Neologizmler

Xalıqtıń turmısı hám mádenyatınıń kún sayın ósiwi óz gezeginde onıń tiliniń leksikasında jańa sózlerdiń payda bolıwına alıp keledi. Tildiń rawajlanıw basqıshlarınıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, qálegen xalıqtıń sózlik qatlamına dáslepki dáwirdegi neologizm túrinde qáliplesken sózler waqıt ótiwi menen keń kólemde qollanıla baslap, neologizm bolıwdan qaladı jáne kúndelikli turmısta aktiv túrde háreket etiw dárejesine jetedi.

Al belgili bir jazıwshınıń leksikasındaǵı neologizmler sonday-aq sol jazıwshı zamanındaǵı ulıwma xalıqlıq tildegi neologizmler sanı jaǵınan da sapası jaǵınan da birdey bolıwı múmkin de emes. Sebebi ayrım sóz sheberleriniń tilinde bar jańa sózlerdiń geyparası stilistikalıq maqsette júzege kelip, tek ǵana sol jazıwshınıń sózligine tán bolıp tabıladı. Bul sıyaqlı individuallıq neologizmler ádebiy tildiń aktiv qorına sińbey qalıwı itimal.¹

Usınday jaǵdaylardı esapqa ala otırıp R.A.Budagov kórkem ádebiyattaǵı jańa sózlerdi tillik neologizmler (языковые) stilistikalıq (стилистические) neologizm dep ekige bóledi.²

Tillik yamasa leksikalıq neologizmler jámiyetlik qatnaslardıń, texnika menen sharwashılıqtıń, ilim, mádenyattıń ózgerisleri, rawajlanıwına baylanıslı ulıwma ádebiy tildiń normasına engen jańa sózler de bar. Jazıwshınıń tilinde belgili bir kólemde bul baǵdardaǵı neologizmlerdıń geyparaları ǵana qamtıladı. Bıraq kórkem sóz sheberiniń sózligindegi leksikalıq neologizmlerdi qollanıw prinсipi menen onıń muǵdarı hár zamanda jáne hár bir jazıwshı da túrlishe boladı.³ Kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmalarında qollanılatuǵın neologizmlerdıń tábiyatı haqqında sóz etiwden burın olardıń qanday túrlerge bólinetugının qarastırıp kórgen maqul. Tıykarınan alǵanda tildegi neologizmler a) ilimiy-texnikalıq ádebiyatlarda, á) kórkem ádebiyatta ózleriniń stilistikalıq xizmetlerine qaray qollanıladı.

a) Ilimiy-texnikalıq ádebiyatlardaǵı neologizmler házirgi qaraqalpaq tilinde 1920-jıllardan keyingi dáwirde rus tili arqalı engen. Oǵan mısallar qaraqalpaq tilindegi hárqıylı tarawlar boyınsha shıǵarılǵan ádebiyatlardan kóplep tabıladı.

á) Kórkem ádebiyattaǵı neologizmlerdiń tábiyatı olardıń payda bolıw máseleleri hám sheńberi hár qıylı. Neologizmlerde sózdiń tıykargı mánisinen basqa birneshe qosımsha mánilerde boladı. Eger de onıń usı táreplerin esapqa alsaq hárqanday jańa sóz belgili bir waqıt ótiwi menen ulıwma xalıqlıq sıpat aladı.

Máselen, XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırlarınıń leksikasında jiyi túrde qollanılǵan «dıyqan» sózin talqılap qarayıq. 1920-jıllarǵa deyingi dáwirde bul sóz gedey-dıyqan, orta dıyqan, miynetkesh dıyqan, óziniń qara miynetin, kúshin basqaǵa satıp kún kóriw ushın bay adamlarǵa jallanıw, dıyqan júriw degen mánilerdi ańlatqan. Máselen:

Dıyqana jer kerek, tuqımıw-hókiz.

Búlbilá gúl kerek nazbayıw-efruz (Á, 1965).

Asmanıw-zámiyinniń astı qanılıp.

Zalımlarǵa pulsız dıyqan tabılıp (O, 1979).

Dıyqannıń haqın bermeseń.

Adam shelli sen kórmesseń (O, 1978).

