Ráwishlerdiń jasalíwí

Basqa túrkiy tillerdegi sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi ráwishler tómendegi usıllar arqalı jasaladı: 1) arnawlı sóz jasawshı affiksler (affiksaciya); 2) seplik hám hal feyil formalarınıń bóleklenip ráwishlik mánige ótiwi; 3) sóz qosılıwı arqalı; 4) adverbializaciya.

Klassikler tilinde de ráwishler usınday usıllar menen jasalǵan.

A) Affiksler arqali:

Ráwishler tómendegi affiksler arqalı jasalǵan:

1. -sha//-she affiksi salıstırıw, teńew mánisin bildiredi:

Qatınsha yoq, at-yaraǵı bolmasa (Á.67).

Hár kúnim aysha, hár bir ayım yılsha erur (Á84).

Bul affiksler waqıtlıq mánide de qollanıladı.

Ómirinshe bir toymaǵan qarını (K,1,46).

Jaman bolsa ham ómirlik joldasıń,

Waqtınsha qol bergen húrden jaqsıraq (B,2,48).

2. -lay//-ley:

Sárdarı tiriley tutıldı (B.2,176)

Tiriley jutıp jalmaydı (J,36).

Kopshilik tyorkologlar (V.Bang, J.Deni) bul formadaǵı ráwishlerdi hal feyilden qáliplesken (-la+y) dep esaplaydı.¹

Ájiniyaz shıǵarmalarında ráwish jasawshı eski -la/-le affiksi de ushırasadı:

Ya shu kún, ya tańla kárwanıń kósher (A.149)

Búkin kelsá, tańla ellerin gezár (Á,197)

á) Rawishke ótken seplik hám hal feyil formaları.

Seplik formaları: 1. Barıs sepliginiń formaları:

Xorezmdán birgá kelán (Á100)

Ishkerige kirip bardıq, yaranlar (Á161).

VII-IX ásirlerdegi túrkiy runikalıq estelikleri tilinde II seplik bolǵan. Olardıń birazı házirgi tilde qollanılmaydı, biraq sol sepliklerde seplengen ayırım sózler házirgi waqıtta kópshilik túrkiy tillerinde ráwishlik mánige ótip ketken. Usınday ráwishke ótip “qatıp qalǵan” seplik formaları qaraqalpaq klassik shayırları tillinde de ushırasadı.

a) Baǵıt-orın sepligi (-ra, -re):

Áwel beremen dep sońıra bermegen (B,2,44)

Aldın sońıra perzent kerek hám dúnya (Á,2,44)

á) Qural (instrumental) sepligi (-ın,-in):

Qazaqta boldıq jazın (K,1,45).

2. Orın sepligi formasındaǵı waqıt yamasa orın bildiriwshi ráwishler:

Izde qalǵan ata-anamdı saǵınıp (K,1,41).

Kúnde úy ishinde ǵawǵa jáń bolur (Á,108).

Aqırında qatarınan kem boldıń (Á,152).

Ústinde olar da ósken, jaylawım (K,1,32).

3. Shıǵıs sepligi formasındaǵı waqıt, sebep, maqset ráwishleri:

Yashlıǵımnan hámra bolǵan yoldashım (Á,113).

Yalǵannan ayt iship yigit-ǵarrısı,

Nahaqtan qırq tilla alıshın kóriń (Á,117).

Kúygenimnen atıń qoydım Gúljan dep (Á,158).

Yashımnan girewki boldilar kózim (K,1,109).

Hal feyil formaları. Geyde ayırım hal feyiller óziniń háreketlik mánisinen uzaqlap sın, waqıt, ham t.b. ráwishleri bolıp qollanıladı:

Ólgenshe harıma, sóz aytıp shaǵla (K,1,115)

Keshletip mástana aldıńa keldim (Á,150).

Qıstan azıp shıqtılar (J,56).

Dúnyadan jarımay óttiń, yaranlar (K,1,38).

Qarsı boldı patshalarǵa qaytpastan (Ó,2,94).

