Oqíw materiallar

1-TEMA. KIRISIW. LINGVOPOETIKA PÁNINIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ

Joba:

1. «Lingvopoetika» pániniń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları.

2. «Lingvopoetika» pániniń oqıw procesindegi ornı.

3. «Lingvopoetika» páni – qaraqalpaq tili tariyxınan bay maǵlıwmat deregi.

4. «Lingvopoetika» páninde qaraqalpaq shayır-jazıwshıları tiliniń izertleniw máseleleri.

Tayanısh sózler: lingvopoetika, qáliplesiw basqıshı, awızeki til, jazba ádebiy til, stil, qoljazba, shıǵarma, shayır, folklorlıq shıgarmalar, kórkemlew quralları, qaraqalpaq poeziyası, klassik, arab jazıwı.

«Lingvopoetika» páni kórkem sóz sheberleri bolǵan shayır-jazıwshılar shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin úyrenetuǵın pán. Bul pánniń qáliplesiwinde kórnekli tyurkologlar N.A.Baskakov, S.E.Malov, E.D.Polivanovlar menen bir qatarda D.S.Nasırov, H.Hamidov, E.Berdimuratov, A.Dáwletov, O.Dospanov, D.Saytov, Sh.Abdinazimov, B.Ubaydullaev, G.Qarlıbaeva kibi jergilikli qaraqalpaq ilimpazlarınıń ornı ayrıqsha.

Qaraqalpaq til biliminde fonetika, leksikologiya, grammatika, dialektologiya hám til tariyxı tarawlarına baylanıslı kóp ǵana máseleler sheshilip, bir sistemaǵa túsiwine qaramastan, elege deyin izertleniwin kútip turǵan máseleler kóp.

Qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken ámeliy áhmiyetke iye. Sebebi ádebiy til – ulıwma xalıqlıq tildiń kórkem sóz sheberleri tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri. Kórkem sóz sheberi usı dóretiwshilik procesti basqarıp hám rawajlandırıp baradı.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshları uzaq dawam etken quramalı qubılıs bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki túri orta ásirlerdegi kóp sanlı awızeki xalıq dóretpeleri, Asan qayǵı, Soppaslı Sıpıra jıraw, Dospambet, Múyten jırawlardıń terme-tolǵawları, Jiyrensheniń sheshenlik sózlerinde qáliplese baslasa da, jazba ádebiy tilimiz XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri – Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh hám t.b. shayırlardıń shıǵarmalarında qáliplese basladı. Qaraqalpaq til biliminiń búgingi rawajlanıw basqıshı kózqarasınan bul shayırlardıń hár biriniń shıǵarmaları tili óz aldına ayrıqsha izertlewdi talap etedi. Klassik shayırlar shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri úyreniw – ádebiy tildiń qáliplesiw basqıshlarındaǵı tildegi ózgesheliklerdi kóriwge múmkinshilik beredi.

XIX ásirdegi klassik shayırlar óz zamanınıń jetik sóz sheberleri bolıp, sol dáwirdegi qaraqalpaq xalqınıń oǵada bay leksikalıq, semantika-stilistikalıq múmkinshiliklerin tereń ózlestirgen hám olardan sheberlik penen ózlestirgen hám olardan óz ornında paydalana bilgen. Olardıń xalıqlıq til baylıqlarınan orınlı, puqta paydalanǵanı, xalıqlıq til olardıń tiykarǵı quralı bolıp xızmet etkeni kórinedi.

XX ásirge deyin jasaǵan klassik shayırlarımız­dıń shıǵarmaları qoljazba túrinde bizge kelip jetse de olardıń óz qolı menen jazılǵan nusqaları tabılmadı. XX ásirden burınǵı shayırlarımızdıń toplamları kitap oqıwshılarımızǵa kitap bolıp usınıldı. Olardıń tili házirgi ádebiy tilimizdiń fonetikalıq, orfografiyalıq normalarınai az da bolsa ózgeshelenedi.

Xalqımızdıń tariyxın, ádebiyatın, ulıwma mádeniyatın úyreniw ushın klassik shayırlarımızdıń tilin hár tárepleme izertlew eń áhmiyetli dereklerdiń biri bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da keyingi jılları olardı izertlewge dıqqat awdarıla basladı.

XX ásirge shekemgi qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń wákilleri ózleri jasaǵan dáwirdiń sawatlı adamları bolǵanlıǵına hesh kim shek keltire almaydı. Mısalı, Berdaq:

Shayır edim, kózim kórgenin jazdım,

Kewlimniń bilip sezgenin jazdım,

Zaman qısmetinen sarǵaydım azdım,

Bolar ma dep jaqtı kúnler xalıq ushın.¹ — dep jazadı.

