Á) Tartım kategoriyası

Klassikler tilindegi tartım formalarınıń házirgi qaraqalpaq tilindegi tartım formalarınan ózgesheligi joq. Tartımlıq máni úsh túrli usıl menen ańlatıladı: a) morfologiyalıq, á) morfologiya-sintaksislik, b) sintaksislik.

a) Morfologiyalıq usıl menen ańlatılǵanda tartım affiksleri tartımlanatuǵın predmettiń atamasına jalǵanadı, al onıń iyesi aytılmaydı:

Birlik san		Kóplik san
1. -ım/ –im –m 2. -ıń /–iń –ń 3. -ı /–i		-mız// –miz, -ımız//-imiz -ńız// –ńiz, -ıńız// –ińiz -sı //–si

Mısallar:

Jılamay kúnim ótpedi,

Oylaǵan oyım pitpedi (K,1, 107).

Kólinde bar qasqaldaǵı ,úyregi (O, 32).

Qobızımdı qolǵa alıp ( J, 46).

Yuzińdi kórgende, baǵrım ezilur (Á, 48).

Ulımız benen qızımız (J, 69).

Bellerińiz búgilip,

Qabırǵańız sógilip, (J, 46).

Tartımnıń I betindegi atlıqlar geyde adamlarǵa qaratılıp aytılǵan subektiv bahanı da ańlatadı:

Oylap edim, shıraǵım (J, 50).

Qaraqlarım, ne payda? (J, 43).

Al, doslarım, doslarım (J, 47).

á) Tartımlıq máni morfologiyalıq-sintaksislik usıl menen ańlatılǵanda tartımlanıwshı predmettiń atı tartım affiksin, al onıń iyesi (subekt) iyelik sepligi affiksin qabıl etedi:

Sen ediń ǵoy bul dunyanıń sarayı (Q, 1, 48).

Sendin ózge sáwer yarım yoq meniń (Á, 47).

Dunyanıń ańları kólimde bardı (Á, 32).

b) Sintaksislik usıl menen tartımlıq máni eki formada bildiriledi:

1) Predmettiń iyesin bildiriwshi sóz iyelik sepligindegi betlew almasıǵı boladı da, al tartımlanatuǵın sóz tartım affiksiz qollanıladı:

Baxıt kelermeken biziń ellerge? (B, 2, 35).

Aqırı bir biziń talap keliser (K, 1, 142).

2) Predmettiń iyesin bildiriwshi sóz affikssiz qollanıladı da, al tartımlanatuǵın predmet ataması tartım affiksin qabıl etedi:

Bul dúnyanıń kórki – adam balası (Á, 65).

“Dos”, “ses” sózleri tartımlanǵanda olardıń túbirinde “T” sesi payda boladı:

Aytqanıń ıras, jan dostım (J , 68).

Qayǵılı onıń sestine (J , 78).

Ájiniyaz shıǵarmalarında geyde keyni únsiz seske pitken atlıqlar tartım affiksin qabıl etkende únlige aylanbay óziniń dáslepki formasında qollanıla beredi:

Yaqshı dosqa bergil nanıw-shórekiń,

Qaytarmas sózińniń bolsa kerákin,

Bazı nakáslerge berán kórekiń,

Kúnindá bir pulsha minneti bolmas (Á ,131).

B) Seplik kategoriyası

Atlıq hám substantivlesken basqa sózler de seplik affikslerin qabıl etip, gáptegi sózler arasındaǵı hár qıylı qatnasladı bildiredi.

1920-jıllarǵa deyingi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında ,házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı, tiykarǵı altı seplik qollanıladı: ataw, iyelik, tabıs (grammatikalıq) , barıs, orın, shıǵıs (keńsilik ) hám házir ráwishlerge ótip ketken eski orın-barıs, barıs hám qural seplikleri formaları ushırasadı.

Ataw sepligi

Ataw sepligi óziniń formalıq kórsetkishine iye bolmay, sintaksislik jaqtan gápte baslawısh, anıqlawısh, bayanlawısh bolıp hám quramlı bayanlawısh quramında da qollanıladı.

a) Baslawısh:

Jawgershilik kóp boldı (J ,39).

Zaman tarılıp tur, aspan tutılıp (K, 1, 36)

Sóz jayılar eldán elá (Á, 137).

Sózlerim dáryaday tastı (B, 1, 112).

á) Quramlı bayanlawıshtıń atawısh bólegi:

Alamat eken qarındas (J, 84).

Meniń balam bala edi (K, 1,71).

Berdimurat Berdaq boldı ( B, 2, 27).

Elinen ayırılǵan diywana bolur (Á, 63).

b) anıqlawısh:

Qamıs qosınıń ishinde (B ,2,221).

g) ataw sepligindegi sóz qaratpa sóz bolıp ta qollanıladı:

Xosh bolıń, doslar, xosh bolıń ( J, 15).

Shayır Xoja, harıp-talıp, bel bayla (K, 1, 115).

Xabarıń bar, periyzadım, yol bolsun (Á, 48).

Sóyle Berdimurat, sózleme yalǵan (B, 2, 370.