Omonimler

Ulıwma tildiń leksikasında bar omonimler tıykarınan hárqıylı sóz shaqaplarınan dáreydi. Qaraqalpaq jazba ádebiy tilindegi sózlerdiń stillik mánisine qaray bóliniwinde leksikadaǵı basqa katıgoryalar siyaqlı omonimlerdiń de ózinshellik bwlgileri, qásiyetleri bar. Máselen, olardıń sinonimlerden ózgeshe belgileriniń biri-aytılıweı boyınsha bir, al mánisi jaǵınan túrlishe bolıp keliwi. Omonimler menen polisemantizmniń (kóp mániliktiń) arasındaǵı parqtı ayırıw ushın bir demde aytılatuǵın sózlerdiń sinonimlerin alıp qaraw kerek.¹ Eger usınday usıl arqalı saylap alınǵan sinonimler bir-birine sinonimlik qatnasta bolmasa, olar óz gezeginde omonimler bolıp tabıladı.

Joqarıda aytılǵan jaǵdaylardı esapqa alsaq, biz til ózgesheliklerin úyrengen shayırlardıń shıǵarmalarınan omonimlerdiń mısalların jiyi ushratıw múmkin. Máselen olardıań leksikasında jiyi qollanılǵan «boz» sózin alıp qarayıq.

Boz I at. Shańqıtıp jatırǵan topraqlı jer. Bul islerdi etip qumar. Bozlardan awdarıp tomar (O).

Boz II kel. Buwrıl, aqshıl tartqan tús, tur. Bizler bir móhmin boz torǵay. Ne qılarman jaw torǵay (K).

Demek omonimlerdiń xizmetin atqarıw ushın sózlerde mınaday qásiyet bolıwları kerek: olar bir túrli aytılǵanı menen ańlatılıwǵa tiyisli mánileri hártúrli bolıwı shárt.

Usınday usıl menen payda bolǵan omonimlerdiń bir túri omoformalar dep ataladı. Haqıyqatında da etimologiyalıq hám de semantikalıq jaqtan alıp qaraǵanda tilimizdegi bir formada qollanılatuǵın sózlerdıń ózi hárqiyli bolıp keledi. Máselen «ataw» sózi: I atlıq mánisinde kóldiń ortasındaǵı qurǵaq jerdi bildirse: II feyil mánisinde «atın aytıw», «atap ótiw», «belgilep ketiw», «esaplap ketiw» degen mánilerdi ańlatadı. Ulıwma alǵanda sóz sheberleriniń qosıqlarındaǵı omonimlerdıń túrli formaların analızlew arqalı hárbir shayırdıń sóz qollanıw sheberligine baylanıslı belgili bir pikir aytıw múmkin.

Sinonimler

Tildiń leksika-semantıkalıq baylıǵı hárqanday leksikalıq birliktiń kóp mániligi menen birqatarda onıń sinonimlik ken múmkinshiliklerinen kórinip (máselen, juz, jamal, túri, shırayı, ápsher, báshárá; shıdam, tózim, taqat, sabır; ıras, durıs, haqıyqat, tuwrı, shın, t.b.) bular qaraqalpaq tiliniń tariyxıy rawajlanıw dáwirleri dawamında túrli derekler esabınan bayıp, sáykes túsiniklerdi bir tekles atamaları spatında sózlik quramǵa engenligi belgili. Sinonimlerdiń tilimizdiń leksikalıq baylıǵınıń bunnan bılay da rawajlanıwında belgili ornı bar. Sinonimlik keń múmkinshiliklerden ondaǵı nózik máni, belgilerden orınlı paydalanıw arqalı pikirimizdi anıq, dál hám ıqshamlı etip qurıwımız múmkin. Awızeki jáne jazba túrde bayan etilgen oy-pikirge sóylewshi menen jazıwshınıń qanday qatnasta ekenligin anıqlawda da sinonimler úlken ahimiyetke iye. Usınday jaǵdaylardı esapqa alsaq klassık shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı sinonimlerdiń hár biriniń mánilik qásiyetleri, xizmeti óz aldına ekenligin kóremiz. Mısalı:

Etken meniń miynetimdi kórmediń.

Insan ediń tuwrı jolǵa júrmediń.

Aqıretlediń, eńbegimdi bermediń.

Sorqaynaǵan nedur meniń gunayım? (O, 1979, 36).

Qolıńdı qabartıp belińdi búgip.

Dizeńdi sızlatıp miynetin shegip....

Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan.

Xızmet etkil udayına xalıq ushın. (B, 1950, 41, 33).

Keltirilgen miynet, eńbek, xızmet sózleri óz ara mániles. Olardı shayırlar óz qatarlarında qollanıw arqalı tilimizdiń sheksiz ráńbáreń sóz baylıǵın, ondaǵı sinonimlerdiń funkcionallıq xızmetlerin kórsetedi. Shayırlardıń qosıqlarındaǵı sinonimlerdi tallap qaraǵanımızda olardıń quramı hám háreket etıw sheńberlerı hár túrli bolıp keletugının sezemiz. Sinonimlik qatarlar ózleriniń dúzilisi boyınsha bir yamasa birneshe sinonim sózlerden ıbarat boladı:

Ǵosh jigitke namıs kerek, ar kerek.

Boylı, sınlı, nazlı nigar yar kerek (B, 1950, 34).

Miyirxandur ismi, atı.

