B) Substantivaciya

Substantivaciya, yaǵnıy basqa sóz shaqaplarınıń atlıqqa ótiw qubılısı qaraqalpaq tilinde leksika-semantikalıq usıl arqalı iske asırıladı. Bul usıl arqalı belgili bir sóz shaqabına kiretuǵın sóz heshqanday sóz jasawshı affikslerdi qabıl etpey-aq predmetlik mánide qollanılıp, gápte kóplik, tartım hám seplik affikslerin qabıllap substantivlesedi, yaǵnıy atlıqqa ótedi.

Klassik shayırlar tilinde, házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı, atlıqqa kóbinese kelbetlik, kelbetlik feyil hám ayırım sanlıqlar ótip substantivlesedi.

1. Substanstivlesken kelbetlikler. Kelbetlik kóbinese óziniń anıqlaytuǵın atlıǵı túsip qalǵanda substantivlesip bir ózi hám prdemetti, hám onıń belgisin ańlatadı:

Tiri bolsa tirisin

Óli bolsa ólisin (J.68).

Kólikli kólik bermedi

Suwlı suwın bermedi (J.43).

Jaqsı mal menen jaman teń bolur (Á.68).

Dúnyasızǵa layliw-náhár tán bolur (Á.108).

Námártten bir nárse sorasa ǵárip (Á.45).

Kózimniń aǵıw-qarası (A. 2. 109).

2. Kelbetlik feyiller de óziniń anıqlaytuǵın atlıǵı túsip qalǵanda substantivlesedi:

Oylaǵanım oyda bolmas (K. 1. 131).

Tabıladı izlegenniń keregi (Á.32).

Kórseń hayran, kórmegenge ármandı (Á.48).

Kelbetlik feyil kópshilik jaǵdayda óziniń feyil sıpatında basqaratuǵın sózleri menen birge qosılıp substantivlesedi:

Azap-aqıret kórgenlerdi

Dushpanǵa sazay bergenlerdi

Aytar kúnler bolarma eken? (K. 1. 54).

Kúyewlep bararsań mal bergenińe (K. 1. 58).

Kewil súymeske qosılıp (K. 1. 81).

3. Sanlıqlar da ózleri anıqlaytuǵın atlıqlar túsirilip aytılǵanda substantivlesedi:

Bahasına júzin ber, eliw bermeńiz (K. 1. 144).

Kelbetliktiń jasalíwí

Kelbetlikler tómendegi sóz jasaw usılları arqalı jasaladı: affiksaciya, sóz qosıw usılı, adektivaciya.

А) Affiksaciya

Affiksaciya usılı menen kelbetlikler atawıshlardan hám feyillerden jasaladı.

Atawıshlardan jasalǵan kelbetlikler. Kelbetlik atawıshlardan (atlıq, sanlıq, almasıq) tómendegi affiksler arqalı jasaladı:

-lı//li affiksi predmette qanday da bir belginiń bar ekenligin bildiredi:

Úyrenshikli men sorlı (J. 64).

Bayladım besli biyemdi (L.21).

Minnetli pal ashshı bolar záhárden (Á. 123).

Birlikli Qońırat ellerim bardı (Á. 32).

Boylı, sınlı, nazlı nigar yar kerek (B. 1. 34).

Bul affiks prdemettiń, adamnıń shıqqan ornına baylanıslı belgini de bildiredi:

Bozatawlı gúlbiynafshe názálim (Á. 43).

-sız//-siz affiksi mánisi jaǵınan -lı//-li affiksiniń antonimi bolıp, predmette qanday da bir belginiń joq ekenligin ańlatadı:

Sansız adam qırılıp (J. 39).

Ishtim asqatıqsız ómirimshe jarma (K. 1. 100).

Mende watan boldı elatsız qalǵan (Á. 40).

Xatsız, qálemsiz shenilgen (Á. 42).

Ne shara, baylawda turmız qazıqsız (B. 1. 41).

-qı//-ki, -ǵı//-gi, -daǵı//-degi, -taǵı//-tegi affiksleri belgili bir orınǵa yamasa waqıtqa baylanıslı beldilerdi bildiredi:

Bir ayǵı talabım jartı nan bolmay (K. 1. 68).

Keyingige bunday azap bermesin (K. 1. 100).

Yabandaǵı suwsız arıqqa uqshar (Á. 68).

Buyaqtaǵı kórgen xorlıq azaptan (K. 1. 47).

-day//-dey, -tay//-tey, -dek affiksleri predmetti ekinshi predmetke teńew, salıstırıw belgisin ańlatadı, sonlıqtan da qaraqalpaq klassik shayırlarınıń qosıqlarına ol júdá ónimli qollanıladı.

Lábleriniń pistádey, tiliń marjandı (Á. 48).

Qızıl júzi gúldey solıp (Á. 127).

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń tilinde -day//-dey affiksiniń -day-ın//-dey-in forması da qollanıladı:

Shunındayın zalımnıń qáhári qattı (K. 1. 40).

Menińdeyin boldı ma eken, yaranlar? (K. 1. 39).

Búlbildeyin sayrap keldim, ballarım (B. 1. 128).

Adam uǵlı bári birdeyin bolmas (B. 1. 34).

Dáryadayın tolıp tasıp (B. 1. 200).

