D) Atlıqlarda jınıstıń bildiriliwi

Adamlardı hám t.b janlı predmetlerdi bildiriwshi atlıqlarda jınıs túsinigi hárqıylı usıllar arqalı bildiriledi:

1) Leksikalıq usıl. Bul jaǵdayda sóz óziniń tiykarǵı leksikalıq mánisi boyınsha belgili bir jınıstı ańlatadı. Bunday jınslıq ózgeshelik klassik shayırlar tilindegi tuwısqanlıq terminlerinde anıǵıraq kórinedi. Mısalı, er adamlardı bildiriwshi: er (Á, 61), ata (Á, 164 ), aǵa (Á, 40), ini (Á, 83), kúyew (Á, 115), uǵıl, uǵlan (Á 36), bala (Á 72), shal (Á, 65), ǵarrı (Á, 128), jigit (Á, 33), yigit (Á, 45), beg (Á, 46), hám quslar ushin: qoraz (Á, 90), sózleri; hayal-qızlardı bildiriwshi: ana (Á, 116), apa (Á, 219), ene (Á, 188), mama (Á, 65), kelin (B, 75), kelinshek (Á, 212), qarındash (Á, 65), hayal (Á, 66), qatın (Á, 67), qostar (Á, 167), zán (Á, 108), zaǵıyp (B, 148), toqal (Á, 218), kempir (Á, 204), hám jılqılar ushın: baytal (Á, 210), qara mal ushın: qashar (B, 2, 181) sózleri.

Ájiniyaz óziniń muhabbat qosıqlarında “er jetken qız”, “yar” mánisindegi sózlerdiń jigirmaǵa jaqın sinonimlerin qollanǵan: qız (33), yar (36), gózzal (36), jánan (36), sánem (39), názálim (43), jawan (36) dilbar (41), periyzad (41), páriy (54), arıw (84), zıyba (108), dildar (136), jamal (154), sáwdigim (139), xanım, biyke (144) hám t.b.

2) Morfologiyalıq usıl menen adamdı bildiriwshi atlıqlardıń qaysı jınısqa jatatuǵınlıǵı olardıń atlarııń ekinshi elementi arqalı ańlatıladı. Mısalı, er adamlar: Izimbet (K, 1, 62), Kúnxoja (K, 1, 68), Berdimurat (B, 2, 37), Elmurat, Qulımbet, Qaraqul, Aymurza, Qutlımurat (Á, 117), hayal-qızlar ushın: Biybayım, Gúlayım, Máhiyda, Arıwxan, Miyirxan, Ráwshan (B, 2, 82-83), Aqsulıw, Gúlzira, Ultuwǵan, Nurbiyke, Aybiybi, Biybizada, Írısbiyke (Á, 144-145) hám t.b

SANLÍQ

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında sanlıqtıń tómendegi mánilik túrleri ushırasadı: sanaq sanlıqlar, qatarlıq sanlıqlar, jıynaqlaw sanlıqları, shamalıq sanlıqlar hám bólshek sanlıqlar.

1. Sanaq sanlıqlar tómendegi formalarda ushırasadı:

1 – bir

2 – eki, ekki, ikki

3 – úsh

4 – tórt

5 – bes, besh

6 – altı

7 – jeti, jetti, etti, yetti

8 – segiz, sákkiz

9 – toǵız, toqquz

10 – on

20 – jigirma

30 – otız

40 – qırq

50 – elli

60 – alpıs, altmısh

70 – jetpis, jetmish

80 – seksen

90 – toqsan

100 – júz

1000 – mıń

10 000 – lek

100 000 – túmen, yuz mıń

Ájiniyaz hám Berdaq shıǵarmalarında arab-parsı tillerinen kirgen áwelha (birinshi), duw (eki), shar (tórt) sanlıqları ushırasadı: duw jahan (Á, 82, B, 183), shar tárepti (K. 1, 48), áwelha (B, 2, 22).

Sanaq sanlıqlardıń ekki, besh, jetti (etti, yetti), sákkiz, toqquz, altmısh, jetmish, yúz formaları jazba ádebiy tildiń tásiri bolıp, olar klassiklerdiń shıǵarmalarında házirgi tildegi formaları menen teńdey qollanılǵan. Olar ásirese Ájiniyaz shıǵarmalarında keńirek orın alǵan:

Ekki qara kóziń ekki báledek (43).

Eki kelur zaman yoqtı (119).

Besh-on kún mehmana megzer (102).

Otız bes penen otız altı (127).

Etti yılǵı ulpet bolǵan yoldashım

Ol yetti ashıqnıń bári sadaǵa (144).

Jigirma altı, jigirma jeti (127).

On sákkiz mıń álem yaqtı da ketti (52).

On segizge kelse jası (124).

Hár yanındá toqquz órim sashlarıń (136).

On toǵız jasta dolanıp (124).hám. t.b.

Basqa shayırlarda, tiykarınan sanlıqtıń házirgi formaları qollanılǵan, olardan tel Kúnxoja hám Berdaqtıń ayırım shıǵarmlarında (máselen, “Shejire”) ǵana eski formadaǵı sanlıqlar ushırasadı:

Men ketkenli boldı jetti jıl, jetti ay (K. 1, 4).

Jetti ıqlım, jerdiń júzi (B, 1, 229).

Ánes, Málik – ekki kisi (B, 1, 147).

Úlken muǵdardaǵı sanlardı bildiriwshi lek (on mıń), túmen (júz mıń) sózleri de klassikler tilinde qollanılǵan, biraq olar belgili sandı emes, al ulıwma úlken muǵdardı ańlatadı:

Jám bolıptı adam lek-lek (B, 1, 96).

Mıń túmen naz benen baqar gózzallar (Á. 50).

Quramlı sanlıqlardıń qollanılıwı klassikler tilinde házirgi qaraqalpaq tilindegidey: onlıq+birlik, júzlik+onlıq+birlik hám t.b.

Toqsan úsh adam ólipti (J, 44).

Jeti júz túp aq teregiń (B, 1, 237).

Multiplikativ quramlı sanlıqtıń sostavındaǵı “mıń” sanınıń aldındaǵı “bir” sanlıǵı geyde túsirilip qollanıladı. Mısalı:

Ushırattıń bále mıń da júz (B, 2, 232).

Mıń toǵız júz otızınshı jılında (A, 1, 59).

Ájiniyaz shıǵarmalarında geyde sostavlı sanlıqlardı belgili bir onlıqqa jetkizip sanaw formaları da ushırasadı, bul waqıtta “kem” sózi qollanıladı:

Ekkisi kem ellige kelip, qayttı ıǵbalım meniń (Á, 93).

Eki kem ellige keldim, qurısım jasım meniń (Á, 94).

2. Qatarlıq sanlıqlar -ınshı//-inshi hám -lanshı//-lenshi affiksleri arqalı jasalǵan:

Tórtinshi kún bolıp tur (J, 45).

Ekilenshi bizlerge (B, 1, 285).

3. Jıynaqlaw sanlıqları -aw//-ew affiksi járdemi menen tek 1 hám 7 arasındaǵı sanaq sanlıqlardan jasaladı:

Jetim ushın ekewimiz (J, 70).

Úshewimiz sonsha jollardan ótip (Á, 160).

Tórtewinen zúryad qaldı (B, 1, 204).