Dawıslılardaǵı fonetikalıq ózgeshelikler

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq klassikleri (Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen) shıǵarmalarında házirgi ádebiy tilimizdegidey 9 dawıslı ses bar.

Klassiklerdiń shıǵarmalarında til artı, ashıq, eziwlik dawıslı “A” sesiniń geybir jaǵdaylarda redukciyaǵa ushırap, túsip qalıwı gezlesedi. Bul fonemanıń túsip qalıwı Jiyen jırawdıń “Posqan el” poemasında, Berdaqtıń “Ballarım” qosıǵında túbir sózdiń keynine kóplik jalǵawı jalǵanǵan jerde, eki dawıssızdıń aralıǵında ushırasadı.

Taslap onı ketalmay,

Keldi qaytıp balları (J. j. 1981. 41).

Ele sizler ne kórdińiz ballarım (B. 1950. 126).

Úyde otır atam, ballar keler dep (Ó. 1977. 03).

Erme ladanlardıń ballar izine (O. 1979. 20).

Bul poziciyada “A” sesiniń túsip qalıwı ulıwma túrkiy tilleriniń dialektleri ushın tán jaǵday. Ol qaraqalpaq tiliniń arqa dialektiniń quramındaǵı Shımbay,¹ Moynaq² govorlarında, ózbekler menen aralas otırǵan qaraqalpaqlardıń sóylew tilinde de bar.

Eliziya qubılısı dawıslı seslerdiń hálsiz aytılıwınıń sońǵı nátiyjesi bolıp “dawıslılardıń tolıq túsip qalıwına shekem páseńleytuǵın ózgerislerdiń tutas gammasın (Sevortyan E.V.) kórsetedi”. Ashıq “A” dawıslı eki “L” ortasında pát túspegen jaǵdayda tursa, túsip qaladı (eliziyaǵa)¹ ushıraydı: ballar/balalar.

Shayırlardıń shıǵarmalarında qospa feyillerde dáslepkisi “A” sesine pitip, onnan keyin A, E dawıslılarınıń birinen baslanǵan kómekshi feyiller kelgende “A” sesiniń túsip qalıwı gezlesedi.

Ayaǵın qıya basalmay,

Perzentleri jıladı.

Ólgen ata-anasın (J. j. 1981. 39).

Eńbek haqısın alalmay,

Óziń solarǵa pana ber (B. 1977. 132).

Bir tapqanım bir tapqanǵa quralmay,

Bes tabaqtan aspay sol jıl qırmanım. (Kx. 101).

Alısbeken, jaqınbeken jaǵa dep. (Ó. 1977. 64).

Erme ladanlardıń ballar izine. (O. 1979. 20).

Jalańbas elge qaytalmay. (Muwsaev 1960.211).

Bul házirgi waqıttaǵı ayırım shayırlarda da ushırasadı:

Ukrainanıń jolı jol boldımeken,

Jolında shoq sheńgel gúl boldımeken,

Front jayda júrgen biziń sáwer yar,

Bizlerdi saǵınıp sarǵaydımeken.²

Bul qosıqta shayır personajlardıń sóylew tilindegi “A” sesiniń túsip qalıwın kórsetken.

Ájiniyaz hám Kúnxoja shıǵarmalarında kelbetlik feyildiń keler máhálindegi -ar//-er affiksiniń ornına -ır, -úr formaları ushırasadı. Al qalǵan shayırlardıń shıǵarmalarında bul forma siyrek qollanılıp kóbinese, házirgi ádebiy tildegi norması saqlanǵan:

Men sorlını kórip duǵa qılırlar (K. 67).

Bahadurlar alla deyip at salur (Á. 78).

Aylanur neshshe zaman (B. 1977.151).

Gezlespes jerde tan bolır (Ó. 1978.80).

Shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı “A” sesiniń “Í”, “U” ǵa ótiwi qaraqalpaq tiliniń ishki nızamlıqlarınan payda bolǵan nárse emes. Bul eski ózbek tilinde³ áyyemgi Enisey jazıwlarında ushıratamız: напр, artuk, вм artık: yazuk в мест. yazık погрешность, вина.⁴ Bul forma shayırlardıń qoljazba túrinde kelip jetken shıǵarmalarında saqlanǵan.