Suwsaǵan másteyin qarnın toydırıp (Ó. 2. 60).

Sonıńdayın maqsımları bar eken (Ó. 1. 22).

-dey affiksiniń eski -dek variantı XIX ásirdegi shayırlar tilinde júdá jiyi qollanıladı. Bul sol waqıttaǵı jazba ádebiy tildiń tásirinen bolıwı kerek. Mısallar:

Qazım, bul iytińdi iytdek kórmeńiz (K. 1. 144).

Kózleriń periwzadek júzik kózindey (K. 1. 144).

Periydek qız shorı ornına satıldı (Á. 37).

Tırnadek otırıp, sonadek yúrgen (Á. 50).

Nardek bolıp sóz bildińiz (Ó. 2. 29).

Álipdek qáwmetim baldek búgilmish (O. 2. 75).

Bul affikstiń bir ózgesheligi mınaw: sóz aqırındaǵı sestiń únli yamasa únsiz bolıwına qaramastan, sonday-aq sózdiń juwan yamasa jińishke seslerden turıwına qaramastan hámme waqıtta tek ǵana -dek//-dák formasında jalǵanadı, yaǵnıy házirgi tildegi -day//-dey, -tay//-tey variantlarınıń ornına tek onıń bir variantı -dek qollanıladı.

Bul affiks ásirese eski jazba tildi kóbirek paydalanǵan Ájiniyaz shıǵarmalarında jiyi ushırasadı, biraq shayır onıń -day//-dey variantın da qatar qollanǵan:

Dáryadek qaynab yoshanlar (Á. 101).

Máwjirin aqqan dáryaday (Á. 124).

Dúnyada Ziywardek dártli kishi yoq (Á. 46).

Salıstırıw mánisindegi bul affıkstiń kórsetilgen variantları ǵalabalıq atlıqlar menen bir qatarda menshikli atlıqlarǵa jalǵanıp ta kelbetlik jasaydı:

Láyli, Zúláyhaday qızları bardı (Á. 33).

Májnúndeyin shıqtım shólá (Á. 97).

Yusupdek Mısır elindá (Á. 93).

-ı//-i, -ıy//-iy affiksleri predmettiń shıǵısına, tegine baylanıslı belgilerdi ańlatadı:

Minip árebi atlar, dáwranlar súrdim (Á. 35).

Qazaqı qaptayın tursań tıltıyıp (0. 1. 47).

Xiywayiy sháhár ázim boldı (K. 1. 53).

-las//-les affiksi ortaqlıq, sheriklik belgini bildiredi:

Buljımas, wádeles yarım aman ba? (Á. 159).

Bawırlas bawırxanamda (B. 1. 51).

Tórtewi enshiles boldı (B. 16. 230).

Bolayın atızǵa izles (B. 1. 163).

-shıl//-shil affiksi qanday da bir belginiń predmette kóp ekenligin ańlatadı:

Oyshıl jaqsı jigit bilimpaz keler (B. 2. 34).

Klassikler tilinde bulardan basqa da affiksler ushırasadı:

-laq//-lek: Sorlaq etti topıraǵımdı (B.1. 331).

-war: Úmidwar insan dúnyası (Á. 42).

-shaq: Suw kótermes ol ashıwshaq (Á. 128).

Klassik shayırlar tilinde geyde tájik-parsı tillerinen kirip, prefiks ornıńnda qollanılıwshı biy-, na-, bád- hám t.b. elementlerdiń járdemi menen jasalǵan kelbetlikler de ushırasadı: mısalı, Jiyen jırawda: biygúná (34), biyorın; Kúnxojada: biyshara, biypayan (35), biynıshan (124), biyhasıl (130), naúmit(100), námárt, biydárt (111); Berdaqta: biyádep (34), biyiyman (40), biypayan (61), biyinsap (82), biyaqıl (219), namaqul (219), bádduwa (229), bádaybat (112), biyǵayrat (183).

Ájiniyaz qosıqlarında da biy-, na- elemetleri járdeminde jasalǵan kelbetlikler kóbirek ushırasadı. Onda házirgi tilde qollanılıp júrgen biyhaya (108), biyxabar (80), biymaza (90), biyhush (53), biymáni (135) hám t.b sózler menen bir qatarda biydárt (69), biyráhim (37) uqsaǵan sózler de qollanılǵan, keyingi sózler ulıwma túsinikli bolǵanı menen usı formalarında házirgi tilde aytılmaydı.

Feyillerden jasalǵan kelbetlikler. Kassikler tilinde kelbetlikler feyildiń túbirine tómendegi sóz jasawshı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalǵan:

-shaq//-shek: qırq beste bolar qızǵanshaq...

-aq: Elinde bolar maqtanshaq,

Pátiwasız hám umıtshaq (Á. 128).

Qashaq qoyanǵa jetpese (K. 1. 95).

-ǵır//-gir: Alǵır qus xor bolar baldan ayrılsa (Á. 65).

Boldım bilgirge keńesken (B. 91).

-ǵısh//-gish: Kórgishler ayrılsa ol eki kózden (Á. 65).

-ǵın: Puqaralar solǵın zamannan márt pe? (K. 1. 36).

-ası//-esi: Onnan da etpek ólesi (J. 44).