XX ásirge deyingi qaraqalpaq shayırları sawatlı adamlar bolıp óz qosıqların jazıp qaǵazǵa túsirgen hám namaǵa salıp aytıp taratqan. Bulardıń qaraqalpaq ádebiyatınıń ájayıp wákillerinen biri bolǵan Ájiniyaz (Ziywar) tek ǵana xat oqıp, xat jaza biletuǵın adam bolıp qoymastan, tereń alım, arab hám parsı tillerin jetik ózlestirip, shıǵıs ádebiyatın júdá jaqsı biletuǵın shayır bolǵan. Qosıq qurıwdaǵı onıń ájayıp sheberligi, stili hám lirikalık motivleri, soiday-aq arab-parsı sózlerin sheberlik penen qollanıwı onıń jetik sawatlılıǵınıń dálili.² Onnan keyingi shayırlarımız da óz dáwirinde sawatlı adamlar bolǵan. Máselen Ayapbergen Muwsa ulı óz dáwirinde xatkerlik (kátib) lawazımında islegen.

XX ásirge deyingi dáwirde ádebiy tildiń jazba hám awızsha túrleri boldı. Jazba ádebiy tilimiz sóylew tiliniń tiykarında qáliplesti. Ádebiy til «jazba» degen ataması menen ajıralıp turadı. Jazıwsız jazba ádebiy tildiń bolıwı da múmkin emes. Al jazba ádebiy tildi kimler payda etti degende sol dáwirdegi kórkem sóz sheberleri Jiyen jı­raw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen hám t.b. sıyaqlı sóz ustaları tárepinen júzege keldi dewge haqılımız.

Sóz etip otırǵan shayırlarımızdıń shıǵarmaları bizge tiykarınan awızsha túrinde kelip jetti. Sońǵı waqıtlarda olardıń qoljazba túrinde ayırım qosıqları tabılıp atır. Olarda shayırlardıń ózleri tárepinen jazılǵan túp nusqası emes, olardıń tek kóshirmeleri ǵana, sonlıqtan bunday tekstler boyınsha hár bir shayırdıń ózine tán ózgesheliklerin kórsetiw qıyınıraq, al qáte-kemshiliklerdiń bolıwı sózsiz. Sonday-aq olardıń baspadan shıqqan toplamlarında da geypara tekstler baspaǵa tayarlawshılar tárepinen ózgertilip, ońlanıp, redaktorlanıp, jetistirilip bastırılıp keldi. Tek sońǵı basılıwlarında dáslepkilerge qaraǵanda olardıń túp nusqası saqlanıp dúzetildi.

Biz shayırlardıń shıǵarmalarınıń ózgesheliklerin sın kóz benen qapap tallaw isleymiz. Óytkeni olardıń shıǵarmaları házirgi dáwirge eki túrli usılda kelgen; birinshiden, xalıq arasında awızdan-awızǵa taralsa, ekinshiden, qoljazba nusqalardan kóshirme tiykarında.

Jiyen jıraw Amanlıq ulı (1730-1784) — kólemli «Posqan el» poeması menen xalıqqa belgili shayır hám jıraw. Jiyen jıraw 1760-1762-jıllardaǵı qaraqalpaqlardıń basınan keshirgen waqıyaları tuwralı «Posqan el» poemasın jazdı.

Jiyen jırawdıń shıǵarmaları óz zamanında XX ásirge deyingi jıllarda-aq qaraqalpaq xalqına belgili bolsa da, xalıq arasında awızsha hám qoljazbalar arqalı taral­sa da, onıń shıǵarmaların jıynaw, jazıp alıw, bastırıp shıǵarıw, izertlew jumısları XX ásirde baslandı. Jiyenniń shıǵarmaları tolǵaw túrinde xalıqtıń sóylew tilinde jazılǵan.

Kúnxoja (shın atı Jiyemurat) Ibrayım ulı (1799-1880) qaraqalpaqlardıń Xorezmge kóship kelgennen keyingi shıqqan belgili shayırı. Ol óz dáwirinde shayır bolıw menen birge baqsı da bolǵan.

Kúnxoja shıǵarmaları qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń qáliplesiwine úlken úlesin qostı. Shayır XIX ásir hám onnan sońǵı dáwirlerde jasaǵan shayırlarımızdıń ustazı esabında tanıldı.

Kúnxojanıń shıǵarmaları qıssa kitaplardan kóshirip alıw jolı menen jıynaldı.¹ Olardıń awızsha jıynalǵanlarında sóylew tiliniń ózgeshelikleri sezilse, qıssa kitaplardan kóshirip alǵanlarında arab jazıwınıń hám shayırdıń sawatlılıǵına baylanıslı ózgesheliklerdi gezlestiremiz.

