshilik tárepinen sınǵa alınıp dúzetiwler islendi. Biraq bunday qáte-kemshilikler ele de orın alıp kiyatır. Sonlıqtan da klassik shayırlardıń shıǵarmaların tekstologiyalıq jaqtan izertlewdi qolǵa alıw kerek, sebebi hárbir shayırdıń shıǵarmasınıń haqıyqıy nusqasın anıqlamay turıp, onıń tilin, till ózgesheliklerin anıqlaw múmkin emes.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń shıǵarmalarınıń leksikası shayırlardıń sawatlılıq dárejesi menen tıǵız baylanıslı. Máselen, Ájiniyazdıń shıǵarmalarındaǵı basqa qaraqalpaq shayırlarınıń eń baslı ayırmashılıǵı ol óz ana tilin júdá jaqsı biliw menen birge sol zamannıń úrdisi bolǵan, elikleytuǵın úlgisi bolǵan Shıǵıs mádeniyatın, tillerin hám Orta Aziyalıq jazba ádebiy “túrkiy” tilin jaqsı bilgen hám onı óz ana tili – qaraqalpaq tili menen baylanıstıra alǵan. Shayırlardıń shıǵarmalarınıń bizge kelip jetken qoljazbalarında eski sózler kóbirek saqlanıp, al awızsha kelip jetkenlerinde onday sózler az ushırasadı.

Tiykarınan alǵanda klassik shayırlardıń leksikasınıń negizgi házirgi ádebiy tildiń leksikası menen sáykes keledi. Olardıń qollanǵan sózleri házirgi waqıtta da qollanılıp kiyatır.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi jazba ádebiy til birinshi gezekte awızeki sóylew tiliniń tiykarında jasaldı, ekinshiden, oǵan Orta Aziyalıq “túrkiy” ádebiy til óz tásirin tiygizdi. Bunı klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarınan anıq kóriwge boladı. Sonday-aq klassiklerdiń tilindegi sózlerdi shıǵısı boyınsha qollanıw órisi boyınsha talqılaw úlken áhmiyetke iye.

Tariyxıy shıǵısı boyınsha qaraqalpaq klassikleriniń shıǵarmalarında arab-parsı hám rus tilinen (A.Muwsaev) kirgen sózler ushırasadı, sonıń menen birge házirgi til menen salıstırǵanda gónergen sózler kóbirek kózge túsedi.

1. a). Tariyxıy shıǵısı boyınsha qaraqalpaq klassikleriniń shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri. Shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı arab-parsı sózleri ekige bólinedi, birotala óz sózimizge aylanıp ketken arab-parsı sózleri hám tek shayırlardıń qosıqlarında qollanılıp, sol arqalı kitap oqıwshı jutshılıǵımızǵa belgili bolǵanları.

á). XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler. Rus sózleri Omar hám Ayapbergen shıǵarmalarında belsendi xarakterge iye. Óytkeni Omar óz dáwirinde rus jumısshıları menen Qazaqstan territoriyasında jallanıp islegen, olar menen rus tilinde sóylesiw arqalı rus sózlerin ózlestirgen. Al Ayapbergen Muwsaev óziniń jasaǵan dáwirine baylanıslı rus sózlerin qollanǵan. Rus sózleri ásirese onıń 1920-jıllardan keyingi dáwirdegi qosıqlarında kóplep ushırasadı.

II. XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi klassiklerdiń shıǵarmalarında házirgi dáwir menen salıstırǵanda gónergen sózler.