2. Baǵındırıwshı dánekerler

Baǵındırıushı dánekerler ótken ásirdegi shayırlar tilinde, házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaklı, az muǵdarda ushırasadı. Olarǵa «eger» (shárt), «dep» (maqset) dánekeri jatadı.

«Eger» dánekeri Ájiniyaz hám Berdaqta eski eski ózbek tilindegi «áger», «áger», «ágár», «ágárki», «gár» formalarında da qollanılǵan:

Qalıs xızmet etse eger xalıq ushın (B, 2, 35) .

Hárkimse bul máydin áger tatıp tur (Á, 113) .

Ágár aqmasa, ólgenim (B, 2, 155) .

Ágárki kelsálár mehman, álin qawsırıp alur (Á, 81) .

Gár seni saqlap ilá atsa hawaǵa máylátán

Bul dánekerdiń ornına geyde «máger» sózi de qollanılǵan:

Mágár bilmey qoldı qıysa bir qamıs (Á, 2, 44).

«Dep» maqset dánekeri «deb», «diyip», «diyib» formalarında ushırasadı:

Másláhát bunda bolsın dep,

«Barman», - dedi Ernazar biy (B, 1, 198).

Bul sáhár shaǵında keldim, biymáhál yolǵa tuship,

Wádeme yetsem diyip, gáhi júrip, gáhi ushıp (Á, 80).

Janapaylar

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında janapaylardın tómendegi túrleri ushırasadı:

1) Soraw janapayları:

Bul zamannıń gárti pálek pe,bát pe? (K, 1, 36).

Adam demák bilán insan bolur mı? (Á, 132).

Paydası bolar ma ǵáriyp el ushın (B, 237).

2) Buyrıq, ótinish, shaqırıq janapayları:

Sózle há,búlbúl zibanım (Á, 119) .

İlaya dushpanlar etpegey zıyan (K, 1, 35) .

Ólseń-shi bunnan da, arıw Biybaysha (O, 2, 58) .

3) Kúsheytiw janapayları:

Elimdi saǵındım, dármanım ketti-ay (K, 1, 41) .

Adamdıń taxatım ta mańa sháydá (Á, 131) .

Esitpeydi-aw, quday, gereń (B, 2, 53) .

Zar jılap otır ǵoy úyimniń ishi (K, 1, 34) .

Qapılǵanday adamzat tap berjaqtan (O, 2, 88) .

4) Sheklew janapayları:

Bolıstıń gil jermenleri yaranlar (B, 1, 306) .

Gileń óńkey balıqlardıń sultanın (B, 1, 127).

Sawash áyler tánhá óli júz benen (B, 1, 129) .

Yúz yigitke tánhá ózi barabar (Á, 61) .

Salıq dese tayar sol-aq (B,2, 18) .

Tánhá meniń násiyatım (O,2, 101) .

5) Siltew janapayları:

Kún kúnnen qapılıp minekey zaman (K, 1, 70) .

Qánekey Ermekbay bergeniń seniń (O, 2, 40).

6) Salıstırıw janapayları:

Bolıs túwe aqsaqal hám bolmaydı (O, 2, 46) .

7) Ekspressivlik ajıratıw janapayları:

Onda da payan etpedi (J, 39) .

Dedim–daǵı dostına (J, 68) .

Ol-daǵı bizge uwayım (J, 45)

Bul janapaylar geyde shárt meyildegi feyiller menen qollanılıp qarsılas máni ańlatadı:

Qonsaq-daǵı dúzlerge (J, 68).

Bolsa-daǵı kózi soqır (K, 1, 76).

Urıp-soǵıp xorlasa da el jaqsı (Á, 123).

Kórsetilgen janapaylar dánekerlerge jaqın turadı. Bul haqqında A.M.Sherbak bılay dep kórsetedi. «Некоторые эскпрессивно-выделительные частицы примечательны тем, что, являясь акцентирующим средство, они одна временно выполняют сочинительные и подчинительные функции. И поскольку частицы, как акцентирующее средство, имеют в тюркских языках длительную историю, а союзы появились относительно поздно «ведут свое происхождение от усилительных частиц» (Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков М. 1973, -С.367).¹

Modal sózler

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında jekke modal sózler az muǵdarda ushırasadı:

Yúrishin, mısalı, quba ǵaz etip (Á, 139) .

Mısalı, baqıshı lashın yańlıdı (Á, 149)

Qalmadı hesh bir alash men gezmegen, mágár aday (Á, 83) .

Nurmurattan, bálki, haywan jaqsıraq (B, 2, 44) .

Onday qız boldı ma, balki (Ó,2, 49) .

Álhasıl, ózine qalar obalıń (Á, 59) .

Shayırlarımızdıń tilinde házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı, «kerek, dárkar, shıǵar, eken» usaǵan qospa bayanlawıshlar quramında ǵana keletuǵın komponentlik modal sózler kóplep ushırasadı. Olarda tek fonetikalıq ózgerislerdi esapqa almaǵanda (kerek-kerák, eken-ákan-árkán), kóbinese háziri tildegi formalarǵa jaqın bolıp keledi:

Bul dúnya kerekdur ólgenshe bende (B, 1; 58)

Bilmeydi dep júrgen shıǵarsan meni (Á, 2, 39).