Buyrıq meyil

Qanday da bir háreketti orınlawǵa buyırıwdı, iytermelewdi, shaqırıwdı bildiretuǵın meyil túri buyrıq meyil dep ataladı. Buyrıq mánisi kóbinese 2-bette birlik hám kóplik sanda bildiriledi:

Ǵayratlı yarım, qaytıp kel (K, 1, 50).

Jol bilmeseń, jol sorańız bilgennen (Á, 123).

Kóplik affiks –lar/-ler ­olarǵa birlik formasınan keyin de, kóplikti bildiriwshi -ńız/-ńiz affiksinen soń da jalǵana beredi:

Márt bolıńlar, ata-ana (J, 25).

Sóz tımsalın ańlańlar (J, 25).

Qáte shıqsa, keshirińler sózlerden (Á, 32).

Buyrıq mánisi arnawlı affiksler járdemi menen de bildiriledi. Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarında olardıń tómendegi túrleri ushırasadı:

a) –ayın//-eyin (birlik san), -ayıq/-eyik (kópli san) affiksleri arqalı I betke qaratılǵan buyrıq, shaqırıq bildiriledi:

Nege qapa bolmayın (J. 45).

Qıdırayıq ekewmiz (J. 68).

Men aytayın, sen jaz, bir gáp quralı (B, 1, 304).

Shalıqlap hámme júreyik

Barın barıp kóreyik (K. 1, 62).

Klassik shayırlarda bul affiks qısqarıp –ay//-ey túrinde de qollanılǵan:

Qutılay deseń bir elge tush (Á. 57).

Kórey, - dedi Ernazar biy (B. 1. 199).

á) -ǵır//-gir, -qır//-kir affiksleri arqalı 2-betke qaratılǵan buyrıq (alǵıs yamasa ǵarǵıs) ańlatıladı:

Ólgir dayı molla Bekpan (Ó, 1, 81).

b) –sın//-sin ­affiksi arqalı 3 betke qaratılǵan buyrıq, qarar, sheshim, ótinish bildiriledi:

Zalımlardıń kóz jasını kórmesin (K, 1, 100).

Jurttan ótsin zeyinligi (Á. 147).

Ózi turıp, kózi kúlsin (Á. 147).

Duwrı etip men sorlını jetkersin (O. 2, 78).

Usı formalar menen bir qatarda klassikler tilinde tómendegi buyrıq meyil affiksleri de ushırasadı:

a) -ǵıl/-gil, -qıl/-kil, -ǵın/-gin. Mısalı:

Áy kewil, oylanıp kóp sabır qılǵıl (K, 1, 38).

Duǵrı yurgil, igri yurmágil yola (Á, 131).

Arzımdı esitkil, Sahıb Nazarbek (Á,143).

Oylan Berdimurat, aytqıl sózińdi (B, 1, 33).

Berdimurat, tıńlap sózińdi kórgil,

Júrgen soqpaǵıńnan izińdi kórgil (B, 1, 35).

Shayır ediń, aytqıl, Omar, sózińdi (O, 1, 14).

Sen oylaǵın, ǵamın shekpe hárdayım (K, 1, 132).

Buyrıq meyildiń ­-ǵın//-gin forması ótinishti, keńesti bildiredi.¹

á) -alı//-eli.² Mısallar

Kel ekewmiz sóz basına baralı (B, 1, 304).

Onı sóz etip xatqa jazalı (O, 2, 68).

Kel, sapa súreli áy názálimler (Á, 53).

Shárt meyil

Shárt meyil hárekettiń orınlanıwı ushın bolǵan shártti bildirip, feyil tiykarına –sa//-se affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasaladı.

Shárt meyil forması úsh bette betlenedi:

І bet:

Aytsam, ishte tolǵan hádiysim bardı (Á, 34).

ІІ bet:

Jol bilmeseń, jol sorańız bilgennen (Á, 128).

İyt uǵırlıq qılmas, bejerseń bashtan (Á, 58).

ІІІ bet:

Yaman adam giyne tutsa, umıtpas (Á, 67).

Birew ólse, birew birewge qaramas (K, 1, 36).

Klassik shayırlar tilinde geyde shárt meyildegi feyillerge –lar//-ler affiksi jalǵanıp ta qollanıla beredi:

Dushpannıń qolınan bireu ólseler,

Jolda dushpan ordı qazıp jatarlar (B, 1, 69).

Tilek meyil

Tilek meyil hárekettiń bolıw-bolmawına baylanıslı tilekti bildirip, feyil tiykarına –ǵay//-gey, -qay//-key affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Bunday feyiller házirgi tildegi sıyaqlı І hám ІІ bette, birlik hám kóplik sanda betlenedi.

Sınbaǵay hesh bir saqtıńız (J, 41) .

Dushpanlardı jeńgeysiz (J, 41).

Qayǵı tarqaǵay aqıbet (B, 1, 74).

Dúnyaǵa shıqqan soń bergey qudayı (Á, 122).

Aldı-artıńdı basqay duman (O, 1, 132).

Únemi joq bolıp shırlap qalǵay (K,1, 64).

Qaraqalpaq klassik shayırları tilinde tilek meyildiń ІІІ betine geyde –lar//-ler affiksi jalǵanıp ta qollanıla beredi, bul forma házirgi qaraqalpaq tilinde ushıraspaydı. Mısalı:

Bendeler jetkeyler ilaya maqsut (K, 1, 40).

Tilek meyil mánisi shárt meyildegi feyildiń «e» - tolıqsız feyili menen dizbeklesiwi arqalı da bildiriledi:

Dáwran berse edi basıńnan ketpes (Ó, 2, 44).

Sonlıqtan da bunday formanı shárt-tilek meyil dep qarawǵa boladı.