«Dıyqan» sózi 1920-jıllardan keyingi dáwirde awıl xojalıǵındaǵı eń tıykarǵı miynetkesh-kush dıyqanlardı ańlatadı. Olar jumısshılar menen birlikte biziń jámiyetimizdiń alǵa ilgerlewine ózleriniń úleslerin qosıp «dıyqan» sózi neologizmlik qásiyetke iye boladı.

á) Qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı ásirese sóz etilgen shayırlardıń shıǵarmalarında neologizmlerdiń dárew jolların qarastırsaq olar júdá hárqıylı formada keledi. Máselen tilimizde túpkilikli qollanılıp júrgen «keńes» «belsendi», «zań», «lawazım», t.b. sózleriniń 1920-jıllarǵa deyingi dáwirdegi semantikası hám funkciyası tek basqarıwshı klass wákilleriniń mápin qorǵaw, solardıń abırayın kóteriw, jarlılardıń mańlay terleri menen jıynalǵan baylıqtı arttırıw usaǵan sociallıq, teńsizlikti kórsetiw ushın xizmet etken bolsa A.Muwsaev shıǵarmalarında olardıń neologizmlik qásiyetleri tómendegishe kórkem formada berilgen. Mısallardaǵı keńes-sovet, belsendi-aktiv, zań-zakon, lawazım-xızmet orayı sıyaqlı sózlerdiń ornında kelip sol waqıt ushın neologizmlik qásiyetke iye boldı. Olardıń qollanılıwındaǵı en baslı ózgesheliklerdiń biri mınadan ıbarat: olar qaraqalpaq tilinde sózlerdi kalkalaw menen jasalǵan. Bul usıldıń ayrıqshalıǵı tildegi neologizmlerdiń qaraqalpaqsha túpkilikli mánisi aytılıp oqıwshılarǵa túsinikli boladı. Ol arqalı rus tilindegi sózdiń mánisi beriledi. Tilimizdiń sózlik quramında házirge deyin aktiv qollanılıwshı «miynet» sózi tuwralı da kóplegen mısallar keltiriwge boladı.

Keldi endi jıgırma segiz.

Shektim miynet mısal ógiz.

Miynetsiz dunya izleme.

Jandı otqa saladursań....

Miynet penen jandı qıynap.

Kórmey bir kún qonaq sıylap (B, 1950, 41, 81, 82).

Etken meniń miynetimdi kórmediń.

Insan etip duwrı jolǵa ermediń (O, 1979, 35).

Keltirilgen qosıq qatarlarınan 1920-jıllarǵa deyingi waqıtta adamnıń etken miyneti onıń qanday da bir isti kewildegidey etip pitkeriw ushın tókken hadal mańlay teriniń hesh bir bahalanbaǵanın miynetkeshtiń qorlıqlı, qıyın jaǵdayın kóremız.

g) Shayırlardıń dóretpelerinde rus tilinen engen neologizmlerdiń de qollanılıw faktlerin sezemiz. Ásirese bul Ayapbergen shıǵarmaları ushın tán qubılıs bolıp tabıladı.

Keńes húkimeti jurttı soradı.

Onıń belsendisi bolǵan jigitseń (A, 1980, 46).

Muqash uǵlı Májiyt xalqınıń sotı.

Keńes zańın bekkem tuta basladı (A, 1980, 40).

Tájetdiyin-maorf, muǵallim bası.

Internatta kópdur kámi-kardashı (A, 1980, 40).

Burın is kórgen góne zavodtan.

Tashkent úlkesinde úlken is tutqan.

Gazet basıp til shıǵara basladı (A, 1980, 39).

Olar waqıt ótiwi menen ulıwma qollanıwshı sózler toparınan orın alıp ózimizdiń túpkilikli sózlerdey qollanılıp kiyatir. Olardıń eń baslı ózgeshelikleriniń biri qaraqalpaq tiliniń nızamlılıqlarına sáykes hár qanday gramatıkalıq ózgerislerdi qabıllaw qásiyetine iye. Juwmaqlap aytqanda XVIII-XIX-XX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń leksikalıq baylıǵında qollanılǵan geypara neologizmler óz dáwirinde xizmeti boyınsha dáslep jańa sózler bolıp waqıt ótiwi menen ulıwmalıq túrge enıp, háreket etedı, sheńberi keńiyedi jáne usınıń nátiyjesinde tildiń sózlik quramınan óziniń haqıyqıy ornın aladı.