XIX ásirde jasap óz shıǵarmaların dóretken qaraqalpaq shayırları arasında Ájiniyaz Qosıbay ulınıń (1824-1878) ádebiy miyrasları ayrıqsha orındı iyeleydi. Ol jaslayınan awıllıq meshitte, soń Xiywadaǵı Sherǵazı xan medresesinde oqıp, tálim alıp óz dáwiriniń eń bilimdan adamı bolıp jetilisedi. Medresede diniy sabaqlar menen bir qatarda Nawayı, Hafız, Saadiy, Fizuliy shıǵarmaların qunt penen úyrendi. Arab, parsı, Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilin tereń ózlestiredi. Ájiniyaz medreseni tamamlap óz eline kelgennen keyin táǵdir aydawı menen Qazaqstanǵa bir neshe mártebe baradı. Qazaqstanda, Qızıl Orda átirapında jasaǵan úsh jılday ómiri ishinde «Shıqtı jan», «Ellerim bardı», «Barmeken», «Bardur», «Ayrılsa», «Megzer», «Qız Meńesh penen aytıs», «Xoshlasıw», «Qashqash» dúrkimindegi qosıqların jazadı. Ájiniyaz 1858-1859-jıllardaǵı Qońırat kóterilisshileriniń biri sıpatında (Bozataw poeması) tutqınǵa alınıp Tashawız oblastınıń átirapına 3 jılǵa jer awdarılıp jiberiledi. Túrkmenstanda júrgen kúnlerinde belgili túrkmen klassigi Maqtımqulınıń qosıqların tereń úyrenedi. Onıń kóplegen qosıqların qaraqalpaq tiline awdarma jasaydı.

Ájiniyaz Qosıbay ulı qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwine, onıń kórkemlik dárejesiniń joqarılawına salmaqlı úles qostı. Onıń shıǵarmaları tiline tán bolǵan tiykarǵı ózgesheliklerdiń biri-onıń shıǵarmaları tilinde arab, parsı, Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiline tán bolǵan pikirdi kórkemlep jetkeriw, sóz qollanıw usılı bolıp tabıladı. Onıń shıǵarmaları tilinde kitabiy tilge tán bolǵan abstrakt mánili kóp sanlı arab-parsı sózleri jumsalǵan.

Ájiniyaz shıǵarmaları xalıq arasında keńnen taralǵan. Onıń qosıqların xalıq arasına taratıwda hám sol shıǵar­malarınıń jıynawına eskishe sawatlı adamlar, qıssaxanlar, axunlar, baqsılar úlken úles qostı. 60-jıllardan keyingi dáwirde H.Hamidov, E.Berdimuratov, K.Mámbetov, Q.Mámbetnazarov, N.Japaqov, Q.Bayniyazovlar tárepinen shayırdıń burın belgisiz qoljazba nusqaları tabıldı.¹ Ájiniyaz shıǵarmalarınıń biziń dáwirimizge jazba túrde kelip jetiwi onıń shıǵarmalarınıń til ózgesheliklerin durıs anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Shayır shıǵarmalarınıń tili G.Qarlıbaeva tárepinen arnawlı úyrenildi.²

Berdaq Ǵarǵabay ulınıń (1827-1900) ádebiy miyrasları XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqı mádeniy turmısında tiykarǵı orındı iyeleydi. Shayır «Amangeldi», «Aydos biy», «Ernazar biy», «Shejire», «Xorezm», «Kúlen bolıs», «Aqmaq patsha», «Ráwshan», hám t.b iri kólemli poemalar menen kórkemligi joqarı, mazmunı bay kóplegen qosıqlar dóretti. Shayırdıń ádebiy miyraslarınıń ulıwma kólemi 20 000 qosıq qatarınan ibarat.

Berdaq shıǵarmaları qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwinde baslı orındı iyeleydi. Akademik H.Hamidov: «Berdaq shıǵarmalarınıń tili qaraqalpaq ádebiy tilin qáliplestiriwde hám rawajlandırıwda úlken orın tutatuǵını, onıń shıǵarmaları tilinde ádebiy dóretiwshiliktiń jazba dástúrleri menen awızeki túriniń sintezi yaǵnıy bir-biri menen jaqınlastırıwǵa umtılıwshılıǵı kórinedi. Usınnan onıń sózlerdi tańlap, qayta islew tiykarında, ádebiy tildiń normaların qáliplestiriwge umtılǵanın kóriwge boladı³, - dep jazadı.

Berdaq qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tiline tiykarlana otırıp, Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tildi xalıqtıń ruwxıy talaplarına say túrde qayta isledi. Onı qaraqalpaq xalqında burınnan qáliplesken ádebiy tildiń awızeki túri – folklorlıq shıǵarmalardıń tili menen qarıstırıp házirgi ádebiy tilimizdiń qáliplesiwine salmaqlı úlesin qostı.

