Antonimler

Antonimler qarama-qarsı mánili sózler bolıp esaplanadı. Shayırlardıń dóretpelerindegi antonimlerdi ańlatatuǵın mánilerine qaray tómendegi túrlerge bóliwge boladı:

a) Adamǵa baylanıslı qartań-jigit:

Qaraǵay emes, sókit boldım,

Qartań emes, jigit boldım (B, 1950, 49,141).

Jaqsı – jaman:

Jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı,

Jaman adam pasıq sózdi tıńlaydı (B, 1950, 37),

Qız – uǵıl:

Kimsániń qız-uǵlı, arzıwlı yarı,

Kimniń qashı qara, kóz quńqarı (Á, 1965,43).

Jılar – kúler:

Meniń júregimdi hámme de biler.

Birewler jılar da, birewler kúler (O, 1979, 37)

á) Hárqanday keńislikke baylanıslı antonımler:

Ońlı-sol:

Pitiw ushın udayına ońlı-sol,

Islew kerek barlıq jaǵın el menen (K, 1960, 109).

Sermen qılısh ońlı-solǵa,

Jol baslar sárdarı kerek (Á, 1965, 49)

Ishı-sırtı:

Hasla is etpeńler jamanlıq oylap,

Kórgen istiń ishi-sırtını jaylap (B, 1950,34).

Arjaq-berjaq:

Alǵárez, yigitler, arjaq-berjaqta,

Hámme yerde yoqdur teńi shul qıznıń (A,1980).

Bası-sońı:

Qıysıq Porqan ataw, seni jaw aldı,

Bası qutlı, sońı wayran Bozataw (Á, 1965, 43).

b) Is-háreketke baylanıslı antonimler:

Yoq edim, bar boldım, kámala keldim,

Minip árebi atlar, dáwranlar súrdim (Á, 1965, 42).

Antonimler sózlerdıń tek áytewır qarama-qarsı mánıge ıye bólımı dep qaralmay, sonıń menen birge tildiń stilistikalıq ayırıqshalıǵınıń, ótkirlik, tásirliginiń bır tárepi de bolıp esaplanadı. Kórkem ádebiyattaǵI antonimler bolsa antiteza ushın da paydalanıladı:

Birewge – yuwırısh, buwdanǵa – yurish,

Yabıǵa hám quyrıq bilán yal kerek (Á, 1965).

Bul keltirilgen qatarlardaǵı yuwırısh-yurish sózleri antonimler, logikalıq jaqtan salıstırıp qaraǵanda qarama-qarsı túsiniklerdi bildirip, antiteza qubılısın ańlatıp turǵanlıǵın kóremiz.¹

Tabu hám evfemizmler

XVIII-XIX hám XX ásirdiń basında jasaǵan qaraqalpaq shayırları shıǵarmalarınıń leksikalıq qatlamında basqa toparlar menen birge kúndelikli turmısta qanday da bolmasın bir sebeplerge baylanıslı anaw yamasa mınaw sózdi aytıwda qadaǵan etiw jaǵdayların ańlatıwshı mısallardıń da bar ekenligin kóremiz. Onday sózler ádette til biliminde tabu sózleri dep ataladı.

Adamlar ózleriniń dúnya tanıw dárejesiniń ele tómen waqıtlarında geypara zatlardı, qubılıslardı durıs túsinbey, hátteki olardıń atın atawdan da qorqıp tıyım salǵan. Bul nárse, ásırese, jámiyet rawajlanıwınıń belgili bir dáwirlerinde ústemlik súrgen dinniń, soǵan baylanıslı kelip shıqqan geypara úrp-ádetlerdiń saldarınan bolǵan. Adamlar usı tıyım salıwshılıqqa baylanıslı atın atawǵa bolmaytuǵın zatlar menen qubılıslardı basqasha at penen atawǵa májbúr bolǵan. Sol arqalı «káramatı bar», «ayırıqsha kúshke iye», «kiyeli», «gúná» degen jalǵan túsiniklerdiń qarmaǵına iliniwden ózlerin aman saqlap qalǵanday kórgen.²

Mine usı bayanlaǵan jaǵdaylardı sóz etilgen shayırlardıń dóretpelerinen de ushıratıwǵa boladı:

«Jeńgejan, bar, eple» - tapqanın berip,

Diywana bolarsań jigirma beste… (K, 1960, 57).

Anań Xatiyradur jeńgeńiz – Aygúl

Májnún etıp aqlın aldıń, Biybigúl (Á, 1965, 181)

Qaynaǵańa basıńdı iyip,

Qayǵı menen qabaq úyip…

Usı halda tursań kelin,

Qaptalıńda eki biykesh,

Siyne sánli tursań kelin.

Hám qáynige bolıp jeńge,

Jat ellerde tursań kelin (B, 1950, 122-123).

