Методичка 2015
.pdfУвогуле, дакладнасць – гэта і правільнасць, нарматыўнасць, выразнасць, зразумеласць, яснасць.
Словы, словазлучэнні, сказы павінны ўжывацца з адным пэўным значэннем, г. зн. выказванне павінна быць дакладным, адназначным. Інакш атрымліваюцца двухсэнсавыя выказванні, каламбуры, казусы і інш. Напрыклад,
аб’явы «У адзенні не абслугоўваем», «Боты вырабляюцца са скуры заказчыка», лозунг «Гарачае прывітанне воінам-вызваліцелям Беларусі ад нямецкафашысцкіх захопнікаў».
Вылучаюцца тры фактары, якія забяспечваюць дакладнасць маўлення:
1)веданне сінанімічных магчымасцей мовы (умелы выбар з сінанімічнага рада неабходнай моўнай адзінкі забяспечвае дакладнасць маўлення);
2)веданне шматзначнасці слова, словазлучэння, сказа (умелае размежаванне полісеміі забяспечвае дакладнасць маўлення);
3)веданне аманіміі і параніміі (уменне размяжоўваць і амонімы, і паронімы забяспечвае дакладнасць маўлення).
Лагічнасць выходзіць за межы слова і праяўляецца ў сказе ў галіне сінтаксісу. Лагічныя сувязі рэалізуюцца адпаведнымі сінтаксічнымі канструкцыямі, у якіх значную ролю адыгрываюць складаныя злучнікі тыпу
таму... што, калі... то, раз... так, як толькі... дык і інш. Маўленне будзе лагічным толькі тады, калі сэнсавыя сувязі паміж яго асноўнымі элементамі (словамі, словазлучэннямі, сказамі) адпавядаюць законам логікі, законам мыслення.
Лагічнасць павінна прымяняцца і па-за межамі сказаў да выступленняў, дакладаў, артыкулаў, лекцый і г.д., якія звычайна будуюцца па лагічнай схеме,
маюць устойлівую кампазіцыю: уводзіны (уступ) – асноўная частка – заключэнне. Да таго ж асноўныя палажэнні кожнай такой часткі павінны
арганічна і лагічна звязвацца паміж сабой.
Лагічнасць – гэта уменне правільна выражаць сваю думку пры дапамозе мовы, уменне правільна, паводле законаў логікі, мысліць, выбіраць неабходныя словы ў любых моўных сітуацыях.
Па ТСБМ лагічнасць – гэта заканамернасць, паслядоўнасць.
Прыклады. Большая палова аўдыторыі слухала, а меншая не маўчала (логікі няма, бо заўсёды абедзве палавіны роўныя; лепш замяніць частка).
Часта парушаюць лагічнасць плеаназмы і таўталогія як разнавіднасці збытковай інфармацыі: у месяцы верасні пачынаецца вучоба ў акадэміі, перспектыва на будучае, расказаць сваю аўтабіяграфію, была свабодная вакансія, цэлая бібліятэка кніг (па грэч. бібліён – кніга, біблія – кнігі, бібліятэка
– сховішча кніг), набыць свабоду і волю.
Сутнасць дарэчнасці павінна заключацца ў выкарыстанні моўных сродкаў з поўнай адпаведнасцю тэме гаворкі, сітуацыі, або кантэксту, мэце выказвання, колькаснаму і якаснаму складу аўдыторыі (слухачоў, чытачоў, іх узросту, прафесіі, адукаванасці, полу, настрою, месцу жыхарства і іншым асаблівасцям), выбранаму стылю маўлення, часу і ўмовам зносін. Недарэчна ўжываць у сяброўскай размове кніжныя, афіцыйна-дзелавыя выразы, і наадварот, у афіцыйна-дзелавым, навуковым стылях – гутарковыя ці прастамоўныя словы,
31
бо гэта сведчыць не толькі пра нізкую культуру маўлення, але і можа выклікаць недавер у слухача да выказанай інфармацыі.
