Sóz shaqaplarınıń jasalıwı

Ótken ásirdegi shayırlar tilinde, házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı, sózler tiykarınan, tómenlegi sóz jasaw usılları arqalı jasaladı: 1. Affiksaciya; 2. Sóz qosılıw usılı (sózlerdiń dizbekslesip, juplasıp, birigip, qısqarıp qosılıwı); 3. Leksika-semantikalıq usıl (substantivaciya, adektivaciya, pronominilizaciya, adverbializaciya).

Olardıń tilinde tiykarınan, házirgi bar sóz shaqapları ushırasadı; atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish, tirkewish, dáneker, janapay, tańlaq, eliklewish, modal sózler hám predikativler. Biraq olardıń jasalıwında hám modal ózgeriwinde házirgi qaraqalpaq tilindegi sóz jasalıw ózgeriwge uqsaslıq penen birge sol dáwirdegi shayırlardıń tiline tán bolǵan bir qatar ózgeshelikler de ushırasadı. Olardıń hár qaysısına bólek-bólek toqtap ótemiz.

Atliqtiń jasaliwi

Atlıq joqarıda kórsetilgen sóz jasaw usılları arqalı jasaladı, biraq bul usıllardıń ónimliligi birdey emes.

A) Affiksaciya

Sóz jasaw affiksleri arqalı atlıqlar atawıshlardan hám feyillerden jasaladı.

Atawıshlardan jasalǵan atlıqlar. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarında atlıqlar atawısh sóz shaqaplarınan tómendegi affiksler járedeminde jasalǵan:

-shı//-shi affiksi. Bul affiks atawısh sóz shaqaplarınıń túbir yamasa tiykarlarına jalǵanıp, belgili adamdı, kásip iyesin bildiredi hám ónimli qollanıladı. Mısallar:

Dep sol qoyshı soyerden (J. 77).

Ótirikshiniń bolmas antı, iymanı (Á. 123).

Oyshı bolıp oylamadım (B. 2, 49).

Bir palshı: «Balıq joq, - deydi (J. 61).

-lıq//-lik affiksi hárqıylı abstrakt mánidegi atlıqlardı jasaydı:

Ondaǵı kórgen zorlıqtıń (J. 44).

Teńlik tappay xanlardan (J. 31).

Ashlıq qursın arsız jaw (J. 50).

Hayalıqqa alaman (J. 50).

Bir basqa ǵamǵúnlik keldi, yaranlar (K. 1.37).

Kúnlik ushın jaman shapan kiyerseń (K. 1.37).

Ádalatlıq bilan endi, bay aǵa (Á. 118).

Basqa kemlik kelip, tústi uwayım (B. 2.48).

Geyde bul affiks arqalı konkret atlıqlar da jasaladı:

Hám bazarlıq qatar-qurbı jeńgege (K. 1,46).

-shılıq//-shilik affiksi de abstrakt mánidegi atlıqlardı jasaydı. Sonıń menen birge onda kóplik máni de bildiriledi:

Qaqpashımız molshılıq (J. 71).

Qıńırshılıq qılǵanın (J. 31).

Tuwrıshılıq haq Bázirgen jolıdur (K. 1,24).

Joqshılıqtan qurın dińke-dármanım (K. 1,67).

Qırı diyxanshılıq, suwı sámákli (Á. 80).

Joqshılıqtan ne qorlıqlar kóreseń (K. 1,77).

-kesh-paz affiksleri belgili bir qásiyetke iyelikti ańlatıp, onsha kóp qollanılmaydı:

Namakeshtiń salǵan áni (K. 1.137).

Qumarpazlar kúndelikli tabısqan (B.1,30).

-laq, -shek, -tik affiksleri predmetti ańlatadı hám házirgi tildegi sıyaqlı onsha qollanıla bermeydi.

Shańlaǵına bardı súwrep (B. 1,394).

Shópshek tergen kisi bop (J. 84).

Qushaqlasqan ólimtik (J. 47).

-das affiksi –las//-les affiksiniń variantı bolıp, házirgi tilde onsha qollanılmaydı. Ol bir nársege ortaqlas, sherikles adamdı bildiredi.

Kóz aydın, qarındas (J. 82).

Qasımdaǵı eki birdey joldasım (K. 1,47).

-qom ónimsiz affiksi de adamdı bildiredi:

Qayırqomı joq edi (J. 48).

Kórsetilgen affiksler menen bir qatarda tómendegi affiksoidlar da klassiklerimizdiń tilinde sóz jasawǵa qatnasadı. Olar belgili bir orındı (-stan, -xana, -zar), bir nársege beyimlilikti (-kár, -góy, -man) bildiredi.

-stan: Túrkstannan shıqqalı (J. 45).

-xor: Paraxorlar birin-biri tanısqan (B.1,30).

Qanxor zalım etti talap (B.1. 394).

-kár: Baylawda turǵan gúnakár (B. 1. 370).

-góy: Arzagóydi uslap aldı (B.1. 355).

Duwagóyler «ástapuralla» dediler (B. 1. 395).

-xana: Bizler keldik toyxanaǵa (K.1. 129).

Altı qabat miymanxana ...

Eki qat digirmanxana ...

Eki qabat juwazxana ...

Eki qabat qarazxana (B.1. 296).

Góruǵlınıń meyxanasın (A.2. 148).

Músápirxana ómirim (B. 2. 69).

-nama: Dushpanlarǵa náletnama (A.241).

Burın barǵan eken sálemnaması (A.2.72).

-zat, zada: Adamzat shıǵa almay ońlı – solına (K.1.148).

Jeńgesi qıyattıń maqsımzadası (A.2.130).

-man: Jılqı baqqan jılqıman (J. 33).

-zar: Baǵıń bostan lala gúlzar (B. 1.238).

-dar: Ólimdar bolǵan men sorǵa (J. 52).

-paraz, -parast: Dúnyaparast bolıp shunaq (Á.128).

Feyilden jasalǵan atlıqlar. Tómendegi affiksler feyil túbirlerine jalǵanıp, belgili bir hárekettiń atın bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı:

-ıs//is: Qonıs basqan jerimiz (J. 65).

-ısh: Tartısta qalǵan kim edi? (J.80).

Bul júristen endi bizge kún qayda? (K. 1.46).

Taw basınan aqsha aqısh (Á. 97).

-ım//-im: Bastı tiktim ólimge (J.84).

-m: Bir tislemnen bóledi (J.37).

Bir jutımnıń ǵamı ushın (J.36).

Tileymen bárhá júrim (B. 1.389).

Ushıradı qısımǵa (J.44).

Beglik ete bilmes berim bermayan (Á. 105).

-ma//-me, -pa//-pe, Úytpe qıldıq hámmesin (J. 58).

-ba//-be: Túrin tanımadım nannıń, jarmanıń (K. 1.67).

-maq//-mek, Kóshpek oynap biz sorlı (J.8).

-paq//-pek, Xiywa soramagı gúllán, Qońırattıń (A. 2.131).

-qısh//-kish, Tartqıshına jaqtırdım (J. 17).

-qı//-ki: Shanıshqı tiyip shekesinen (K,1.135).

-q//-k: Jarma berdi qonaqlarına (K. 1.129).

Ónimsiz affiksler

-ǵın: Qırǵın salǵan Shorban kál (J. 37).

-mıs: Oqımıstan máni shesher (A. 2.242).

-ın: Barmadıq toyǵa, jıyınǵa (B. 2.53).

Atlıqtıń subektiv baha beriwshi formaları. Atlıqtıń bul formaları sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisin saqlay otırıp, olarǵa qosımsha mánilik ottenk, sóylewshiniń subektiv bahasın bildiredi.

Bul formalar tómendegi affiksler járdeminde jasaladı:

1. Húrmetlewdi, sıylawdı, erkeletiwdi bildiriwshi:

a) -jan affiksi arqalı:

Jalǵızban deme, jorajan (J. 68).

Sáyimbetjan, ediń bizlerden kishi (K. 1.47).

Aǵajan, kelip sút iship ket (K. 1.61).

Biykeshjan, kewlińe uwayım salma (0. 2. 57).

á) -ǵana//-gene: Tisgenem, saǵan ırzaman (B. 2.140).

Balaǵanam, quwatım (J. 52).

2. Kishireytiw formaları:

-sha//she: Iyıǵıńa ershe salıpsań (J. 11).

3. Jaqsı kóriw, erkeletiw formaları atlıqtıń tartım formaları arqalı da bildiriledi:

Mámbetilla, janım qozım (A. 2. 158).