Feyildiń jasalíwí

Feyildiń tiykarı óziniń morfologiyalıq quramı jaǵınan 1. túbir, 2. dórendi, 3. qospa bolıp úshke bólinedi.

Feyiller affiksler arqalı hám kómekshi feyillerdiń atawısh hám feyil formaları menen dizbeklesiwi arqalı jasaladı.

A) Affiksaciya usılı

Basqa sóz shaqaplarınan feyiller tómendegi affiksler járdeminde jasaladı:

-la//-le affiksi. Bul affiks basqa túrkiy tillerindegi sıyaqlı, qaraqalpaq tilinde de feyil jasawshı eń ónimli affiks bolıp esaplanadı. Ol arqalı feyiller atawıshlardan hám basqa da sóz shaqaplarınan jasala beredi. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında da bul affikstiń qollanılıw órisi keń:

Júrer edi aǵalap (J.48).

Bul ólim azaplap meniń halımdı (K.1,34).

Irkilmey jol basladıń (J.63).

Jaman aytpa, jası sózle (B.2,78).

Birew seni jamanlasa (B.2,72).

Násiyat berdim ástelep (J.52).

Qoy-qozıday shuwladı (J.41).

-lan//-len affiksi: Aybatlanıp sulıw sonda (B.2,227).

-lat//-let: Keshletip mástana aldıńa keldim (Á.150).

-las//-les: Wádelestik ekewmiz (J.69).

Amanlastıq, kóristik (J.77).

Sonday-aq, dórendi feyil basqa affiksler járdemi menen hár qıylı sóz shaqaplarınan jasala beredi:

-a//-e affiksi: Jismimdi órtedi daǵı hijranı (Á.54).

Saw denemdi tespey zalım qanattı (K.1,34).

-ayt//-eyt: Aytar sózimdi molayttım (B.1,114).

Qas qarayıp kún batqanda (B.2,220).

-ılda//-ilde: Ǵarqıldasıp qonar kólin tanımas (Á,41).

Shúńkildesip júrgen eken (B.2,219).

-ik: Birikseń jeterler bálentke qolıń (B.2,55).

-ıl//-il: Bul zaman tarıldı (K.1,39).

-sı//-si: Menmensigen jigitlerge min taǵıp (O.2,67).

Á) Quramlı feyiller

Quramlı feyiller klassikler tilinde házirgi qaraqalpaq tilindegidey tiykarǵı úsh toparǵa bólinedi.¹

1) Atawısh sózler hám et, qıl, bol, e kómekshi feyilleriniń dizbeginen turatuǵın quramlı feyiller:

Sabır etiń elatım (J.28).

Nalıs etip giryan bolıp ótedi (K.1,70).

Biyhush eter, tatsań lábini palı (Á.53).

Ol qız ushın hálek bop (J.67).

Aytsa, áda bolmas Hajiniyazdı (Á.39).

Ájiniyaz shıǵarmalarında bol kómekshi feyiliniń oǵuz tillerindegi variantı bolǵan ol forması da ushırasadı.

Gezlesip men ulfát oldım, bir para qazaq bilen (Á.83).

2) Atawısh sózler hám hár qıylı kómekshi okkazionallıq feyillerden jasalǵan feyiller. Olar bir qansha idiomalıq sıpatqa iye boladı:

Ózegine ot salıp (J.28).

Posıwǵa belin bayladı (J.31).

Qulaq salıń, doslarım (J.31).

Zalımnan, beglerim kóp kórdiń azar (K.1,36).

Ah urıp qaraysań hár túni, hár ayda (K.1,42).

Ań-tań qalıp qaradı (J.78).

Qalay kún kórermen, doslarım ózim (K.1,109).

3) Hal feyildiń –a, -e, -y yamasa -ıp//-ip, -p formalarınıń hár qıylı kómekshi feyiller menen dizbeklesiwinen jasalǵan quramlı feyiller, yaǵnıy feyildiń analitikalıq formaları:

Qaǵıp alıp hámmesin (J.59).

Qawınımdı ketti túyip (K.1,66).

Kóre almay yurgen yaqınnan hárgiz (Á.51).

Taba almadım joldı bárhá umtılıp (K.1,36).

Quramlı feyillerdiń jasalıwında tolıqsız e feyili úlken xızmet atqaradı. Ol atawıshlar menen de, feyil formaları menen de dizbeklesip qollanıladı hám ótken máhál formasında betlenedi, eken, emish modallıq formalarına iye:

Kórer edim shartárepti, jahandı (K.1,112).

Qalǵan eken kósherden (J.52).

Bul feyildiń betlik forması em, ek, eń túrinde qısqarıp ta qollanıladı:

Tapqanımdı berip em (J.48).

Ne qılıp em, zalım, seni (B.1,118).

Berdaq ta usı tolıqsız feyilden jasalǵan dánekerlik xızmettegi emes forması da ushırasadı:

Emese seniki jón be? (B.2,205).

Ájiniyaz shıǵarmalarında bul tolıqsız feyildiń dáslepkisi tolıq forması da qollanılǵan:

Qızlar yurer erdi digre-dashında (Á.50).

Tún ortada yerdim uyqıda yatıb (Á.51).

Yalǵanı yoq erur, ırasdur sózim (Á.117).

Jup hám tákirar feyiller háreketti hár tárepleme sıpatlap, kúsheytip yamasa olardıń dawamlılıǵın kórsetip qollanıladı. Feyiller kóbinese kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyil formalarında juplasadı hám tákirarlanadı:

Jılay-jılay biyshara (J.67).

Óksip-óksip jılaysań (J.47).

Dúnya tapsań, ishpek-jemek qıyalıń (A.1).

Oylap-oylap maqsetińe jetpeseń (B.2,55).