Кампазіцыйна-структурная арганізацыя навуковага тэксту
Усе мы жывём у свеце тэкстаў: чытаем кнігі, слухаем радыё, глядзім тэлеперадачы, самі шмат пішам і гаворым. І ўвесь час маем справу з тэкстам як з вышэйшай адзінкай маўлення. Галоўная задача тэксту – навучыцца разумець і кваліфікавана ацэньваць розныя віды тэкстаў.
Тэкст (лац. textym – тканіна, спалучэнне, спляценне) – цэласнае, звязнае, сэнсава закончанае выказванне, падпарадкаванае адзінай мэце з устойлівым адзінствам і сістэмай кампанентаў, функцыянальна аб’яднаных у адзіную структуру. Тэкст падпарадкаваны адзінай тэме. Ён разгортваецца ў лагічнай паслядоўнасці, якая выражаецца спецыфічнымі сродкамі тэкставай сувязі. Асноўнымі ўласцівасцямі тэксту з’яўляюцца разгорнутасць, звязнасць, закончанасць.
Паводле назіранняў А.І. Гаршкова, вылучаецца наступная характарыстыка тэксту:
1.тэкст заўсёды існуе ў вуснай ці пісьмовай форме (не напісанага або не вымаўленага тэксту не бывае);
2.кожны тэкст мае пэўныя межы: пачатак і канец;
3.тэкст ствараецца для выражэння думак.
Азначэнне тэксту паводле А.І. Гаршкова: «Тэкст – гэта выказаная ў пісьмовай ці вуснай форме ўпарадкавання паслядоўнасць моўных адзінак, якая змяшчае ў сабе пэўны змест і адносіцца да якога-небудзь жанру мастацкай або немастацкай літаратуры».
Тэкст расчляняецца на кампаненты: па тэматычным прынцыпе – гэта тэма
–падтэма – мікратэма; па семантыка-сінтаксічным – сказ – урывак – фрагмент
–раздзел – глава – частка – закончаны твор. Ёсць тэксты, якія складаюцца з аднаго ці двух сказаў (выслоўі, прыказкі, заметкі ў газеце).
Чляненне тэксту на абзацы робіць выказванне лагічным, цэласным. Асабліва дакладным лагічным адзінствам і паслядоўнасцю характарызуюцца абзацы ў навуковых творах і афіцыйна-справавых дакументах. Звычайна ў пачатку абзаца выказваецца асноўная думка, а потым даецца дэталёвае тлумачэнне, якое падмацоўваецца аргументамі, доказамі, прыкладамі, цытатамі і інш. Абзац у навуковым тэксце будуецца па лагічным плане: ад агульнага да прыватнага, ад сцвярджэння да доказу, ад прычыны да выніку. Сувязь паміж сказамі ў абзацы можа быць вельмі цеснай ці слабай. Гэта залежыць ад жанрава-стылістычнай асаблівасці літаратурнага твора.
Зпункту гледжання будовы тэксту вылучаюць тры асноўныя тыпы сувязі слоў у празаічнай страфе – ланцуговую, паралельную, далучальную.
Ланцуговы сродак сувязі – найбольш распаўсюджаны, ён ужываецца ва ўсіх стылях мовы. Найбольш яскравым паказчыкам структурнай суадноснасці сказаў пры ланцуговай сувязі з’яўляецца лексічны паўтор. Ён выражаецца: паўтарэннем асобных элементаў лексічнага складу папярэдняга сказа: На двары
32
расло дрэва. Дрэва было высокае; паўторам думкі, выказанай у папярэднім сказе: Студэнты запісваюць лекцыю. Яна прысвечана навуковаму стылю мовы.
Пры паралельнай сувязі сказы не счапляюцца адзін з адным, як пры ланцуговай, а супастаўляюцца і супрацьпастаўляюцца.