Qaraqalpaqlardıń uzaq ásirler dawamında túrkiy qáwimler birlespesinen xalıq bolıp qáliplesiwine shekem jetilip kiyatırǵan awızeki sóylew tili, xalqımızdıń bay ruwxıy mádeniyatı esaplanǵan ádebiy tildiń awızeki túrinde payda bolıp áwladtan-áwladqa ótiw arqalı xalıqtıń kewil qálibinde ısılıp, kórkemlik jaqtan bayıp, talantlı jıraw, baqsı hám qıssaxanlardıń atqarıwında ózine tán kórkemlikke iye bolǵan bay awızeki xalıq dóretpeleri hám shayır jasaǵan dáwirde Xorezm oypatında qollanıwda bolǵan qıpshaq-oǵuz elementleri basımıraq Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilinde hám onıń qaraqalpaqsha variantında jazılǵan jazba ádebiyat úlgileri – mine bulardıń barlıǵı Berdaq shıǵarmaları tiliniń derekleri bolıp tabıladı. Berdaq shıǵarmalarınıń tili prof. Sh.Abdinazimov tárepinen tereń izertlendi.¹ 2017-jılı shayırdıń 190 jıllıq yubileyi respublikamızda keń túrde belgilendi. Respublikalıq² hám xalıq aralıq konferenciyalarda³ shayırdıń shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerine baylanıslı bayanatlar islendi ham olar toplam etip basıp shıǵarıldı.

Ótesh Alshınbay ulı (1828-1902) — XIX ásirge shekemgi qaraqalpaq klassik poeziyasınıń qáliplesiwine hám rawajlanıwına belgili dárejede úles qosqan shayırlardıń biri. Óteshtiń shıǵarmaları 1940-jılı «Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosında», 1948-jılı «Tańlamalı shıǵarmaları» degen at penen, 1962-jılı toplam bolıp, 1978-jılı onıń 150 jıllıq toyına arnalıp ayırım kitap bolıp basılıp shıqtı.

Onıń shıǵarmaları xalıq arasına qoljazba hám awızsha taralǵan. Shayırdıń óz qolı menen jazǵan qosıqları sol dáwirde basqa sawatı bar adamlar tárepinen kóshirip alınǵan qosıqları biziń dáwirimizge kelip jetpegen. XIX ásirge shekemgi shayırlardıń qosıqları qıssa kitaplar menen bir qatarda xalıq arasında oqılıp júrgen. Bunday qoljazba nusqalar XIX ásirdiń 20-jıllarına shekem kóp adamlarda saqlanǵan.⁴

Omar Súgirimbet ulı (1879-1922). Omar shıǵarmaları birinshiden awızsha túrde tuwǵan-tuwısqanlarınan jazıp alınsa, ekinshiden olardıń bir qanshaları burınǵı qoljazba qıssa kitaplardan kóshirilgen.¹

Ayapbergen Muwsa ulı (1880-1936) — eki dáwirdi óz kózi menen kórgen shayıp. Onıń ayırım shıǵarmaları erterekte-aq basılıp shıqtı. Mısalı, onıń «Kólge qash» qosıǵı 1930-jılı qoljazba «Qızıl Muǵallim» jurnalınıń №1 (10) sanında basıldı. Onıń shıǵarmaları awızsha túrinde de taralǵan. Biraq shayır kópshilik qosıqların xat júzinde jazǵan (arabsha jazıwdan tısqarı ol latınshanı da ózlestirgen). Sonlıqtan da Ayapbergen Muwsaevtıń shıǵarmalarınıń ózine tán ózgesheliklerin tolıq anıqlawǵa boladı. Shayır­dıń qoljazbalarında qaraqalpaqlarda 1929-jılǵa deyin qollanılıp kelgen arab jazıwınıń ózgeshelikleri kóbirek kózge túsedi. Al, awızshadan jazıp alǵanlarında sóylew ti­line tiyisli ózgesheliklerdi ushıratamız. Shayır shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri Sh.Shamshetdinov tárepinen maqalalarında úyrenildi.²

XIX ásirdegi klassik shayırlardıń tilindegi qollanılǵan almasıqlardıń ózgeshelikleri B.Ubaydullaev tárepinen úyrenildi.³

XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları Sarıbay, Gúlmurat, Qazı Máwlik, Qulmurat Qurbanalı ulı shıǵarmaları jańa qáliplesip kiyatırǵan qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń bunnan bılay da rawajlanıwına ózleriniń belgili úleslerin qostı. Olardan Ótesh, Omar, Sarıbay, Gúlmurat shıǵarmaları tilinde ádebiy tildiń awızeki túrindegi kórkem bayanlaw usılları, sóz qollanıw ózgeshelikleri saqlansa, al Qulmurat, Qazı Máwlik, A.Muwsaev shıǵarmaları tilinde Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiline tán fonetika-morfologiyalıq belgiler kórinedi. Bul dáwirdegi shayırlardan S.Majitov shıǵarmalarınıń tili B.Dilanov tárepinen arnawlı izertlendi.⁴

Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń tilin eki túrli kózqarastan talqılaw kerek.

