Á) sóz qosılıw usılı

Házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı, bul usıl arqalı eki yamasa onnan da artıq túbir yamasa tiykarlardıń bir-birine qosılıwı arqalı quramlı atlıqlar, jup atlıqlar, tákirar atlıqlar, birikken atlıqlar hám qısqarǵan qospa atlıqlar jasaladı.

Quramlı atlıqlar. Bunday atlıqlar eki yamasa bir neshe sózdiń óz-ara dizbeklesip bir predmetlik mánige iye bolıwınan jasaladı:

Qara pul bolmay tabısım(K. 1.43).

Óńir monshaq, háykel taǵıp sıldırap (Á. 50).

Úlken qural dońız qabaq (K. 1.67).

Atshoqay, qara óleń bizge ılayıq (K. 1.67).

At qosshılar, buwdasın shesh (K. 1.88).

A.Muwsaev shıǵarmalarında qaraqalpaq tilindegi familiyalardıń keńes húkimetiniń dáslepki jıllarında qollanılǵan quramlı túrleri de ushırasadı:

Biri Shámshetdiyin Abdulla ulı.

Biri Allambergen Álimbet ulı...(A. 2.81).

Muqash uǵlı Májit – xalqınıń sotı (A. 40).

Jup atlıqlar. Jup atlıqlar juplasıwshı komponentlerdiń óz ara mánilik qatnasına qaray hár qıylı boladı. Jup sózler komponentleriniń mánilerine qaraǵanda bir qansha keń hám ulıwmalastırıwshı mánige iye boladı. Olardıń komponentleri hár qıylı mánilik qatnasta boladı:

1) Mánileri bir–birine jaqın bolǵan sózlerden jup atlıqlar jasaladı:

Qız-kelinshek saǵan mirát etkende (K. 1. 132).

Artıq hámmelerden aqıl-oyları (K. 1.56).

Ǵáriplerge bergen ash-nanı menen (A. 2.139).

Ada bolmas sheker-shayı shul qızdıń (A. 2.131).

Qulqı-peyli ol ózine múnásip (A. 2.129).

Saqal-murtım tolı aqqa (Á. 129).

2) Sinonim sózlerden jup atlıqlar jasaladı:

Azap-aqıret kórgenlerdi (K. 1.25).

Bul zamanda jábriw-japa shegermen (B. 1.35).

İshtegi qayǵı-japanı (B. 1.45).

­Miyirxandur ismi-atı (A. 2.132).

Sol zaman aldılar sabrıw-qararım (A. 2.112).

Seyd-áliy derler hasıl-zadımnı (Á. 134).

Qulqı, pıǵlı, halı-awhalın desem (Á. 148).

Hal-dármandı qurttı salıq (B. 2.47).

A.Muwsaev shıǵarmalarında bunday jup atlıqlardıń komponenti xızmetinde rus tilinen kelgen sózler de ushırasıp, olar bir-biriniń awdarması sıpatında keledi:

Zań-zakonı qalıp tariyx yúzinde (A. 2.35).

3) Antonim sózlerden jup atlıqlar jasaladı:

Ata-anam óldi, tuwısqan qaldı (K. 1.34).

Jábiriw-japa bilen ashıw-toǵıńdı (K. 1.97).

Ómir berse ishi-tısı ármanlı (Á. 38).

Baqıllar úyinen ot-suw aldırmas (Á. 74).

Eriw-qatın bir-birine úlfikár (A. 2.150).

Adamıw-háweenedan keyin kimse bar (A. 2.150).

Ul-qız ayra túser ata-anadan (B. 2.35).

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tilinde jup sóz komponentleriniń juplasıwında –ıw//-iw, -ı/-i (tájik-parsı tillerinen kirgen baylanıstırıwshı dáneker) elementleri úlken xızmet atqaradı. Bul elementler házirgi tildegi jup sózlerge salıstırǵanda klassik shayırlarda júdá jiyi qollanıladı: zawqı-sapa (K.139), bayıw-patsha (K.1.43), xanıw-patsha (K.1.93), ashıw-toǵın (K.1.97.), shashıw-saqalın (K.1.148), almayıw-anar (Á.34). (Á.111), qantıw-nabat (A. 2.52), qantıw-sheker (A.2.113), chayıw-sheker (A.2.135), zimistanu-qımet (B.1.36), jábiriw-japa (B.1.231) hám t.b.