Uǵıldan jalǵız zúryadı.

Mısallardaǵı sinonimler toparı tıykarınan bir, eki, úsh sózden ibarat. Bunday sózlerdıń dara halında yaki birneshewi qatar qollanılıwı nátiyjesinde sinonimlik qatarlar dóregen. Biz tárepimizden kórsetilgen qatarlarda namıs, boylı, isi, qayǵı sózleri basqalarına qaraǵanda mánilik jaǵınan qanday da bir belgileri menen ózgeshelenip turadı. Leksikologiyada bunday sóz dominanta yamasa tirek sóz delinedi.

Ásirese, leksikalıq sinonimlerdi poetikalıq til quralı sıpatında kórkem obrazlı túrde sheber qollanıw Ájiniyazdıń qosıqlarında keń túrde orın alǵan. Máselen, shayırdıń ólmes dóretpeleriniń biri «Bozataw» poemasınan alınǵan tómendegi qosıq qatarlarında sinonimlerdiń oqıwshıǵa emocionallıq-ekspressivlik jaqtan tásir etiwi kúshli kórinedi:

Kimsa qaza taptı, jannan ayrıldı,

Kimsa gedey boldı, maldan ayrıldı,

Kimsa kózı quńqarınan ayrıldı,

Basıńa awır is tústi, Bozataw (Á, 1965).

Qaraqalpaq tilinde óldi, qaza taptı, jannan ayrıldı, kóz jumdı usaǵan dizbekler semantikalıq jaqtan bir sinonimlik qatarlarǵa kiredi. Olardan óldi dominantlıq xızmet atqaradı da, al qalǵanları qosımsha máni ottenogı menen ayırılıp turadı. Shayır bozatawlılardıń eń qıyın jáne ayanıshlı awhalın izbe-izlik penen bayanlawda birinshi qatarda qaza taptı hám jannan ayrıldı degen mánisi bir-birine jaqın sózler alǵan. Olardıń ekewi de óldi degen mánini ańlatadı. Biraq usı mánini taǵI da kúsheytip kórsetiw maqsetinde ol biriniń keyninen ekinshisin izbe-iz qollanadı. Kimsá qaza taptı dep bolıp, jannan ayrıldı mániles sinonimlik variant arqalı taǵI da tastıyıqlaydı. Nátiyjede xalıq basına túsken awır búlginshiliktiń, onıń ayanıshlı aqıbetiniń kartinasın kórkem sóz arqalı jasawǵa erisedi. Al, kózi quńqarı degen sóz perzenti, jalǵızı usaǵan sózlerdiń sinonimlik sıńarınan ibarat. Shayır bul jerde perzent, jalǵız sózlerine qaraǵanda kózi, quńqarı degen sózdegi tásirli, ekspressivlik mánini asqan sheberlik penen poetikalıq stildiń mápine baǵıshlaǵanın kóremiz.¹

Sinonimler klassik shayırlardıń shıǵarmalarına óz ornında durıs qollanılıwı nátıyjesinde aytıwǵa tiyisli oy-pikirdi kórkem hám mánili etıp kórsetip, olarda sol waqıtta júzege keliwge tiyisli ekspressivlik tásirliliktiń hártárepleme payda bolıwına óz járdemin tiygizedi.

1920-jıllarǵa deyingi qaraqalpaq shayırlarınıń leksikalıq baylıǵında qollanılatuǵın sinonimlerdi qurılısı jaǵınan alıp qaraǵanda, olardıń hár túrli sóz shaqaplarına qatnası bar ekenligin sezemiz. Máselen:

Yurttan asqan aqıl-huwshı bolmasa…

Aqıl-huwshım alıp ketti bir páriy (Á, 1965,79,145).

Kórmey kózim meni hayran etip tur,

Aqıl-huwshım yıǵlaw menen ketip tur (K, 1960, 109).

Qayǵı-hásiret zaman menen,

Ótti ómirim, pana ber

Sorlı puqara xalıqqa,

Qol sozıp bárha jarıqqa,

Kónbey birneshe salıqqa,

Jaynap-jasnar zaman kerek (Á, 1965, 50-51).

Bul jerlerde qara baǵırım daǵlayman,

Namıs etip bir allaǵa jılayman

Gúnamdı aytsańshı moynıma qoyıp,

Arman qaraysań-aw «aǵa» bultıyıp,

Qazaqı qaptayın tursań tıltıyıp,

Neden boldı Oraz «aǵa», gúnayım? (O, 1979, 36)

Usınılǵan qosıq qatarlarındaǵI qara hárıpte kórsetilgen sinonimler har túrli sóz shaqaplarına qatnaslı: yaǵnıy, aqıl-huwısh – atlıq, qayǵı-hásiret – kelbetlik, jaynap-jasnar, daǵlayman, jılayman, bultıyıp, tıltıyıp feyillerden jasalıp, sinonimlik qatarlardı payda etken hám t.b.

Demek, kórip ótkenimizdey, sinonimler shayırlardıń qosıq qatarlarına ayırıqsha bir máni baǵıshlap, onı janlandırıp, kórkemlik túr beriwshi qurallardan esaplanadı.

Usılay etip, shayırlardıń sóz baylıǵI qansha túrli ráńbáreń sózlerden tursa, ondaǵı belgili bir xızmet atqarıp keliwshi sinonimler de san jaǵınan hár túrli.