1. Olarǵa qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń tásiri.

2. Orta Aziyalıq «túrkiy» tiliniń tásiri. Ulıwma xalıqlıq sóylew tili menen ádebiy til biri-birinen geypara til (fonetikalık, morfologiyalıq) belgileriniń azlı-kópli kóriniwi menen parıqlanadı. Sonlıqtan biz klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarınıń tilin eki túrli kózqarastan talqılaymız. Birinshiden, awızsha taralǵan shıǵarmalardı eki dialekttegi govorlarǵa, jergilikli sóylew tiline salıstıramız, ekinshiden, qoljazba kitaplardan (qıssa kitaplardan) jazıp alınǵan shıǵarmaların XIX ásirge shekemgi jazba ádebiy tilge baylanıslı talqılaymız.

Qaraqalpaq til biliminde házirgi dáwirdegi shayır-jazıwshılardıń tilin izertlewdi kóretuǵın bolsaq M.Dáribaev,¹ T.Qayıpbergenov,² I.Yusupov,³ T.Jumamuratov⁴ shıǵarmalarınıń tili boyınsha bir qansha izertlew jumısları júrgizildi hám alıp barılıp atır.

Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń til óz­gesheliklerin talqılawda A.M.Sherbaktıń,⁵ A.N.Kononovtıń,⁶ B.A.Serebrennikov hám N.3.Gadjievanıń⁷ hám t. b. miynetleri úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq klassiklerdiń shıǵarmaları qaraqalpaq tiline tiyisli material bolǵanlıqtan N.A.Baskakovtıń,⁸ S.E.Malovtıń,⁹ D.S.Nasırovtıń,¹⁰ E.Berdimuratovtıń,¹¹ H.Hamidovtıń,¹² O.Bekbaulov¹³, D.Saytov,¹⁴ Sh.Abdinazimov, B.Ubaydullaev, G.Qarlıbaeva hám B.Dilanovtıń ilimiy miynetlerinen paydalanıldı.

«Lingvopoetika» pániniń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmaları tilin úyreniw bolıp tabıladı.

Pánniń aldına qoyılǵan maqsetine erisiw ushın tómendegi wazıypalar belgilendi:

- túrkiy tillerde kórkem sóz sheberleri hám qaraqalpaq til biliminde shayır-jazıwshılar shıǵarmaları tiliniń izertleniw jaǵdayların úyreniw;

- qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmaları tilinde ádebiy tildiń awızeki túri menen Orta Aziyalıq túrkiy jazba tildiń tásiriniń sáwleleniw jaǵdayların úyreniw;

- shayırlar shıǵarmalarında jumsalǵan fonemalardıń jumsalıw ózgesheliklerin anıqlaw;

- shıǵarmalar tiliniń morfologiyalıq qurılısın úyreniw;

- shıǵarmalar tiliniń sóz jasalıw ózgesheliklerin úyreniw;

- shıǵarmalarda qollanılǵan leksemalardıń leksikalıq qatlamın, olardıń tariyxıy-etimologiyalıq qáliplesiwin, tematikalıq toparlarǵa ajıralıwın, leksika-semantikalıq, stillik ózgesheliklerin, sózlerdiń qollanılıw órisin úyreniw hám anıqlaw.

2-TEMA. TÚRKIY TILLERDE KÓRKEM SHÍǴARMA TILINIŃ IZERTLENIWI

Joba:

1. Eski túrkiy jazba esteliklerdiń tillik ózgeshelikleriniń izertleniwi.

2. Kórkem shıǵarma tiliniń ózbek til biliminde izertleniwi.

2. Kórkem shıǵarma tiliniń qazaq til biliminde izertleniwi.

3. Kórkem shıǵarma tiliniń qaraqalpaq til biliminde izertleniwi.

Tayanısh sózler: eski túrkiy jazba estelikler, ózbek til bilimi, qazaq til bilimi, qaraqalpaq til tillik ózgeshelik, poeziya, dissertatsiya, ilimiy miynet.

Túrkiy tilles xalıqlardıń, sonıń ishinde, qaraqalpaq ádebiy tiliniń tariyxın úyreniwde qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısında óshpes iz qaldırǵan kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaları tilin úyreniw áhmiyetli másele esaplanadı. Óytkeni, ádebiy til ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń kórkem sóz sheberleri tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri. Xalıqtıń sóz mádeniyatınıń jetilisken joqarǵı jemisi. Kórkem sóz sheberleri usı dóretiwshilik protsessti basqarıp hám rawajlandırıp baradı. İlimpazlar kórkem sóz sheberlerin ulıwma xalıqlıq tildiń tillik quralların dóretiwshilik baǵdarda qayta isleytuǵın laboratoriyaǵa megzetedi.¹ Sonlıqtan da, túrkiy xalıqlarda jazba estelikler hám kórkem sóz sheberleri shıǵarmalarınıń tilin úyreniw boyınsha bir qansha izertlewler alıp barıldı.

Túrkiy til biliminde eski túrkiy jazba esteliklerdiń tillik ózgesheliklerin izertlew boyınsha bir qansha jumıslar islendi. VII-IX ásirlerge tiyisli Orxon-Enisey jazba estelikleriniń tilin úyreniwge arnalǵan S.E.Malovtıń², I.A.Batmanovtıń³, A.N.Kononovtıń⁴, G.Aydarovtıń⁵ hám t.b. kóp sanlı miynetler jazıldı. XI ásirde jasaǵan belgili shayır Yusup Has Hajıbtıń «Qutadǵu bilig», Maxmud Qashǵariydıń «Devanu luǵat it túrk», XII ásirge tiyisli Axmed Yugnakiydiń «Hibatul haqoyiq», Xoja Axmed Yassawiydiń «Divani hikmet» shıǵarmalarınıń tili boyınsha Q.Maxmudovtıń¹, E.N.Nadjiptiń², X.G.Nigmatovtıń³ hám t. b. miynetleri jazıldı. Bunnan basqa XIV ásirge tiyisli «Kodeks Kumanikus», Xorezmiydiń «Muxabbatnama», Kutbtıń «Xısraw hám Shiyrin» hám t.b. esteliklerdiń tili boyınsha bir qansha miynetler bar.

Ózbek til biliminde kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaları tilin izertlew baǵdarında kóplegen ilimiy miynetler jarıq kórdi. Ózbek ádebiy tiliniń rawajlanıwında Nawayınıń xızmeti oǵada ullı boldı. Sonlıqtan, onıń shıǵarmalarınıń tilin úyreniw boyınsha oǵada kóp sanlı izertlew jumısları júrgizildi. A.Rustamov Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri boyınsha kandidatlıq hám doktorlıq dissertatsiya jumısların⁴ jazdı. Ǵ.Abduraxmanov, A.Rustamovtıń miynetinde⁵ Nawayı shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri úyrenilgen. A.Usmanovtıń⁶, M.Raxmatullaevanıń⁷, X.Mamadovtıń⁸, E.Umarovtıń⁹, U.Sanaqulovtıń¹⁰, A.Karimovtıń¹¹ izertlewlerinde de Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri hár túrli kózqarastan ilimiy jaqtan tallanǵan. Sonday-aq, Nawayı dóretpeleriniń tillik ózgeshelikleri rus ilimpazlarınan A.K.Borovkovtıń¹², A.M.Sherbaktıń¹³ miynetlerinde de kórinedi.

Bunnan keyingi dáwirlerde, ásirese, Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligin alǵannan keyin Sholpan, Fitrat, Avloniy, Behbudiy, Qodiriy shıǵarmalarınıń tili M.Yuldoshev¹⁴, Yo.Sayidov¹⁵, F.Bobojanov¹⁶, L.Djalalova¹⁷ sıyaqlı ilimpazlardıń izertlew jumıslarında sóz etiledi. Fitrattıń til bilimi boyınsha miynetleri M.Qurbonova tárepinen 1993-jılı «Fitratning tilshunoslik merosi» atamasındaǵı kandidatlıq dissertatsiyasında hám B.Twychibaevtıń 1995-jılǵı «Fitrat-tilshunos» atlı monografiyasında izertlenilgen. Sh.Bobomurodova «Wzbek tilshunosligi rivojida Elbekning roli» (2002) temasında kandidatlıq dissertatsiyasın jazsa, T.Toǵaev «Ashurali Zohiriy va uning tilshunoslik merosi» (2005) degen atamadaǵı kandidatlıq dissertatsiyasında A.Zohiriydiń orfografiya hám ózbek til bilimi tuwralı kózqarasları izertlenildi.