Á) Sóz qosılıw usılı

Bul usıl arqalı quramlı, jup, tákirar hám birikken ráwishler jasalǵan:

1. Eki yamasa onnan da kóbirek sózlerdiń dizbeginen jasalǵan quramlı ráwishler. Mısallar:

Áwel bastan elinen (J. 44).

Bul qısmet penen hesh waq yoshpaydı kewlim (K, 1, 38).

Aqırı bir abıraysız eter ózińdi (Ó,2,71).

Yadımda tur hárqashanı (B,1,167).

Bir zamanda sabaq alıp (B,1,167).

Erte bastan teńińdi tap (K,I, 81).

Bir aytqan gaplerdi há demey ildiń (Ó,2,71).

2. Jup ráwishler mánlierı óz ara jaqın, sinonim yamasa antonim sózlerdiń (kóbinese ráwishlerdiń ózlerinen) óz ara juplasıwınan jasaladı. Mısallar:

Qabaqqa quyǵan azı-kem suw (J,71).

Keshe-kúndiz jalbarınıp sóz sóylep (K,1,39).

Kúni-tuni qalmay keynine erip,

Aldı-artına qaraydı (K,1,60).

Xalıq biler erteli-kesh (Ó,2,75).

3. Tákirar ráwishler bir sózdiń eki mártebe qaytalanıp ráwishlik mánige iye bolıwınan jasaladı. Mısallar:

Qayta-qayta qaǵıp kiyip qurashtı (K,1,58).

Kewil sádebini bir-bir yazdırıp (Á.44).

Oylansam, sóz keler izme-iz ózi (B,2,37).

Úshimde ǵaz-ǵaz júrgenim (B,2,65)

4. Birikken ráwishler eki ham onnan da kóbirek sózlerdiń (túbirler) óz ara birigip bir sóz formasına iye bolıwınan jasalıp, olardıń quramında ásirese almasıqlar kóbirek ushırasadı. Mısallar:

Dep olarǵa sóyerde (J,52).

Bıltırǵıdan bıyl jaman (B,2,46).

Álleqashan ólip bayı Qorazdıń (Á,204).

Bulkaraǵa jaz keler me? (B,2,52).

5-TEMA. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KLASSIKLERI SHÍǴARMALARÍNÍŃ MORFOLOGIYALÍQ ÓZGESHELIKLERI

Joba:

1. Atlıq. Atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaları.

2. Sanlıq.

3. Almasıq. Almasıqtıń grammatikalıq kategoriyaları.

4. Feyil. Feyildiń grammatikalıq kategoriyaları.

5. Feyildiń funkcional formaları. Kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyil.

6. Ráwish.

7. Kómekshi sózler. Tirkewishler, dánekerler, janapaylar.

8. Modal sózler.

9. Tańlaqlar.

10. Eliklewishler.

11. Predikativler.

Tayanısh sózler: atlıq, atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaları, sanlıq, almasıq, almasıqtıń grammatikalıq kategoriyaları, feyil, feyildiń grammatikalıq kategoriyaları, feyildiń funkcional formaları, kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyil, ráwish, kómekshi sózler, tirkewishler, dánekerler, janapaylar, modal sózler, tańlaqlar, eliklewishler, predikativler.

Qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde 1920-jıllarǵa deyingi dáwirde jasaǵan biziń klassiklerimizdiń shıǵarmalarınıń tilin izertlew úlken áhmiyetke iye, sebebi olardıń awızeki hám jazba túrde dóretken shıǵarmaları bizge málim bolǵan sol dáwirdegi jazba estelikleri menen birlikte qaraqalpaq tiliniń tariyxı ushıntiykarǵı dárekler bolıp xizmet etedi. Usı kózqarastan sońǵı jılları qaraqalpaq klassik shayırlarınıń tilin (leksikasın, fonetikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerin) hár tárepleme izertlew qolǵa alınıp, bul tarawda bir qansha jumıslar islendi.¹

