Tańlaqlar

Tańlaqlar qaraqalpaq klassik shayırlırınıń qosıqlarında az ushırasadı. Bul qosıqlarda olar kóbinese sol shayırlardıń ishki sezimlerin, emotsiyasın (kúyiniw, ókiniw, shúkirlik etiw hám t.b.). bildiredi. Mısallar:

Way, paqır, jas jan eteyin (J, 42)

Oybay, qatın, suw degendey (Ó, 2, 42) .

Way, aǵalar, bu ne zaman ǵápletdur (K,1, 107) .

- Wax! – demeymen, yar jolında ólsem de (Á, 192)

Way biyshara jas qızlar (J, 41) .

Wá dáriyxa, bul dúnyada qızıq joq (K, 1, 37) .

Ah dáriyǵa, wah dáriyǵ, mıń sanlı árman shıqtı jan (Á, 84) .

Sonday-aq imperativ tańlaqlar da az sanda ushırasadı:

Áy keulim, oylanıp kóp sabır qılǵın (K, 1, 38) .

Kózimniń ráwshanı, janım áy, uǵlım (Á, 171) .

Tańlaq qatarına «inshalla» sózin jatqarıwǵa da boladı:

Inshalla, kelurmán, etmese ólim (Á, 171) .

Shayırlar tilinde ayrım qarım-qatnas tańlaqları da ushırasadı.

Kóz aydın, endi qarındas (J, 82).

Shuw degende gúwlep haǵlar (Ó, 2, 83).

Eliklewishler

Eliklewishler klassik shayırlarımızdıń tilinde az sanda ushırasadı.

Etsedaǵı murnı pır-pır (K, 1, 76).

Ishim ǵıj-ǵıj qaynaydı (J, 10) .

Ashıqlardıń eter kóz yashın sel-sel (Á, 52)

Jalt-jalt qaraysań betime (K, 1, 81) .

Predikativler

Túrkiy tillerindegi «bar» hám «joq» sózleri sońǵı waqıtlarda «predikativler» degen termin menen óz aldına bólek qaraladı. Sebebi olar kópshilik waqıtta bayanlawısh (predikativ) bolıp yamasa qospa bayanlawısh quramında qollanıladı. Mısalı:

Teńizde aw salsaq hárgiz balıq joq (Q, 35) .

Xosh yigitniń dáwleti bar bashında (Á, 63) .

«Bar» hám «joq» sózleri qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında predikativlik (bayanlawıshlıq) xızmette kelgende, olarǵa –dur//-dır, -dı//tı predikativlik affiksleri jalǵanıp ta qollanıladı:

Atı qaraqalpaq ellerim bardı (Á, 32).

Sózle há búlbil zibanım,

Ekki kelur zaman yoqtı (Á, 119) .

Bul zamanda yoqdur shunday dilbariy (Á, 54) .

Predikativler «e» tolıqsız feyili hám basqa da kómekshi feyiller menen dizbeklesip kele beredi.

Yoq edim, bar boldım, kámala keldim (Á, 35) .

«Joq» hám «bar» sózleri substantivlik hám atributivlik funktsiyalarda da qollanıladı: Mısallar:

Sol jerde joǵıń bar dese (B, 2, 60) .

Bardiń isi párman menen,

Joqtıń isi árman menen. (B, 2, 60) .

«Bar», «joq» sozleri klassikler tilinde jup sóz túrinde de kóplep ushırasadı:

Sózdiń túbi, barı-joǵın aytqanda (O, 2, 86) .

Awılda-aq barlı-joqlı jumıs etpesem. (O, 2, 87)

Qísqasha juwmaqlar

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarındaǵı sóz jasaw formaların hám sóz ózgeriwdi izertlew nátiyjesinde tómendegi juwmaqlarǵa keliuge boladı:

1. Klassikler tilindegi sóz jasaw formaları hám sóz ózgertiw sisteması, tiykarınan alǵanda, házirgi qaraqalpak tiliniń sóz jasaw formaları hám sóz ózgeriw sisteması menen birdey.

2. Jazba túrde kelip jetken olardıń shıǵarmalarında (ásirese Ájiniyaz, Berdaq) sol uaqıttaǵı jazba ádebiy tilge tán bolǵan hám Shıǵıs ádebiyatı klassikleriniń tásirinde qollanılǵan ayrım formalar ushırasadı. Olar tomendegiler: