Kómekshi sózler

Kómekshi sózler házirgi tildegi sıyaqlı úsh toparǵa bólinedi: tirkewishler, dánekerler, janapaylar.

Tirkewishler

Tirkewishler atauıshlar arasındaǵı yamasa atawısh hám feyiller arasındaǵı sintaksislik qatnastı bildiredi hám sepliklerge jakın xızmetti atqaradı. Bul qatnaslar keńislik, waqıtlıq, salıstırıw, maqsetlik qatnaslar bolıwı múmkin.

Tirkewshiler ataw, barıs xám shıǵıs seplikleri menen qollanıladı.

1. Ataw sepligi menen qollanılatuǵın tirkewishler.

1) Házirgi qaraqalpaq tilindegi menen//benen//penen tirkewishi qarqalpaq klassik shayırları tilinde hár qıylı formada qollanıladı. Házirgi menen//benen//penen formasi olardıń hámmesinde de ushırasadı, biraq sonıń menen birge bul tirkewishtiń eski formaları da qollanılǵan. Mısalı, Jiyen jırawda tek házirgi tildegi formalar ǵana ushırasadı.

Áwel bastan elinen

Ońǵılıq penen kelgen joq. ( J,44)

Baydıń kórki mal menen ( J, 64)

Kúnxoja, ótesh, Omar shıǵarmalarında házirgi forma menen birge bilen (Kúnxojada geyde bilán) forması qollanılǵan:

Hásiret bilen jarımadım (K 1, 101).

Teńi bilen shalqıp kúlip jurmese, (K, 1, 100).

Qúdiret bilen bina aspanıw-zámiyn, (K, 1, 133).

Kóldiń sánı balıq bilán,

Adam sánı xalıq bilen, (Ó, 1, 15).

Ómirim ótti júrektegi sher bilen, (Ó, 1, 15).

Ájiniyazda da «menen» forması ushırasadı:

Yuz mıń jilwa menen shıǵar gózzallar ( Á, 50).

Biraq sonıń menen birge Ájiniyazda bul tirkewishtiń hárqıylı eski formaları da qollanılǵan. Mısallar:

Quda hámiri bilen bardılar Balqan (Á, 36)

Ádep-árkan bilán bizdi oyǵatip (Á, 51)

Jilwa bilá shiyrin janım alan qız (Á, 48)

Ǵussa birlá zaǵpirendek gul yuzi (Á, 174)

Gár seni saqpan ilá atsa hawaǵa máyláten (Á, 80)

Ǵarǵa balası oynamas kóldegi qońır ǵaz ilán (Á, 81).

2). Kibi, yańlı, shelli tirkewishleri házirgi tildegi «sıyaqlı» tirkewishine sinonimles bolıp, uqsaslıqtı, teńewdi bildiredi:

Sonar kibi awladı,

Jońıshqa kibi bawladı (J, 32).

Búlbil kibi bolajaqtı sayrarsań,

Ǵumshalanıp gúller kibi jaynaysań (K, 1, 97)

Tawıs kibi jilwa menen baqarsań (Á, 138)

Láyli, Zuxra, Sánem yańlıǵ súwreti (Á, 52)

Kózlerime sheńgel shelli kórindi (B, 1, 56)

Ataw sepligin basqarıp qollanılatuǵın «ushın», «tuwralı», «boyı», «sayın» hám t.b. tirkewishler tiykarınan alǵanda, házirgi tildegi formalarda hám xızmetlerde ushırasadı. Mısalı:

Kún sayın ósip jaynaǵan (B, 2, 97) .

Barıs sepligi menen qollanılatuǵın tirkewishler

Barıs sepligi menen deyin, shekem, sheyin, qaray, qarap, taman, góre tirkewishleri qollanıladı. Olar klassik shayırlar tilinde aytarlıqtay ózgesheliklerge iye emes.

Qazaǵa taman barayıq (J, 62).

Bayǵa qarsı kúshiń bar ma (B, 2, 123).

Qádem urdıń, kólge qarap (A, 2, 78).

Shabaq-sharqın barına góre alıp ket (O, 1, 119).

Shıǵıs sepligi menen qollanılatuǵın tirkewishler

Shıǵıs sepligi menen keyin, soń, aslam, beri, basqa, góre, burın tirkewishleri qollanıladı:

Basqa rayonlardan keyin quralıp (A, 2).

Usılay ótken bunnan burın (B, 2).

Xiywada xannan ózgeni (B, 2).

Sheshenler kóp ótti bizerden burın (Ó, 2, 90).