Jup sóz komponentleri barlıq waqıtta óz aldına bólek turıp máni ańlatatuǵın sózler bolıp kele bermeydi. Usınday ózgesheliklerine qaray jup sózler ekige bólinedi:

1) bir elementi bólek qollanılmaytuǵın jup sózler:

Aspanıw-zámiyindi alsa da gúńgirt (K. 97).

Qálpe-sayadlarım maman bolmadı (Á. 39).

Aspanıw-zámiynniń astı qapılıp (0, 1, 16., A. 2.59).

Kelisken sıyqı-sıyaǵı (A. 2.155).

Kórgen qız-jawanlar qarasqan eken (A. 2.72).

Atı-hawazań tústi seniń kóp jerge (A. 2.125).

2) eki elementi de bólek qollanılmaytuǵın jup sózler:

Bul dúnyada ayshı-áshrat yaqshıdı (Á. 153).

Jaman bolsań ahıw-afgan eterseń (B. 1.36).

Zadı-sheriyp maqsımzada ózińiz (A. 1.169).

Olardıń kópshiligi arab – parsı sózler bolıp esaplanadı. Bunday jup sózler ásirese Ájiniyaz hám Ayapbergen shıǵarmalarında kóplep ushırasadı: ádeb-erkan (Á.51), ruwzı-sháp (Á.63), qádiriw-ǵaffar (Á. 86), nazbayıw-áfruz (Á. 163), másiw-húrram (Á.120), ayat-hádiys (Á.135), máhiw-ánwári (Á.150) hám t.b.

Tákirar atlıqlar. Tákirar atlıqlar bir sózdiń jup sóz formasında eki ret tákirarlanıwınan jasalıp, ulıwma kóplikti kúsheytip kórsetedi:

Qırman-qırman gelle keldi (B. 1.222).

Barmaq tolı yúzik-yúzik álleriń (Á.43).

Burshaq-burshaq aǵıp mańlaydan teriń (K. 1.58).

Esiginle úyir-úyir mal bilen (K. 1.93).

Anaw qoyıń óris-óris (K.1.126).

Birikken atlıqlar. Birikken atlıqlar eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń (túbirlerdiń) kóp waqıtlar dawamında birge qollanılıp, birigip ketiwi nátiyjesinde jasaladı. Olardıń komponentlerinde óz ara birikkende hár qıylı fonetikalıq ózgerisler bolıwı múmkin:

Awqatımız qarabaraq (B. 2.53).

Tawtaylaqtıń terisin (J.17).

Kirpisheshen kibi mennen jıyırılıp (K. 174).

Janalǵıshtay qabaq úyip (K. 1.66).

Atı sútilmektey jemisim bardı (Á. 33).

İshtim asqatıqsız ómirimshe jarma (K. 1.100).

Kókmar qılıp qashadı (J. 34).

Meniń jayım jertóleniń múyeshi (K. 1.34).

Gúdárı belbewi dizege túsken (Á. 33).

Járǵanattıń pári bolmas (B. 2.59).

Aqırı iyttúynek jedik (B. 2.49).

Qısqarǵan qospa atlıqlar. Qısqarǵan qospa sózler qaraqalpaq tilinde keńes húkimeti dáwirinde payda bola basladı, sonlıqtan olar A.Muwsaevtıń kóbinese 1920-jıllardan keyingi dáwirdegi qosıqlarında ushırasadı. Sózlerdiń qısqarıp birigiwi tek atlıqlar ushın ǵana tán. Qısqarǵan qospı atlıqlar rus tiliniń tásiri menen, sol tilden sóz ózlestiriw yamasa ondaǵı sózlerdi kalkalaw nátiyjesinde kóplep payda boldı. A. Muwsaev shıǵarmalarında olardıń rus tilindegi formaları da, kalkalanǵan formaları da qollanılǵan:

Sawal berip oblsudqa (A. 2.53).

Awlatkom tóre aǵası (A. 2.80).