Siltew almasıqlarınıń sepleniwi

A. Bul, bu, usi, ushbu, oshbu, sol, shu, shuw, shul.

I. ---

B. ---

T. – bunı (Á, 50)

Sh. Mundin (Á, 136), munnan (B, 2 197). bundın (Á, 178), shundin (B, 182), shundın (B, 187), shunnan (Á, 109)

O. munda (Á, 136), shunda (B, 151), sonda (Á, 45)

Klassik shayırlar tilinde siltew almasıqlarınan jasalǵan tómendegi dórendi formalar ushirasadı: mundan (Á, 68), munday (Á, 120), bunsha (Á, 80), shuńasha (B, 2, 158), shundaq (K, 1, 111), shunıńdayın (K, 1, 40), mun. Olsha (O, 2, 44), buyerde (Á, 34), shunińdek (Á, 55).

Ózlik almasıǵı

Klssikler tilinde ózlik almasıǵı “óz” házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı, atributivlik hám substantivlik funkciyalarda qollanıladı. Atributivlik funkciyada kelgende ol sóz ózgertiwshi affikslerdi qabıl etpeydi:

Hár kim óz elinde teńi tushında (Á, 64).

Qońırat balńdı alsa hám óz biriń (Á, 38).

Substantivlik poziciyada kelgende “óz” almasıǵı kóplik, tartim, hám seplik affikslerin qabıl etip, hózirgi tildegi formaları menen birdey bolip keledi.

Óziń talıp ilim, kewlinde kirip (Á, 38).

Ózim soqır, kim tińlandı sózimdi (K, 1, 109).

Olar oylar ózleriniń ońarın (B, 2, 33).

Kóterme lap urıp tekle ózińdi (B, 2, 33).

Ózin bilmás qız jawanlar (Á, 96).

Usınday formalar menen bir qatarda bul almasıqtıń eski tabıs, shıǵıs formalari da ushırasadı. Mısallar:

Bul ishti kórgil ózińdin, sen qazaqdın kórmegil (Á, 86).

Ózimni saldım hijraná (Á, 106)

Ózini suwpı tutar haramı iship-jep baǵzısı (Á, 84).

Pálektiń gárdishi urdı ózimni (K, 1, 109)

Soraw-qatnas almasıqları

Soraw-qatnas almasıqları qaraqalpaq klassik shayırlarınıń shıǵarmalarında hárqıylı formalarda ushırasadı. Túpkilikli soraw-qatnas almasıqları tiykarǵı eki sózden ibarat bolıp (kim, ne / ná), al qalǵanları eski qay / qan soraw almasıqlarına sóz jasawshı, forma jasawshi hárqıylı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalǵan.¹

^{Kim almasıǵı} semantikası boyınsha tek adamlarǵa baylanıslı qollanıladı:

Tillerinen pal tambasa,

Onı sheshen dep kim aytar? (B, 2, 130).

Kim jaqsı, kim jaman parqını bilgen (Á, 34).

Bul almasıq kóplik, tartım, seplik affiksleriniń qabıl etip qollanıladı. Olar seplengende házirgi qaraqalpaq tilindegi formalar menen birdey bolıp, al geyde eski ózbek hám oǵuz tillerindegi formalarında (kóbinese Ájiniyazda) ushırasadı:

Kimler ashiq bolıp ótti,

Kimler maqsudına yetti (Á, 119)

Aǵańız kim erur, niyińiz kimdur? (Á, 161).

“Sizler kimsiz” degen sawal bolmadı (Á, 160).

Kimiń shunday bolǵan eken (B, 2, 176).

Xabarın sorayıń dildarıń kimdin? (Á, 136)

Kimá aytay arzu-halım (Á, 100).

Ne/ná almasıǵı janlı (adamlardan basqa) hám jansız predmetlerge qarata aytılıp, klassik shayırlar tilinde tómendegi orınlarda qollanıladı:

a) Soraw mánisinde

Zalım pálek bizge ne eter? (Á, 97).

Ne kórdim men ádira qalǵan zamanda? (B, 2, 58).

Nege shawip júrmeyseń?-dep

Atqa kerilip qamshı urdı (B, 2, 206).

á) “qanday” “qaysı” sorawlarınıń ornına:

Ne hasıl sóz ayttim, ótti ayansız

Ne xızmetler ettim, payansız (B, 2, 45).

Bu ná qayǵı, bu ná duman (Á, 97).

Ne qayǵıń bar, ne párwáyıń (Á, 71)

b) ritorikalıq soraw gáplerde hám kúsheytkish mánide:

Ne sawdaǵa túshti basım (B, 2, 38)

Ne jananlar bayı ólip qaldı tul (K, 1, 46),

Láyli Zúláyhadek ne gúzzal janan (Á, 36)

Niyerlerdiń suwın ishti (B, 2, 158).

g) “et”, “qıl” kómekshi feyilleri menen birigip, soraw feyilin payda etedi:

Eri neter haqnıń ańa shatqanin (Á, 189).

Kúnniń kózi jetpey maǵan netti eken? (K, 1, 106)

Naǵıp inam etken? – dedi (B, 2, 197)

“Neshik” (nishik) almasıǵı mánisi jaǵınan “qalay?” , “qanday?”, “qansha?” mánilerinde qollanıladı:

Bul neshik zamandur ráháti joq (K, 1, 99)

Men sendin soradım, bu neshik ishti (Á, 143);

Túsingenge neshik boldı, yaranlar? (B, 1, 313)

Men neshik bersem hám, sen de sóytip ber (K, 1, 140)

“Neshe” alóasıǵı da muǵdarǵa baylanıslı sorawdi bildiredi. “Qay” almasıǵı klassiklerdiń tilinde óz aldına tartımlanıp ta (qaysı), seplik formalarda da (qayda, qaydan) hám onıń eski “qa” túbirine waqıttı, muǵdardı bildiriwshi “shan” sóziniń qosılıp (qashan) birikken formasında da qollanıla beredi.

Qay patshanıń qızı eken (B. 2. 264).

Qızdı tuwǵan qaysı hayal (B. 2. 253).

Men bolmasam aqsha qayda? (B. 2. 190).

Qaydan alıpsız bul puldı (B. 2. 190).

Qashan jıynar adam esti? (B, 2, 52)

“Qansha” almasıǵı eski “qan” túbirine muǵdardi bildiriwshi shaǵ (shan) sóziniń qosılıwı arqalı jasalǵan.¹

Qansha óziń bilgish bolsań,

Bir bilmeslik nege óter (Á, 184)