Morfologiya

Qaraqalpaq tilindegi sóz shaqaplari: jekke mánili sózler hám kómekshi sózler bolıp eki toparǵa bólinedi. Jekke mánili sózlerge atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish kiredi.

Kómekshi sózler toparın tirkewishler, dánekerler, janapaylar quraydı.

Atliq tómendegi grammatikalıq kategoriyalarǵa iye:1) san kategoriyası; 2) tartım kategoriyası; 3) seplik kategoriyası; 4) anıqlılıq hám anıqsızlıq kategoriyası; 5) betlik hám betlik emeslik kategoriyası.

Almasıqtıń grammatikalıq kategoriyalarına 1) onıń mánilik túrleri hám 2) sepleniwi kiredi.

Feyil: 1) bet-san; 2) bolımlı-bolımsızlıq, 3) awıspalı-awıspasızlıq; 4) meyil hám máhál; 5) hárekettiń usıl hám 6) dáreje kategoriyalarına iye.

ATLÍQ

Atlıqtıń grammatikalıq kategoriyaları a) San kategoriyası

Atlıqlardıń birlik sandı bildiriwshi arnawlı formalıq kórsetkishleri joq, birlik máni sozdiń tiykarı arqalı ańlatıladı. Al kóplik san mánisi arnawlı affiksler arqalı bildiriledi. Házirgi qaraqalpaq tilinde kóplik máni atlıqlarǵa hám substantivlesken basqa sózlerge -lar//-ler affiksiniń jalǵanıwı arqalı ańlatıladı. Bul forma eski hám házirgi túrkiy tillerdegi (chuvash tilinen basqa) eń keń tarqalǵan forma bolıp, onıń 30 dan aslam fonetikaliq dubletleri ushırasadı. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri tilinde de -lar//-ler ónimli qollanılǵan.¹ Mısalı:

Tam-tar boldı suwları (J,39).

Sánemler qolında tillá saz edim (Á,38).

Dúnyanıń ańları elimde bardı (Á,32).

Ájiniyazda onıń -lár variantı da ushırasadı:

Kózime kórinub, beglár, bir janan (Á,51).

Bul affiks geyde ulıwma kóplikti emes, al ayrıqsha túsinikke bolǵan hárqıylı subyektivlik qatnastı bildiriwi múmkin. Mısalı:

Ellerińdi qılǵıl ırza (B,1.84).

Yuzleri qırmızı, qurshiydi taban (Á,36).

Shashlarına laǵlı-marjan ótkergen (Á.50).

Házirgi qaraqalpaq tilinde sanaq sanlıqlardan keyin kelgen atlıqlarǵa -lar//-ler affiksi jalǵanbaydı, biraq qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında geyde bunday dizbeklerde kóplik affiksiniń qollanılıwın kóriwge boladı:

Oyayın zalımnń eki kózlerin (K,1,69).

-lar//-ler affiksi geyde waqıt ráwishlerine jalǵanıp, olarǵa qosımsha uzaq waqıt aralıǵın bildiretuǵın máni júkleydi:

Búginleri olar eken qay jayda? (K,1,41).

Klassiklerdiń shıǵarmalarında -lar//-ler affiksinen basqa da kóplik san jasawshı affiksler ushırasadı, biraq olar ónimli emes hám qálegen atlıqqa jalǵana bermeydi. Olar mınalar:

a) -at (-t) affiksi:

Tabanı tiymey kólatqa,

Qrda otırǵan elatqa (B,1,48)

Íǵılıp posqan elatım (J,28).

Xoshlasıp ketip elatqa (A,2,145).

Tyurkologlardiń pikiri boyınsha, bul affiks monǵol tillerinen ózlesken bolıp, túrkiy tillerde ol kóbinese joqarı lawazımdı bildiretuǵın sózlerde saqlanǵan.¹

á) -a//-án (-en) affiksi tek er, (yar) sózi menen ushırasadı hám ol birlik san mánisinde qollanıladı, sonlıqtan da olarǵa kóplikti bildiriwshi -lar//-ler affiksi jalǵana beredi:

Yaranlar, dáwranlar bastan óter me? (K,1,35).

Eranlar, pirler mádatkar (B,1,190).

Maxmud Qashqariy kórsetkendey, eren sózi birlik san mánisinde qollanıladı (MQ,1,70), XI ásirden baslap ol túrkiy tillerinde kóplik mánisinde ónimli qollanılmaǵan. Sonday-aq shayırlardıń shıǵarmalarınıń tilinde arab tilinen sol tildegi kóplik forması menen birge ózlestirilgen sózler ushırasadı: awhal-hal, puqara-paqır, xalayıq-xalıq.² Olardıń birazları óz ara mánilik parıq qıladı. Kóplik máni sonday-aq -laq//-lek, -lıq//-lik affiksleri arqalı da bildiriledi.

Kól jaǵası qamıslıq (J,77).