“Á” til aldı, ashıq, eziwlik dawıslısı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi klassiklerdiń shıǵarmalarında a, e dawıslılarınıń ornında jiyi ushırasadı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde “Á” foneması tek túbir sózlerde ǵana qollanıladı, al affikslerde “E” foneması menen almasadı. Bul jaǵday qazaq, túrkmen tillerinde de usınday. Al ázerbayjan uyǵır, tatar hám bashqurt tillerinde Á foneması affikslerde de qollanıladı.¹

Al onıń qarachay-balqar tillerinde óz aldına bólek fonema emesligin A.Budaev bılay kórsetedi: “Вокализм современного карачаево-балкарского языка состоит из 8-фонем, соответствующих «классических восьмерке» тюркских языков, гласный а (ә), который Преле и А.Караулов считали десятой фонемой карачаево-балкарского языка является лишь вариацей фонем – а, ә.²

N.A.Baskakov Á fonemasınıń qaraqalpaq tiliniń dawıslılar sistemasında payda bolıwın onıń rawajlanıwınıń ekinshi basqıshı yaǵnıy oǵan arab-parsı sózleriniń kóplep kire baslaǵan dáwiri menen baylanıstıradı: «Множество других примеров подверждает общее положение о гласном – Ә, заимствованном в период проникловения в каракалпакский язык арабо-иранской лексики».³ Avtor qaraqalpaq tiliniń govorlarında onıń aktiv emesligin kórsetip, “E” fonemasın qubla-batıs dialektti arqa-shıǵıs dialektten ajıratıp turatuǵın tiykarǵı belgi sıpatında belgileydi.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlarımızdıń qosıq qatarlarında Á den baslanatuǵın sózlerdi de jiyi ushıratamız.

Ádira qalǵan tuwǵan jer (J.j. 33).

Álhábbiyz deń bıyıl bizge (B. 166).

Ál qawsırıp qushaq ashqan sáwdigim (Á. 166).

Tákabir bolsa tárriyip,

Ólsin ármanda sárriyip (Á. 69).

Táriyip etsem endi sáni (Muwsaev 154).

Á sesi shayırlardıń shıǵarmalarında sózdiń basında hám ekinshi buwınlarda gezlese beredi. Onıń úshinshi buwında hám affikslerde ushırasıwın, yaǵnıy E sesiniń almasıp keliwin E sesine baylanıslı sóz etemiz. Sózlerdiń birinshi, ekinshi buwınında keletuǵın bul dawıslı ses qubla dialektte ózbekler menen aralasıp otırǵan qaraqalpaqlardıń tilinde sózdiń barlıq poziciyalarında da kele beredi. Ájiniyaz shıǵarmalarında Á sesi belsendi qollanılsa, al Berdaq, Kúnxoja, Omar, Ótesh, Ayapbergen shıǵarmalarında siyrek gezlesedi.

Áwelha óskenim, Kók ózek boyı (K.x. 39).

Álhábbiyz deń bıyıl bizge (B, 166).

Keshse buw dúnyanıń malı ámwalı (Á. 106).

Fám áyleńiz Ótesh shayır sózini (Ó. 99).

Sáwir yar dárkar jigitke (O. 100).

Shúkir áylegil endi, molla Amanqul (Ayapbergen. 162).

Á sesi sózlerdiń hár túrli poziciyalarında XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq jazba estelikleriniń tilinde¹ hám Buxara qaraqalpaqlarınıń sóylew tilinde de² jiyi qollanılǵan.

E til aldı, ashıq, eziwlik dawıslısı házirgi ádebiy tildegidey sózlerdiń barlıq buwınlarında kelip, jiyi qollanıla beredi. Shayırlardıń qosıq qatarlarında Ó sesi, Á sesi menen sóz basında kele beredi. Bul qubılıs hámme shayırlarda da bar, ásirese Ájiniyazdıń “Megzer”, “Shıqtı jan”, “Áy álip” shıǵarmalarında sózdiń birinshi, ekinshi, al ayırım qosıq qatarlarında úshinshi buwınǵa shekem qollanıladı.

Kóp sálem mándin birádar, ashnayıw duw jahan,

Shiddáti ruwzıy judalıq, árkán ta qiyametdin jaman (Á. 61).

Qız hámilá yazık bilán (B. 152).

Keltirilgen mısallardaǵı “shidádáti” árkán (eken), hámilá, bilmáyin sózleri Ájiniyazdıń hám Berdaqtıń (“Shejire”) qoljazba túrinde kelip jetken shıǵarmalarında ushırasadı.

Ájiniyaz shıǵarmalarında basqa shayırlarǵa qaraǵanda E sesiniń Á sesine ótiwi birqansha jiyi: mán (men), sán (sen), sábep (sebep), ótsá (ótse), kálse (kelse), kimsá (kim), kelgán (kelgen), bilgán (bilgen), sóylágen (sóylegen), sózlágen (sóylegen), káshir (kesher), pishár (pisher), ishár (isher), kóplik jalǵawlarında: shóllárdá (shóllerde), kóllárde (kóllerde), ellárde (ellerde), yigitká (jigitke) t.b. Mısalı:

Qızları kim aytıw-bayramda minárlár at ústigá,

Iyigit ilá at shapadur taǵ-tápániń ústidá (Á. 1975, 88).

Shayırlardıń dóretpelerinde E sesiniń Á sesine ótiwin bir tegis dep aytıwǵa bolmaydı. Ol tek Ájiniyazdıń “Bozataw”, “Bardı”, “Shıqtı jan”, “Ayırılsa”, “Kerek”, “Bolur”, “Bardur”, “Qádirińdi”, “Ishindá” qosıqlarında ushırasıp, al basqa shıǵarmalarında házirgi ádebiy tildegi formasında kele beredi.