Mısallardaǵı jeńge, qaynaǵa, biykesh, qáyni sózleri xalıq turmısında júdá keń kólemde taralıw múmkinshiligine iye bolıp, olar jańadan túsken kelinge óz kúyewiniń tuwısqanlarınıń, jaqın-juwıqlarınıń t.b. atın aytıw gúná degen túsinikten kelip shıqqan.

Sonday-aq, adamlardıń sana-seziminiń ózin qorshaǵan jámiyettiń nızamlıqların jetkilikli dárejede túsine almawınıń sebebinen jáne medicinanıń rawajlanbaǵan dáwirinde qanday da bir awırıwdı óziniń atı menen tikkeley aytıwdan saqlanıp, basqasha formada ataǵan. Mısalı, jaman keseldi anaday awırıw, maqaw, pes degen. Olarǵa baylanıslı teńewlerdi shayırlardıń qosıqlarınan da ushıratamız:

Bul zaman maqaw-pestey,

Qarnı suw salǵan mestey… (K, 1960, 65).

Demek, kórip ótkenimizdey, tabu-tiykarınan qanday da bir sebeplerge baylanıslı óz ataması menen ataw múmkinshiligi joq sózlerdiń toparı. Olar shayırlar tilinde belgili bir stilizaciyalıq xızmetti atqarıp, kórkem sózdi qollanıw sheberliginiń qanday ekenligin kórsetedi.

Al, tabularǵa qaraǵanda evfemizmlerdiń parqı bular sóylewshi yáki shayır, jazıwshı tárepinen hár túrli muqamǵa dóndirip, sıpayılap aytılǵan sózlerdiń toparı bolıp tabıladı.

Sóz etilgen shayılardıń qosıqlarında qollanılgán evfemizmler kópshilik jaǵdayda adamnıń quwanıshı yamasa kúyinishi, qayǵı-hásireti t.b. qanday da formaǵa baylanıslı bolıp kelgen sezimlerdi sáykes leksikalıq birlikleri arqalı belgili dárejede sıpayılap, názik sheberlik penen jetkeriw múnásibetinde qollanılǵan:

Xosh aman bol, Naǵmetulla, bir qozım,

Kóńlimniń qwanıshı, iıgerim bándi (Á, 1965, 119).

Usınılǵan qatarlardaǵı qozım sózi ulım degen mánini ańlatadı. Erterek waqıtlarda dástúr boyınsha balanıń atın tikkeley atamay jamantay, tuwmatay, qozı t.b. sózler menen ataǵan. Bunday mısallar basqa shayırlardıń shıǵarmalarınan da ushırasadı.

Tilimizdiń leksikalıq baylıǵında “óldi” sózi, tiykarınan, adamnıń dúnyadan ketiwi, janınıń úziliwine baylanıslı aytıladı. Shayırlardıń qosıqlarında usı sóz átirapında túrlishe dizbeklerdiń qollanılıwın kóremiz. Máselen, «óldi» ornına «Ótti dúnyadan» «Ketken keleme» dep te sıpayı túrde qollanıladı:

Qansha aytsaq ta, óz ornına kelmeydi,

Jorajan ármanlı óttiń dúnyadan, (Ó, 1978, 100).

Qalsańdaǵı esten tanıp,

Oylanıń, ketken keler me?

Haqlap, diywana bolsa da,

Oylanıń, ketken keler me? (B, 1950, 148-149).

Sonday-aq, klassiklerdiń dóretpelerinde «shıyqıldaw» sóziniń ornına «way-waylaw», «sıqmardı» - «sók sanar», «qızdı» - «qıpsha bel», «zalım» sózin «súr jılan», «shayan», «baspaqtı» - «qara bórge» «qapalandırmawdı» - sarǵaytpaw», «sulıwdı» - «kelbetli», «kúygelek kózli» dep sıpayılap kórsetiw jaǵdayları ushırasadı:

May jaqpasa way –waylaysań,

Qılıǵıń da jaman arba…

Bermesti jaman kóreseń,

Qara bermen sók sanarım…

Moyını qulash qıpsha bel,

Súyiw ushın maǵan kerek (K, 1960, 120, 126, 136,).

Súr jılan qısımlap, shayanlar sorıp,

Ǵıjlaǵan uwayım shıqpaydı oyda (K, 1960, 41)

Baspaqlarıń – qara bórge,

Aydap salıp otlaw jerge (B, 1950, 154).

Sarǵaytıp meniń júzimdi,

Kelgen jeriń qayda bolar? (B, 1950, 120).

Sonıńday kelbetli, kúygelek kózli,

Búbil sayrar onıń sóylese tili (O, 1960, 29).

Demek, shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı evfemizmler sózlerdiń sapasın bunnan bılay da jetilistiriwde belgili orın iyeleydi.