Bolımsızlıq almasıqları

Bolımsızlıq almasıqlarına “hesh” sózi, onıń soraw-qatnas almasıqları hám “bir”, “birew”, “nárse” hám t.b. sózler menen dizbeklesken formaları jatadı. Klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarında olar tómendegi formalarda ushırasadı:

Men olarǵa hesh jaqpadım (K, 1, 85).

Dúnyaǵa hesh kelmes sendey bir dilbar (Á, 145).

Bunı hesh bir bir umıtpaspan (K, 1, 84).

Baqsam hesh námá yoq, solı-saǵımda (Á, 163).

Heshnámársá berán yotı (Á, 121).

Meni heshkim tilemesin (B, 2, 195).

Sırım pash etmedim hárgiz hesh kimge (Á, 39).

Pronominalizaciya

Basqa sóz shaqaplarınıń óziniń sırtqı formasın ózgertpey-aq almasıqlıq mánide qollanılıwına pronominalizaciya delinedi. Almasıqqa kóbinese “bir”, “birew” sanlıqları, “adam”, “kisi”, “zat”, “jan” atlıqları ótedi. Klassik shayırlar tilinde de usı sózler almasıq mánisinde qollanılǵan:

Qushaqlasıp bul ekkisi biri birin (Á,116).

Birewler bay, birew jarlı (B, 210).

Dúnyada Ziywardek dártli kisi yoq (Á, 46).

Adam barmas bir atawǵa óte gór (A, 1, 134).

Bir jarımay ómirim bolıp tur ada (K, 1, 68).

Nárse qalmay tústi tisim (K, 1, 108).

Feyil feyildiń grammatikalíq kategoriyalarí

Bet-san kategoriyası

Feyil hám atawısh formalarınıń bet hám san boyınsha ózgeriwi, yaǵnıy betleniwi bet-san kategoriyası dep ataladı.

Betleniw I hám II bettegi betlik affiksleri arqalı iske asırıladı, al III bettiń arnawlı betlik affiksleri joq. I hám II bettiń affiksleri bir neshe túrge bólinedi:

1. Tolıq formadaǵı betlik affiksleri:

Birlik		Kóplik
I –man//-men -pan//-pen -ban//-ben		-mız//-miz -pız//-piz -bız//-biz
II –sań//-seń		-sız//-siz (-lar//-ler)

Bul affiksler: 1) -ǵan//-gen, -qan//-ken formalı kelbetlik feyil hám –ıp//-ip, -p formalı hal feyil tiykarınan jasalǵan ótken máhál feyillerine (barǵanman, barıppan); 2) házirgi máhál feyillerine (baratırman, barmaqtaman, barıwdaman); 3) keler máhál feyillerine (baraman, bararman); 4) -ǵay//-gey, -qay//-key formalı tilek meyil formalarına hám 5) atawısh sózlerge modal hám predikativ sózlerge jalǵanadı. Mısallar:

Jaǵızban deme jorajan (J. 68).

Sallanıp júrerseń tilla sarayda (Á. 156).

Sútxorlarǵa sonsha azap berermen (Ó. 2. 28).

Klassikler tilinde bul formalar házirgi tildegi formaǵa jaqın qollanıladı, biraq sonıń menen birge ayırım ózgesheliklerge de iye:

1) Berdaq shıǵarmalarında bul tiptegi feyillerdiń bolımsız formaları I bette geyde qısqartılıp qollanıladı:

- Barman (barmayman), - dedi Ernazar biy (B, 1, 226).

- Qaytpan (qaytpayman), - dedi Ernazar biy (B, 1. 227).

- Alman (almayman), - dedi Aydos baba (B, 1, 212).

- Bilmán aldaǵı waqıtta (B, 1, 243).

Usıǵan usas formalar házirgi bashqurt tilinde de ushırasadı: almam, barmam.¹

Eger házirgi tilde bul formalar III bette nollik formada qollanılatuǵın bolsa, klassikler tilinde olarǵa -dı, -di, -tı//-ti predikativlik affiksleri jalǵanıp keledi:

Bolǵandı yane kóp noǵay sháhári (Á, 154).

3) Házirgi qaraqalpaq tilinde III bette bul formadaǵı feyiller kóplik affiksin qabıl etpeydi, yaǵnıy kóplik hám birlik formaları birdey. Al klassiklerdiń shıǵarmalarında III bettiń birlik san formasına da, kóplik san formasına da –lar/ -ler affiksi jalǵanıp qollanıla beredi. Mısallar: