XVII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayírlarí shíǵarmalaríníń leksikasíndaǵí sózlerdiń tematikalíq toparlarí

Klassik shayırlardıń dóretpeleri, olardıń leksikalıq baylıǵınıń eń tiykarǵı bólegi – sózlerdiń tematikalıq toparları. Bul shaqapqa tiyislı atamalar belgili bir waqıt ishinde jámiyetlik ómirde, tilde payda bolatuǵın hárqanday qubılıslardı sıpatlap kórsetedi. Shayırlardınm’ qosıqlarında basqa qatlamlar menen hákimshilik-basqarıw islerine, úy sharwashılıǵına, kiyimlerge, diniy úrp-ádetlerge, tuwısqanlıqqa suwǵarılıp egiletuǵın jerlerge, sharwashılıqqa, balıqshılıqqa, hártúrli kásip, azıq-awqat zatlarına t.b. sózler kóplep ushırasadı.

Máselen, shayırlardıń qosıq qatarlarında hákimshilik basqarıw islerine baylanıslı, bay, qazı, wázir, dar, móhir, inaq, qusbegi, qazı-kálán, meter, bayar, bek, nóker, dar, úsh aǵash, sultan, ráhbar hám t.b. sólerdi kóriwge boladı:

Bay, paqırıw bek sultana teń turǵıl,

Qazı bolsań ádil bolıp yol sorǵıl,

Bayı, bájbanları, qazı, iyshan bilán (Á, 1975, 134, 195).

Qazı, wáziri hámmesi,

Qazı-kálan xan orda,

Qanlı dardıń astında.

Úsh jerinde bar móhiri,

Muhammed ulı Áwez inaq,

Xannan jıǵalı xat aldı,

Qoydı qusbegi, máterdi,

Úshinshi seniń nókeriń

Úsh aǵash qurıp, kisi astı (B, 1950)

Bermeydi bayarım toydırıp taǵam,

Jutım tabalmasaq – ne payda? (O, 1979, 18).

Solardıń bárine ráhbar kerek,

Onıń parqın bılıp, umtılıw dárkar (O, 1978, 15).

Shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı bunday sózler sol dáwirlerdegi jámiyetlik dúzim, hákimshilik – basqarıw islerine baylanıslı atamalardı kórsetiw, zaman koloritin haqıyqıy formasında beriw ushın qollanılǵan.

Olardıń qosıq qatarlarında zaman teńsizligi, basqarıw islerine qatnasqan joqarı klass wákilleriniń xalıqtıń kún kórisin basqasha dárejede qıyınlastırıp, jarlılar zaman qısıwmetinen azıp, tozǵanlıǵı hártúrli formada, tereń lirizm menen su’wretlengen.

Xalıqtı biylegen hámeldarlardıń óz húkimin júrgiziwinde din iyeleri jaqınnan járdem etken. Olar jarlılardı túrli sebepler menen aldap, dindi nasiyhatlaǵan, olardıń hadal miyneti menen tapqan napaqasın úzliksiz jırıp jewge ádetlengen. Sonlıqtan shayırlardıń shıǵarmalarınıń, leksikasında diniy úrp-ádetlerge tikkeley qatnaslı sózler de óz aldına bir topardı quraydı:

Yalǵanshı dúnyadan ótermen boldım (K, 1960, 106).

Bayı-bajbanları qazı iyshan bilán,

Qurban hayttıń alimına zor bersin, (Á, 1975, 145, 203)

Beldar alsa elde adam qalmaydı,

Insapiy táwpıyıqtı tileń, yaranlar.

Bir qudayǵa qulmız, Rásúwlige húmmet,

Húmmetlerin ayamadı Muhammed,

Molla bolıp, tásbi oqı,

Zalımnıń bul minez-qulqı

Qayır saqawatlı bolar (Ó, 1978, 24)

Usılay etip, XVIII – XIX hám XX ásirdiń basındaǵI qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında qollanılǵan hákimshilik-basqarıw islerine baylanıslı sózler sol waqıtlarda qaraqalpaqlarda jámiyetlik, hákimshilik dúzimniń jaǵdayınıń qanday dárejede ekenligin bildirip, bunday basqarıwda olardıń, ústem klass wákillerine qanday xızmet kórsetkenliginiń kartinasın bizge anıq elesletedi.

Óziniń dóretiwshiligin sovet dáwirinde de jemisli túrde dawam etken Ayapbergen poeziyasında da joqarıdaǵı tooparǵa tikkeley qatnası bar sózlerdi kóriwge boladı. Onda 1920-jıllardan keyin keńes húkimeti dúziminde, siyasiy basqarıw islerinde júz bergen ózgerisler mınaday túrde jırlanadı:

Tarıqsa turmıstan bir ash-jalańash,

Qay milletten bolsadaǵı ol qallash,

Qatardan jay berip qosıp baradı. (A., 1980, 42).

Jol kórsetip, is basında turǵanı,

Sovettiń nızamın tutıp baradı.

Oblast soramında, rayon ishinde,

Kolxozshılar, meniń qarań sózime,

Kolxoz bolıp, atın berer dizimge,

Jarıs penen planı ósip baradı.

* * *

Bul zakon erikli húkimet jolı,

Qońırattan saylanıp delegat bolıp,

Oblastqa barıp qaytqan jigitseń.

Qosıq qatarlarındaǵı qara hárıptegi sózler biziń siyasiy-jámiyetlik turmısımızda 1920-jıllardan sońǵı waqıtta payda bolǵan. Klassik shayırlardıń shıǵarmalarında tómendegidey toparlarǵa qatnaslı sózlerdiń bar ekenligin kóremiz:

a) Xojalıqqa, kúndelikli turmısqa qatnaslı atamalar: dastıq, shúlen qazan, shaynik, kese jarma, qapı, sandıq, qorjın, ılashıq, shıraq, ketpen, ayrı, arqan, bel, balta, dúmshe, tabaq, shanash, sınıra, shómish, keli, kelsap, pıshaq, jeken, shıpta, besik, jórgek, mamıq, oraq, alaqsahn, atashkur//átashkir, oshaq, mańlaysha, jaqlaw, t.b.

Gáwhar, altın shıraqtay (K. 1960, 112).

Qolında shını kese, shını sháynek,

Dúmshege suw quyıp, otını yaqıp,

Qazan-ayaq, tabaǵın aralap júrer tazısı.

Kimsáni ayırar sıpıra-shanashtan,

Shaydı qoy, pátirdi qoy qolıńa ayrı, arqan al,

Belińe jún jip buwip, shot, ketpen alar dástigá. (Á 1975, 216, 161, 84, 58, 87, 88)

Nesheler keli, nesheler kelsap,

Bir paraları júr pıshaǵın qayrap,

Qız toqıp jeken shıptanı,

Jipek jawın, mamıq jórgek (B, 1950 315, 337, 382)

As toltırıp asıp shúlen qazanǵa,

Jabılıp jep qaldırmaydı azanǵa,

Shómishtiń alası, táńir bálesi,

Sol aytqanday kewlinde kóp máddesi (O, 1960, 31, 22).

á) Azıq-awqat zatlarına baylanıslı sózler: júweri góje, basalay, nan, ayran, shalap, shay, qant, nabat, shákkár//shákár, shórek, zaǵara, taxta, chay,//shay, pátir, sút, toraq, may, gósh, kábap, bórek, jarma, góje, bilamıq, sháwle, palaw, taǵam t.b.

Em-dári boldı basalay,

Juweri góje mol boldı (K, 1960, 123, 128)

Ishpege ayran, jemege nan bolmasa,

Shayıw-temekisi, qantıw-nabatı,

Qantıw-nabat, shaxdı shákkár ashları,

Kúlip oynap bergen zaǵara jaqsı,

Qantıw-nabat jáne taxta shay alıp (Á 1975, 211, 203, 148, 160, 123, 115)

Gilkildegen may góshti,

Kábap bolıp men ata,

Jarmanı az salǵan eken.