Hár qanday tildiń morfologiyası onıń tariyxıy rawajlanıw processinde ózgeriske az ushıraytuǵın tarawı bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da bul tarawda XVIII- XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırları tili menen házirgi qaraqalpaq tili arasında aytarlıqtay úlken ayırmashılıqları joq. Biraq soǵan qaramastan olardıń tilinde házirgi tilde qollanılmaytuǵın geypara grammatikalıq formalar, sóz jasawshı affiksler ushırasadı. Bunday formalardıń qollanılıw jiyiligi barlıq shayırlarda birdey emes:

1. Málim bolǵanınday-aq olar óz shıǵarmaların kóbinese awızsha túrde dóretken improvizator shayırlar bolǵan. Onday shıǵarmalardıń tilinde házirgi tilden ózgeshe morfologiyalıq formalar júdá az ushırasadı. Buǵan Jiyen jırawdıń shıǵarmaları, Kúnxoja, Berdaq, Ájiniyaz, Óteshtiń ayırım shıǵarmaları mısal bola aladı;

2. 1920-jıllarǵa deyingi dáwirde qaraqalpaqlar jazba ádebiy til sıpatında eski ózbek tiliniń ózlestirilgen variantın paydalanǵan. Sonlıqtan da klassik shayırlarımızdıń jazba túrde dóretilgen shıǵarmalarında (máselen, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq) qaraqalpaq sóylew tiline jat grammatikalıq formalar da ushırasadı;

3. Qaraqalpaq shayırları Shıǵıs ádebiyatı klassikleriniń (Nawayı, Fizuliy, Andalib, Maqtumqulı hám t.b.) shıǵarmaları menen jaqınnan tanıs bolǵan, olardı súyip oqıǵan, úyrengen hám úlgi alǵan. Olardıń shıǵarmalarında ayırım arxaikalıq elementlerdiń, qońsı túrkiy tillerdiń grammatikalıq formalarınıń qollanılıwı usıǵan baylanıslı bolǵan, yaǵnıy shıǵıs klassikleriniń shıǵarmalarınan úlgi alıw menen birge bul shıǵarmalardan ayırım grammatikalıq formalardı da qabıl etken;

4. XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń klassikleri tiykarınan shayırlar bolǵanlıqtan belgili bir rifmanı talap etetuǵın poetikalıq shıǵarmalar jazıw menen sheklengen. Óz shıǵarmalarında olar uyqastı, buwındı saqlaw maqsetinde geyde ayırım affikslerdi túsirip yamasa qosıp, bir sózdiń ornńna sóylew tilindegi formasınan basqasın qollanıp, geypara sózlerdiń grammatikalıq formaların qosıp qollanǵan. Sonlıqtan da olardıń shıǵarmalarında usıǵan baylanıslı ózgeshelikler de ushırasadı. Mısalı, A. Muwsaevtıń qosıǵında:

Payın bermey aqsaqalıw-bolısqa,

Kúshiń menen orın aldıń Zákarya, -

dep keltirilip, onda “payıń” sóziniń tabıs sepligindegi affiksi túsirilip, al “aqsaqalıw-bolısqa” jup sózinde tájik-parsı tiline tán “ıw” dánekeri qollanılǵan.

Usıǵan baylanıslı bir sózdiń bir shayırdıń shıǵarmalarında bir neshe formada qollanılǵan. Máselen, Ájiniyaz shıǵarmalarında “heshnámárse - heshnámá” almasıqları, “toǵız – toqqız” sanlıqları, “bilán – bilá – ilá - birlá” tirkewishleri usılayınsha ushırasadı.

Sonday-aq klassiklerdiń shıǵarmalarında usınday ayrıqsha formalardıń kóbirek yamasa azıraq qollanılıwı hár bir shıyırdıń stillik ózgesheliklerine de baylanıslı bolǵan.

Solay eyip, XVIII-XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń tilin tallaw arqalı, birinshiden, sol dáwirdegi jazba hám ádebiy til arasındaǵı ayırmashılıqlardı, ekinshiden, bul ayırmashılıqlardıń sebeplerin, úshinshiden, olardıń qaraqalpaq tili tarıyxındaǵı ornın anıqlay alamız.