Á) Sóz qosılıw usılı

1920-jıllarǵa deyingi shayırlardıń shıǵarmalarında házirgi tildegidey eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń qosılıwı arqalı jasalǵan sostavlı kelbetlikler, jup kelbetlikler, tákirar kelberliklerhám birikken kelbetlikler de qollanılǵan.

Quramlı kelbetlikler. Dúzilisi jaǵınan quramlı kelbetlikler hár qıylı bolıp keledi:

1) komponentleri tek kelbetlikler boladı:

Astıma mingen atım sur qarager (Á,208).

2) anıqlawıshlı sóz dizbeklerine sóz jasawshı -lı//-li, -lıq//-lik affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasalǵan quramlı kelbetlikler:

Shiyrin sheker sózli, súshik zibanlı (Á,60).

Qumar ala kózli, badam qabaqlı (Á,61).

On tórt kúnlik ayǵa megzer (Á, 195).

Aq úzikli úlken otaw (B, 2, 48).

Tórt ayaqlı malǵa megzer (Á, 73).

3) komponentleri atlıqtan bolǵan quramlı kelbetlikler:

Alma kóz árebi atdur mingáni (Á, 61).

Úrpek shash sarı tis bolıp (Á, 127).

Qara kóz, qıpsha bel qız benen jawan (Á, 36).

Jup kelbetlikler. Olar eki kelbetliktiń juplasıwınan jasaladı:

Azlı-kópli ómir súrip (K, 1).

Mástiw-hurram bolıp kúlip (Á, 120).

Ullı-kishi múbárek bolsın dediler (A, ).

Ashshı-dushshını tatmayın (Á. 96).

Tákirar kelbetlikler bir kelbetliktiń jup sóz formasında tákirarlanıp keliwinen jasaladı:

Túrli-túrli isler túser oyına (K. 1).

Qumırısqadek qıpsha-qıpsha belleriń (Á, 43).

Birikken kelbetlikler hár qıylı sózlerdiń óz ara birigip kelbetlik mánisine iye bolıwınan jasaladı:

Esersoq bolarsań jigirma beste (K. 1, 57).

Sorıqaynaǵan sorı qulǵa (Á, 92).

Tayar aldında appaq may (B, 2, 47).

Kelbetlik dárejeleri

Kelbetlikten kelbetlik jasawshı affiksler arqalı kelbetliktiń salıstırıw hám arttırıw dárejeleri jasaladı.

Salıstırıw dárejesi. Bul dárejede klassiklerdiń shıǵarmalarında tómendegi affiksler arqalı ańlatılǵan:

1) Reńdi bildiriwshi kelbetliklerden:

-sha//-she: Aqsha júzlerim sarǵaydı (K. 1, 107).

Aqsha júzge sarǵısh endi (B, 2, 53).

-ǵısh: Aq júzine sarǵısh qayǵı tolmasın (Á, 64).

Sarǵısh endirip túsine (B, 1, 337).

-ǵul: Baǵrı bozǵul, sırtı shubar (Á, 112).

2) Barlıq sapalıq kelbetliklerden:

-law//lew: Úsh sherekten sál zıyatlaw (B, 1, 154).

-raq/rek: Qos arbaǵa belli ógiz yaxshıraq (Á, 110).

Densawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq (B, 1, 40).

Kelbetliktiń salıstırıw dárejesi shıǵıs sepligindegi atlıq penen kelbetliktiń dizbeklesiwi arqalı da bildiriledi:

Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq (B, 2, 40).

Arttırıw dárejesiniń tómendegi formaları ushırasadı:

1) Intensiv formalar:

Qup-quw bolıp júzleri (J, 42).

Ne bir sózleri bar ap-ashshı duzday (Á, 204).

Shashıw-saqalıń sap-sarı...

Hám ayaǵıń qıp-qızıl (K. 1, 149).

Qamısı joq, kók-kómbek, bárisi taza (Ó, 2, 78).

2) Kúsheytiw ráwishleriniń kelbetlik sózlerdiń aldında keliwi arqalı jasalǵan analitikalıq formalar:

Júdá qıyın boldı salıq (B, 2, 46).

Sonda da júdá maqtanshaq (Ó, 2, 30).

Shermendelik kútá uyat (Ó, 2, 31) hám. t.b.

3) Kelbetliktiń aldında eń janapayınıń keliwi arqalı jasalǵan formalar:

Eń úlkeni meniń dayım (B, 2, 82).

Klassik shayırlarda geyde jıynaqlaw sanlıqlarınıń ornına tartımlanǵan sanaq sanlıqları da qollanılǵan:

Ekkimiz maydanda ettik mulaxat (B.1.61).

Qushaqlasıp bul ekkisi bir-birin (Á.116).

4.Toplaw sanlıqları eki túrli jol menen jasaladı:

a) shıǵıs sepligindegi sanlıq arqalı:

Toǵızdan sanap mal berdi (J.18)

á) –lap//-lep affiksi arqalı:

Onlap, júzlep buǵa moyın

Ol awınan alǵan eken. (B.2.217)

5. Shamalıq sanlıqlar tómendegi usıllar menen bildirilgen:

a) jup sanlıqlar arqalı:

Besh-on kishi kán kórinur kóziná (Á.130).

Onım-on beshimde gezdim qıs kúnimdi jaz etip (Á.193).

á) -laǵan//-legen affiksleri arqalı:

Bir qayıq júzlegen saldan jasıraq (B.2.40)

b) barıs, shıǵıs sepligindegi sanlıqtıń tirkewishler menen dizbeklesiwi arqalı:

Úsh júzden aslam jan edik (J.60)

6. Bólshek sanlıqlarınıń bólimi iyelik hám shıǵıs sepliklerinde turadı:

Tórttiń birine diyqan turar (B.2.180).

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında tómendegi numerativler (esaplıq sózler) ushırasadı: bir qasıq qan (B.1,166), bir arqa salı (B.1,168), eki mıń túp qara tal (B.1,237), bir eli muz (B.1,158), sút pisirim waqıt (B. 1,304), bir qısım (Á.33), bes tabaq un (O.2,212) hám t.b.

Mısalı:

Bir qadaq bermediń (K,1,126).

At shaptırım jolda hárbir tarmaǵı (O.2,117).