Júweri góje mol boldı.

Bılamıq sındırar tisińdi,

Erteńine sháwle etti,

Bermeydi bayarım toydırıp taǵam.

Jutım tabalmasaq-talap ne payda? (O 1979, 18).

b) Hár qanday kásipke qatnaslı atamalar: darǵa, shopan, balıqshı, diyqan, usta t.b.

Jaman yabı bilán darǵadan ótip,

Bir shopan dástine tússe bir almaz,

Balıqshıǵa-dárya, ishrá ya teńiz,

Diyqana jer kerek, tuqımıw hókkiz (Á, 1975, 160, 105, 104, 103).

Ustasına quydırıp (B, 1950, 279).

g) Erlerdiń úst kiyimine (kóylek, ishik, postın, ton, belbáw//belbew, paytaba, qurash, shekpen, jıǵa, látte, shapan, t.b) hám hayal-qızlardıń kiyimleri menen hár túrli jasanıw zatlarına qatnaslı sózler: sáwkele, háykel, óńir monshaq, shildir, gúmis shitaq, túyme, bilázik//bilezik, árebek, sirǵa, júzik, shashbaǵ//shashpaq, belbaǵ//belbaw, shayı jegde, kiymeshák, jipek túrme, rumal//ruwmal, yawlıq, qamqa, aq pushta etik, ayna-taraq, t.b

Kóyleki qulpılı shıt, qundız tonınıń jaǵası,

Kiygeni jánnet ıshik qundız tutilmısh yaǵası,

Qoy teri postın kiyip, belińdi mákkem baylap al,

Paytabası úshtop, atlas kiygáni (Á, 1975, 83, 81, 87, 61),

Basıńa qurash kiyipseń (B 1950, 220)

Bir shekpenge ol talastı,

Basıńa shanshıpsań jıǵa

Látte shapanın usladı (B 1950, 224, 117)

Sol qızdıń sáwkele libasın kiyip,

Óniriná háykel, tugmá taqıshıp,

Altın háykel, gúmis shıtaq, óńir monshaq taqqanı,

Shıldırı, óńir monshaq bar jánesi

Altın qos bilezik bardı dástinde,

Piste burınıńda tilla árebek,

Bilezik, júzik, sırǵa kóp nemesi,

Tal shıbıqtay qıpsha beli-belbaǵı (Á, 1975, 115, 81, 216, 153, 43, 217, 54)

Basıńda jipek turme, shayı jegde.

Kiymeshágin kiymey, úyinde qoyıp (Á 1975, 216, 188)

Beline turmesin shaldi (B, 1950, 386).

Artqanıń ayna-taraq pa? (B, 1950, 177).

Kórkem sóz sheberleri óz qosıq qatarlarında aktiv túrde qollanilǵan etnografizmler arqalı tiykarinan sol dáwirdegi qaraqalpaq xalqınıń turmısın, onıń hal-jaǵdayın súwretlep bere alǵan. Shayırlıq sheberlik, xalıq turmısın tereń biliwshilik olardıń qosıqlarınıń ruwxın ele de bálentirek kóterip turǵanlıǵın kóremiz.

XVIII-XIX-XX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında sol zamandaǵı puqara xalıqtıń tiykarǵı kásibi-balıqshılıq, sharwashılıq, sonday-aq suwǵarılıp egiletuǵın eginlerge baylanıslı sózler de kóplep ushırasadı.