E sesiniń Á sesine ótiwi qaraqalpaq tiliniń nızamlılıǵı emes, ol XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi Orta Aziyalıq “túrkiy ádebiy” tiliniń fonetika-orfografiyalıq normasına baylanıslı. Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektindegi ózbekler menen qońsılas otırǵan qaraqalpaqlardıń sóylew tilinde Á foneması E sesine qaraǵanda jiyi qollanılıwın ózbek tiliniń tásiri dep qaraw kerek. Sonday-aq bul ózgerisler qaraqalpaq tiliniń jazba esteliklerinde de qollanılǵan.³

Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh shıǵarmalarında geyde E sesiniń ornına I, U, Ú dawıslıları qollanılǵan:

Baxtı ashılsa, bolsań daǵı jan berir (K. 97).

Ziywar aytur sańa kelur shum ólum,

Sózle qazan urıp solmayın gúliń (Á. 64).

Sózińdi tıńlamas, ol kerbaz kelir (Ó. 77).

Bundaǵı –ir, -ur, -úr formalarınıń eski grammatikalıq formalarınıń ózgertilmey beriliwi dep túsiniw kerek.

Í til artı, qısıq eziwlik dawıslısı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında ádebiy tildegidey jiyi qollanıladı. Ájiniyazdıń “Oyan” qosıǵında “ılay” degen sózdi “lay” formasında qollanǵan.

Áxtimal túshsán kelip, teńiz teyinde lay sen,

Ashıǵıń máttal bolıp, basıńda tur yarım oyan (Á. 80).

Al Ájiniyazdıń shıǵarmaların kóshirip jazǵan mollalar hám qátipler¹ olarǵa kóp ǵana ózgeshelikler kirgizip jibergen. Sonlıqtan da shayırdıń bir jerde “eki”, “jeti” bolıp qollanılsa, basqa jerde “yekki”, “yetti” eski forması menen berilgen.

Ájiniyaz shıǵarmalarında “Í” sesiniń “Ú”, “U” sesleri menen de berilgen.

Ashıq-mashuq ushın janıdın keshár (Á. 63).

Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı bul ózgeshelik eski sózlerdiń óz túrinde ózgertpesten berilgenin kórsetedi.

“I” til aldı, qısıq, eziwlik dawıslısı XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarında ádebiy tilimizdegidey. Degen menen jazba túrde kelip jetken shıǵarmalarda “I” sesiniń ornına erinlik Ú, U sesleriniń keliwi ushırasadı:

Tuyaqı náhálli altun kumushtán (Á. 64).

Hal feyildiń -ıp//-ip forması -úb//-ib bolıp qollanılǵan.

Biz ǵarip elden shıqıbmız buw elatnı izlayub (Á.108).

Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı bul jaǵdaydı eski formanıń standart túrde saqlanıwı dep bilemiz.

“U” til artı, qısıq, erinlik dawıslısı Ájiniyaz shıǵarmalarında eziwlik Í, I sesleriniń ornında qollanılǵan.

“Ú” til aldi, qısıq, erinlik dawıslısı Ájiniyaz shıǵarmalrında “E” sesiniń ornına qollanılǵan:

Áziz tánde shiyrin janım úzilúr (Á.171).

Al Ótesh shıǵarmalarında “I” sesiniń ornında kele beredi:

Tókkúsh tógip taldı eki bilegim (Ó.62).

Bul shıǵarmalardaǵı ushırasqan fonetikalıq ózgesheliktiń birinshisi eski jazba ádebiy tildiń tásiri bolsa, ekinshisi sóylew tiliniń tiygizgen tásiri dep bilemiz.

“O” til artı, ashıq, erinlik dawıslısı klassik shayırlardıń shıǵarmalarında ádebiy tildegidey sózlerdiń dáslepki buwınlarında kele beredi. Ádebiy tildegi “O” sesiniń ornına shayırlardıń shıǵarmalarında betlew almasıǵınıń sepleniw úlgisinde “A” sesi qollanıladı:

Anı tuwǵan mehribanı anası (K. 30).

Anda seniń oyıń bárha el ushın (B.36).

Anda barıp shákár bilan bal ishsá (Á.79).

Áláwmatlar anı kórer (Ó.85).

Annan sońǵı bir qosshımız Qálimbet (O.41).

Anı zimyan pári qaqqan emes pe? (Ayapb. 207).

“Ó” til aldı, ashıq erinlik dawıslısı shayırlardıń qosıq qatarlarında sózdiń basında, birneshe buwında kele beredi.

Óziń tálim-ilim, kóńlindá kiriń (Á.39).

Ólgenshe sayrańız bul qızıl tilim (Ó.52).

Óldim árman menen dermen ólgende (O.20).

Ózbekti ayırıp at-arbasınan (Ayapb. 73).