M.Yuldashevtıń «Badiiy matn lingvopoetikası»¹ miynetinde kórkem teksttiń lingvopoetikalıq tárepten úyreniliwdegi tiykarǵı belgiler esaplanıwshı tekst hám onıń mánisi, tipologiyası, birlikleri, kórkem tekstte til qurallarınıń poetikalıq aktuallasıwı, kórkem tekst hám oǵan lingvopoetikalıq qatnas jasaw máseleleri sóz etiledi. İlimpaz bul izertlew jumısında til biliminde tekst mashqalası, kórkem tekst hám tildiń estetikalıq xızmeti, kórkem teksttiń mazmunlıq túrleri, máni hám mazmun, kórkem teksttiń lingvopoetikalıq analizi haqqında túsinikler berip ótedi. Sonday-aq, M.Rustamov², M.Tajibaev³, Z.Chorieva⁴, Z.Boymurzaeva⁵, D.Shodieva⁶, R.Normuradov⁷, G.Keldiёrova⁸, A.Sabirdinov⁹, G.Muxammadjanova¹⁰, M.Qosimovalardıń¹¹ jumıslarında da kórkem shıǵarma tili lingvistikalıq jaqtan úyrenilgen. Bulardan basqa túrkiy til biliminde kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaları tiliniń leksika-semantikalıq hám stillik ózgeshelikleri boyınsha bir qansha izertlewler payda boldı. Ózbek ilimpazı A’.Abdiev «K.Yashen dramalarınıń tili hám stili»¹², A.Ahmedov «Furqat poeziyasınıń leksikası»¹³, S.Babaeva «Hamid Alimjan poeziyasınıń leksika-stilistikalıq ózgesheligi»¹⁴ temalarında izertlew jumısların alıp bardı.

Qazaq til biliminde Abay shıǵarmalarınıń tili boyınsha R.Sızdıqova bir neshe miynetler¹⁵ járiyaladı. Avtor óziniń bul miynetlerinde qazaq jazba ádebiy tilinde shayırdıń tutqan ornı, shayır shıǵarmalarınıń morfologiyalıq hám leksikalıq ózgesheliklerin izertleydi. Sonday-aq, Abay shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri S.Keńesbaevtıń¹ miynetlerinde de sóz etilgen. Al Q.Jumalievtiń miynetinde Abay shıǵarmalarındaǵı awısqan mánidegi sózlerdiń stillik qollanılıwı lingvistikalıq jaqtan úyrenilgen².

Qazaq ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri Ibıray Altınsarin shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri S.Xasanovanıń miynetinde³ izertlenilgen. İlimpaz óziniń bul miynetinde shayırdıń shıǵarmalarında qollanılǵan leksikalıq qatlam, grammatikalıq formalardıń jumsalıw ózgesheliklerine tekstologiyalıq izertlew júrgizedi. Ibıray Altınsarin shıǵarmalarınıń tili boyınsha A.Isqaqovtıń da miynetin⁴ kórsetip ótiw orınlı. Kórip otırǵanımızday, túrkiy tillerinde kórkem sóz sheberleri shıǵarmalarınıń tilin úyreniw boyınsha bir qansha jumıslar islengen.

Qaraqalpaq til biliminde qaraqalpaq klassik shayırları, sonday-aq, keyingi dáwirdegi kórkem sóz sheberleri shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin izertlew boyınsha bir neshe miynetler jazıldı.

Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń úlken wákili Berdaq Ǵarǵabay ulı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri ilimpaz Sh.Abdinazimov tárepinen arnawlı úyrenildi. İlimpazdıń Berdaq shıǵarmaları tiliniń fonetikasına, Berdaqtıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwına qosqan úlesin anıqlawǵa arnalǵan bir neshe miynetleri baspadan shıqtı.⁵ 2001-jılı «Berdaq shıǵarmalarınıń tili» degen temada doktorlıq dissertatsiya jaqladı⁶. Kórkem shıǵarmalardıń tilin izertlewge arnalǵan sońǵı jumıslardan B.Ubaydullaevtıń kandidatlıq dissertatsiyasın⁷ kórsetiwge boladı. Onıń izertlew jumısında XIX ásirdegi klassikalıq ádebiyatı wákilleri Kúnxoja, A’jiniyaz, Berdaq hám Ótesh shayır shıǵarmalarındaǵı almasıq sóz shaqabı óz aldına úyrenildi. A.Muwsaev shıǵarmalarınıń tili boyınsha Sh.Shamshetdinovtıń maqalası járiyalanıp, onda shayır shıǵarmaları tiliniń orfografiyası sóz etiledi.⁸ B.Dilanovtıń kandidatlıq dissertatsiyasında⁹ S.Májitov shıǵarmalarınıń leksika-semantikalıq, sóz jasalıw hám morfologiyalıq ózgeshelikleri úyrenilgen. Sonday-aq, sońǵı jılları kórkem ádebiy tildiń stillik ózgeshelikleri boyınsha E.Allanazarovtıń¹, B.Yusupovanıń² miynetlerin atap ótiwge boladı.