1. Balıqshılıqqa baylanıslı sózler: Shayırlardıń shıǵarmalarında kásiptiń bul tarawına qatnaslı geypara atamalardı da (máselen, sámekli, qılaǵay, shortan, tıran, barqas, tókkush, balıq t.b) ushıratıwǵa boladı:

Qırı-diyqanshılıq, suwı-sámekli (Á 1975, 60)

Bir anqıldaq shortan jáne qılaǵay,

On kúnde alǵanım usı, Ayırsha (O, 1979, 29)

Uslaǵanda qara tıran,

Jan jolatpas neme ekenseń (Ó, 1978, 41)

Barkas minip keyin keldim izimnen,

Eldiń amanlıǵın aytshı-aw bizlerge…(O, 1979, 43)

Tókkush tógip, taldı eki bilegim (Ó 1978, 53)

Sezim-sezim dónen, besli balıqtan,

Ata-babamızdıń asın jibersin (A, 1980, 129)

Bunday kásibiy sózlerdi qosıq qatarlarında qollanıw arqalı shayırlar sol waqıttaǵı miynetkesh xalıqtıń kún kóriw tirishiliginiń kartinasın bergen hám olardıń qıyın, ayanıshlı jaǵdayın kórkem súwretlew quralları arqalı keń túrde bayanlaǵan.

2) Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń shıǵarmalarında basqa toparlar menen qatar mal sharwashılıǵı, onıń hárqıylı shaqaplarına tikkeley qatnaslı kóplegen atamalardı da gezlestiriw múmkin. Bunıń tiykarǵı sebebi eń erte zamanlardan baslap-aq kóplegen tuwısqan túrkiy xalıqları sıyaqlı qaraqalpaqlardıń tiykarǵı aylanısqan kásipleriniń biri mal-sharwashılıǵı bolǵan. Mine usı jaǵdaylarǵa baylanıslı qálem sheberleriniń qosıqlarında jarlı xalıqtıń kún kórisiniń belgili tarawlarınıń biri – mal sharwashılıǵı, oniń hárqıylı túrleri, múshelerine qatnaslı tórt túlik, tulpar, yabı, sharwa, otar, jılqı, taylaq, buwra, nar, bota, nar túye, sawır, aqsha at, buzaw, baspaq, qoshqar, serke, tana, eshki, árwana, ayǵır, qulın, múyiz, qoyshı, bedew t.b sózler menen qatar sharwashılıqtıń usı túrine qatnaslı qara bastırıq, tuǵır tamǵa, soǵım, qazıq, enshi jip, at shabar, kókmar t.b.

Malım barda tórt túlik,

Biri qalmay say edi.

Tulparlardan yabılardıń ozǵanı (K, 1960, 79, 36)

Qoyshı eken, barıp bildik, yaranlar (Á, 1975, 162)

Tólewden qutılmaydı diyqan hám sharwa

Otar shıǵıp júredi.

Kóp jılqını aralap.

Kınde keler taylaq, tana,

Jaraǵan buwraday shaynasqan bále.

Nar túyege júk artqan,

Nar buwraday alısıp,

Kınde keler qoshqar tana,

Árwana sútine juwdi,

Tuǵır tamǵa salǵan eken (B, 1950, 306, 255, 296, 236, 316, 288, 279, 236, 201 )

Aq jorǵaǵa saldıń qara bastırıq,

Ushıǵadan terlik oydıń kestirip (O, 1979, 51)

Dal bedewler eshiginde shul qızınıń (A, 1980, 51)

Mısallardaǵı kórsetilgen sharwashılıqqa baylanıslı hár túrli atamalar sol zamanlardaǵı miynetkeshlerdiń turmıs-jaǵdayların kórsetiw isinde eń zárúrli materiallardıń birinen esaplanadı. Al olardıń kópshiligi (tórt túlik, tulpar, yabı, qoyshı, sharwa, otar, buwra, túye, tana, qoshqar, árwana t.b) qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qorında jiyi qollanladı.

Demek, shayırlardıń shıǵarmalarında bunday atamalardıń óz zamanında tilimizdiń quramındaǵı aktiv leksikalıq baylıqtı tereń ózlestirgenligi, qosıqlarında sol waqıttaǵı xalıqtıń kún kórisi, tirishiligine baylanıslı jaǵdaylardı sheber súwretley alǵanlıǵın kóremiz.