Сутнасць далучальнай сувязі – у дабаўленні да асноўнага выказвання дадатковых звестак і тлумачэнняў, якія ўзнікаюць у свядомасці гаворачага ўжо пасля таго, як выказана асноўная думка.
Жанры навуковай літаратуры
Да жанраў навуковай літаратуры адносяцца: анатацыі, вучоныя запіскі, дысертацыі, манаграфіі, навуковыя артыкулы, рэфераты, рэзюмэ, тэзісы, слоўнікі, даведнікі, падручнікі, энцыклапедыі і іншыя навуковыя дакументы.
Анатацыя – кароткі выклад зместу кнігі, артыкула і пад.
Дысертацыя – навуковая работа, якая публічна абараняецца яе аўтарам на пасяджэнні спецыяльнага вучонага савета для атрымання вучонай ступені.
Манаграфія – навуковы твор, што даследуе адно якое-небудзь пытанне, асвятляе адну тэму.
Навуковы артыкул – невялікі навуковы твор у часопісе, газеце, зборніку. Рэферат – кароткі выклад зместу кнігі, артыкула, даследавання, а таксама
даклад з такім выкладам.
Рэзюмэ – кароткі вывад са сказанага, напісанага.
Слоўнік – даведачная кніга, якая змяшчае словы, размешчаныя ў пэўным парадку, тлумачыць значэнні ўключаных адзінак, дае розную інфармацыю пра іх ці іх пераклад на іншую мову або паведамляе звесткі аб прадметах,
абазначаемых словамі. Руска-беларускі слоўнік сельскагаспадарчай тэрміналогіі.
Даведнік – даведачная кніга. Ветэрынарны даведнік.
Тэзіс – палажэнне, што коратка фармулюе якую-небудзь ідэю, а таксама адну з асноўных думак даклада, лекцыі і інш. Тэзісы навуковай канферэнцыі.
Энцыклапедыя – 1. навуковае даведачнае выданне па ўсіх ці асобных галінах ведаў у выглядзе слоўніка. Ветэрынарная энцыклапедыя. 2. прыведзены ў сістэму агляд розных раздзелаў, галін якой-небудзь навукі, уводзіны ў курс якой-небудзь навукі. Энцыклапедыя навук.
Лексіка твораў навуковага стылю
Лексіка твораў навуковага стылю можа быць умоўна падзелена на тры групы. Найбольшую групу складаюць так званыя агульныя, ці нейтральныя, словы, якія сустракаюцца ва ўсіх стылях мовы. Гэтыя словы суадносяцца з паняццямі рэчываў, колькасці, прасторы, часу, ацэнкі з’яў навакольнай рэчаіснасці: вада, газ, вышыня, велічыня, рухаць, указваць, гаварыць, меркаваць і інш.
Другая група – словы агульнанавуковага ўжывання, якія не ўваходзяць у пэўную тэрміналагічную сістэму. Яны выкарыстоўваюцца ў навуковых творах розных галін ведаў: пошук, значэнне, эксперымент, узаемасувязь, аналіз і г.д.
33
Трэцяя група – словы і словазлучэнні, якія гранічна дакладна абазначаюць
спецыяльныя паняцці або прадметы: поршань (тэхн.), аорта (мед.), касцяк (анат.), кафеін (фарм.), парасонавыя (заал.), лімоннік (бат.) і г.д.
Лексічны склад мовы навукі характарызуецца ўжываннем слоў, уласцівых толькі гэтаму стылю, наяўнасцю спецыфічнай лексікі – тэрміналогіі (вет., мед., экан., паліт., юрыдычн. і г.д.).
Афіцыйна-справавы стыль – гэта стыль афіцыйных дакументаў: урадавых законаў, пастаноў, рэзалюцый, указаў, дагавораў, даверанасцей, юрыдычных дакументаў і іншых афіцыйна-справавых публікацый. Афіцыйнасправавы стыль ужываецца ў строга афіцыйнах, надзвычай важных сферах чалавечых зносін. Характэрнымі асаблівасцямі дзелавога маўлення з’яўляюцца дакладнасць, яснасць, лагічнасць, пэўнасць, інфарматыўнасць, лаканічнасць і сцісласць выкладання, высокая ступень стандартызацыі, нейтральнасць тону выкладання, высокая частотнасць моўных формаў (заказчык, спажывец,
дагаворныя бакі, наймальнік, юрыдычная асоба).