3-TEMA. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KLASSIKLERI SHÍǴARMALARÍNÍŃ FONETIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI

Joba:

1. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmaları tilinde dawıslılardıń qollanılıw ózgeshelikleri.

2. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmaları tilinde dawıssızlardıń qollanılıw ózgeshelikleri.

Tayanısh sózler: dawıslı ses, dawıssız ses, seslerdiń almasıwı, seslerdiń túsip qalıwı, seslerdiń qosılıwı, affrikata, únli, únsiz, sonor, til aldı, til ortası, til artı, kómekey, shawqımlı, juwısıńqı.

XX ásirdiń 20-jıllarına shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarınıń fonetikası tiykarınan alǵanda tilimizdiń fonetikası menen birdey kórinedi. Olar biziń dáwirimizge ózleri tárepinen jazılǵan qoljazba túrinde kelip jetpegen, al tek sońǵı dáwirde xalıq arasınan jıynalıp baspadan shıǵarıldı. Jıynawshılardıń aytıwına qaraǵanda, olar bir qanshasın xalıq arasınan awızeki túrinde jıynasa, bir qanshasın qoljazba dápterden jazıp aldıq dep maǵlıwmat beredi. Jıynawshılar shayırlardıń shıǵarmaların awızeki sóylew tiliniń ayırmashılıqların esapqa almay jazıp ala bergen. Al olardı baspaǵa tayarlawshılar bul shıǵarmalardı áwelgi jıynalǵan túrinde almay bir qansha ádebiylestirip jiberilgen. Sonlıqtan T.Jumamuratov Ájiniyazdıń 1960-jılı baspadan shıqqan kitabı tuwralı: «... nege deseńiz shayırdıń til ózgesheligi, sheberligi saqlanbaǵan, bunda qırıq quraq túrli-túrli jamawlar qosılǵan. Usı kitaptıń ishinen durıs jazılǵan bir qosıǵı da joq desek, heshqanday ótirikshi bolmayman. Birinshiden, kim tárepinen bolsın, sózdiń mánisin buzıw kóp ushırasadı. Ekinshiden, bunday klassiklerdi oqıǵanda óz zamanınıń kózqarası menen bahalaw kerek. Sonlıqtan “quday” degen sózlerine shekem heshkimniń ózgertiwine haqısı joq. Al ózinshe qosıp alıw jınayat bolıp esaplanadı»,³ – dep durıs kórsetedi.

Haqıyqatında da, áwelgi jıynawshılar menen sońǵı baspada shıqqan shıǵarmalardı salıstırǵanımızda az da bolsa kózge túsetuǵın fonetikalıq ózgesheliklerdi gezlestiremiz. Bul ózgeshelikler eki túrli jaǵdayda ushırasadı: birinshiden, olarda jazıp alınǵan jerdiń sóylew tiline baylanıslı (dialektli yamasa govorlıq) ózgeshelikler gezlesse, ekinshiden, jańadan tabılǵan qoljazbalarda eski jazba tildiń ózgeshelikleri kórinedi. Bul, birinshiden, sóylew tiliniń tásirinen bolsa, ekinshiden, XX ásirdiń 20-jńllarına shekemgi arab orfografiyası menen jazılǵan Orta Aziyalıq “túrkiy” ádebiy tiliniń tásirinen engen fonetikalıq ózgeshelikler bolıp tabıladı.

Klassiklerdiń shıǵarmalarınıń fonetikalıq ózgeshelikleri birdey emes, ayırım qosıq qatarlarında házirgi ádebiy tilimizdiń norması menen beriledi. Máselen, Berdaqtıń 1950-jılǵı baspadan shıqqan kitabın jıynawshılardıń qoljazbası menen salıstırǵanda mınaday fonetikalıq dúzetiwlerdi ushırastıramız.

Baspada:

Onıń parqın oylaǵanlar el ushın,

Shayır edim, kózim kórgenin jazdım,

Kewlimniń bilip, sezgenin jazdım. (B, 365).

Keldim endi alpısıma (45 b).

Kórdim Xorezm, Buxardı (45 b).

Bunda qoljazbadaǵı anıń/onıń, yazdım/jazdım, altmıshıma/alpısıma, Puxardı/ Buxardı bolıp ózgertilgen. Eger jıynawshılardıń teksti ózgertilmey berilgende biz olardıń jergilikli sóylew tiliniń tiykarında dep tallaǵan bolar edik. Bul jaǵday tek Berdaq shıǵarmalarında ǵana emes, al basqa shayırlarımızǵa da tiyisli.