3) Suwǵarılıp egiletuǵın jerler, olardan alınatuǵın daqıllar hám diyqanshılıqqa baylanıslı túrlishe atamalar da klassik shayırlardıń shıǵarmalarınan kóplep tabıladı: tuqım, túynek, qawın, ura, qıytaq, móldek, oypatlıq, shel, suw murap, kólat, ór, suwmala, tap, qıy tógiw, egis, atız basıw, salı, aq biyday, oraq, qawıq, gúdi, dáste, diyqan, sabaq, paqal, saban, qos, shel, qulaq, qurma, badam, shıǵır, t.b. Máselen:

Diyqana jer kerek, tuqımıw hókkiz (Á, 1975, 103)

Mańizi joq ushıq boldım,

Túynek salǵan qawın boldım,

Bir qıytaq jer berer maǵan,

Móldeklik jer bergil aǵa,

Jawap alıp suw muraptan,

Órdegi biyik qulaqtan.

Salılarǵa ektim jalǵas.

Bir qabın aq buwday qılsań

Dástesin kórip toyıppan,

Kún yarım kún shelin shaptım (B, 1950, 49, 50, 163-165, 167, 171)

4) 1920-jıllarǵa deyingi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tuwısqanlıq qarım-qatnasqa baylanıslı jiyi qollanılatuǵın aǵa, ini, sińli, uǵıl, qız, ámme, ana, áke, gindik sheshe, qardash, ámeki t.b terminlerdi de ushıratıwǵa boladı:

Kimsániń aǵası, kimniń inisi,

Kimsániń qız-uǵlı, kimniń sińlisi,

Ákemdey bolıp shaqıldap,

Birewi gindik sheshemen (B. 1950. 286. 363)

Esitpedi aǵayinleri, qardashı,

Qardash tuwǵan eki atań ámeki,

Nayzalashıp urıs salǵan emes pe? (A. 1980, 127,61)

Usınılǵan sózlerdiń ishinde qanı boyınsha hám neke jaǵınan eki toparǵa bólinetuǵın tuwısqanlıq terminleri de bar.

Tuwısqanlıq terminleriniń derlik kópshilik bólegi házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń belsendi leksikalıq qorınan orın alǵan, olardı ádebiy tilde jiyi-jiyi gezlestiremiz.

XVIII-XIX-XX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırları shıǵarmaları ózleriniń quramı boyınsha júdá ráńbáreń. Olardaǵı kórkemlik quralları da hár qıylı formalarda bolıp keledi.

Bunday elementlerdiń qollanılıwınan qálem iyeleriniń sózge qanday qatnas jasawı, olardı ózleriniń tiyisli ornında jumsaw sheberligin ańlaymız; shayırlar belgili bir qubılıstı yamasa waqıyanı dálme-dál súwretlewde ózlerine tán tábiyǵıy shayırlıqtı túrlishe formada paydalana bilgen; poeziya ıshqıpazlarına seziliwge, bayanlanıwǵa tiyisli oydı, waqıyalardı, lirizmdi shiyrin shireli sózleri arqalı bildirgen.

Juwmaqlap aytqanda shayırlardıń shıǵarmalarınıń semantikalıq ózgesheliklerin, olardıń leksikasınıń tematikalıq toparların úyreniw, izertlew arqalı olardıń ana tilimizdiń tawsılmas sháshmelerinen qalay nárlengenin anıqlaw múmkinshiligine iye bolamız.

1920-jıllarǵa deyingi qaraqalpaq ádebiyatı klassikleriniń dóretpelerin túrlishe lingvistikalıq baǵdarda úyreniw arqalı ana tilimizdiń tarıyxı, onıń qáliplesiw hám bunnan bılay da rawajlanıw basqıshlarına baylanıslı bahalı maǵlıwmatlar, derekler toplawǵa boladı.

4-TEMA. SÓZ JASALÍW