DÁNEKERLER

Dánekerler sózlerdi, sóz dizbeklerin yamasa gáplerdi baylanıstırıw ushın qollanıladı. Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń shıǵarmalarında olardıń tómendegi túrleri ushırasadı:

1. Dizbeklestiriwshi dánekerler:

a) Biriktiriwshi dánekerler: menen, hám, yáne, yáná, uá, da//de, ta/te.

Menen dánekeri de menen tirkewishi sıyaqlı klassikler tilinde hár qıylı formalarda ushırasadı:

Ǵarǵa menen quzǵınǵa,

Qasqır menen shaǵalǵa (J,47).

Yamannıń parqı yoq kóz birlá yuzdin (Á, 133).

Saqıw bilen qabasan (K, 1, 146).

Yigit gezer dauam qısh bilá yazı (Á, 61)

«Hám» dánekeri eki sózdi (gápti) biriktirip qollanıladı:

Óziń dana boldıń hám aqlıń kámal (Á, 154).

Geyde bul dáneker qosımsha kúsheytkish mánige iye boladı:

Ol hám meniń kibi yuz mıń ármanlı (Á, 52).

Ólmesek bararmız biz hám awılǵa (A, 128).

Yáne (yáná) dánekeri kóbinese birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp qollanıladı:

Qarshıǵa, iytelgi yáná aq tuyǵın (Á, 63).

Rusı, Noǵay, Xodjánd yáná Herata (Á, 104).

Ájiniyaz shıǵarmalarında «hám» dánekeri mánisindegi «wá» dánekeri de ushırasadı:

Aqırında qız wá jauan (Á, 107).

Yaman adam dostdın qashar wá kesher (Á, 130).

İran tillerinen awısqan –ıw//-iw dánekeri kóbinese jup sóz komponentlerin baylanıstırıp keledi. Mısallar:

Yarıw-dostan ayrılıp, qayǵı-duman basqa túsip…

Birge júrgen qızıw-jawan yar-yaran menen kórisip…

Malıw-múlkim hárne barım tapsırdım men táńirge (Á. 111).

da//de, ta//te dánekeri atawısh hám feyillerdi baylanıstırıp, feyiller menen qollanılǵanda izbe-iz tez bolǵan háreket ańlatıladı:

Shiyrin janım otqa yaqtı da ketti (Á, 51).

á) Qarsılas «biraq», «al» dánekerleri klassik shayırlar tilinde házirgi formalarda ushırasadı:

Qádirim biraq bolǵan emes (B, 2, 30).

Aytıstı meniń menen Berdaq,

Biraq ta jendim demeymen (Ó, 2, 73).

b) Gezekles dánekerler predmet yamasa hárekettiń bir-biri menen almasıwın, gezeklesip tákirarlanıwın bildiredi. Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarında olardıń tómendegi túrleri ushırsadı:

Gá jarılqa, gá ǵarǵa (J. 27)

Gá jerde qosılıp, gá jerde jekke.

Gá jerde túslenip, gá jerde qonıp (B. 1, 127) .

Gáde tapsaq, gáde joq (J.60) .

Wádeme yetsem diyip, gáhi júrip, gáhi ushıp (Á, 80) .

Gáhi yıǵlap, gáhi kúldim (Á. 106) .

Gáhi jılap gáhi kuydi (B. 2. 1999) .

Gáhi kókshil, gáhi akshıl (Ó. 2. 68) .

g) Awıspalı dánekerler predmet yamasa hárekettiń bir-biri menen almasıwın bildiredi. XIX ásirdegi shayırlarda olardıń tómendegi túrleri ushırasadı:

Ya dos bil, yaki qas bil bizdi, Aydos (B. 1. 264) .

Yaki ishten ketpes, tawsılmas dárt pe? (K. 1, 36) .

Ne bizde napaqa, ne libas bar (Á. 173) .

Ne gújimler, ne qaraman (B, 1, 237) .

Emese seniki jón be? (B, 2, 205) .

Balıqshıǵa dárya ishra ya teńiz,

Kishti kerak, yoq jeken sal kerek (Á, 104) .

Ya dúzeler ya qapılar (Ó, 2, 75.

ǵ) Sebeples dánekerlerdiń sebebi, óytkeni túrleri menen birge Ájiniyazda eski ózbek tiliniń «shunki» dánekeri de ushırasadı:

Óytkeni, aǵalar,

Jılqı baqqan jılqıman tanıs edi ózime (J. 83)

Shunki yarım jetken eken áyne on tórt jasına (Á, 77) .