Дакументамі называюцца адпаведным чынам складзеныя, падпісаныя і засведчаныя справавыя паперы, якімі афармляюцца розныя гаспадарчыя аперацыі, прававыя адносіны і дзеянні юрыдычных асоб і грамадзян.
Мове дакументаў і дзелавой перапіскі не ўласціва эмацыянальна афарбаваная лексіка, выклічнікі, экспрэсіўная фразеалогія (тыпу вясёленькі, малюсенькі, добранькі, страшэнны). У дакументах шырока выкарыстоўваецца абстрактная, тэрміналагічная, спецыяльная лексіка. Словы ўжываюцца толькі ў прамым значэнні. Асобы жаночага полу абазначаюцца назоўнікамі мужчынскага роду (доктар Плескачэўская А. І., прафесар Бабіна М. П., магістрант Зубкова І. І.).
Дакументы павінны афармляцца акуратна, без памылак, памарак, разборлівым почыркам. У дакументах, якія размешчаны на двух ці болей лістах (старонках), другі і наступныя лісты павінны быць пранумараваны. Тэксты дакументаў могуць падзяляцца на складаныя часткі: раздзелы, падраздзелы, пункты, падпункты, якія нумаруюцца арабскімі лічбамі. Пры складанні дакументаў неабходна пазбягаць доўгіх фармулёвак.
У афіцыйна-справавым стылі рэдка сустракаецца выклад ад першай і другой асобы (за выключэннем загадаў, заяў, дакладных, аўтабіяграфій), зварот да другой асобы. Пераважаюць безасабовыя канструкцыі, перавага простых сказаў, калі складаных, то складаназалежных. Шырока ўжываюцца дзеясловы ў неазначальнай форме, часта ў спалучэнні са словамі неабходна, трэба,
абавязаны, забараняецца, мець права і інш., а таксама дзеясловы цяперашняга часу (рэкамендую, прашу, загадваю).
Адметнай рысай афіцыйна-справавога стылю з’яўляецца выкарыстанне так званых канцылярскіх штампаў (напрыклад, перадаць у адпаведныя інстанцыі,
узяць пад кантроль, парадак дня, давераная асоба, прыняць меры), клішэ (усеагульная падтрымка, духоўныя патрэбы, сустрэчы ў вярхах), складана-
скарочаных слоў (белсельгастэхніка, дзяржплан), графічных скарачэнняў
(праф., дац., экз., кг).
34
Дзейнасць установы фіксуецца ў розных відах дакументаў. Іх можна падзяліць на групы:
1.Распарадчыя (пастановы, распараджэнні, рашэнні, загады і інш.).
2.Адміністрацыйна-арганізацыйныя (план, справаздача, кантракт,
дамова і інш.).
3.Асабістыя (заява, аўтабіяграфія, даручэнне, распіска і інш.).
4.Інфармацыйна-даведачныя (даведка, дакладныя і службовыя запіскі, агляды, акты, лісты, тэлеграмы, факсы і інш.).
Кожнаму віду дакументаў адпавядае аптымальная колькасць неабходных рэквізітаў і стабільны парадак іх размяшчэння.
Рэквізіты (лац. regvisitus – неабходны) – гэта дадзеныя, якія павінны змяшчацца ў дакуменце для прызнання яго сапраўднасці. Адсутнасць або няправільнае ўказанне якога-небудзь рэквізіта робіць дакумент несапраўдным.
Так, у арганізацыйна-распарадчых дакументах выкарыстоўваюцца наступныя рэквізіты:
1)дзяржаўны герб рэспублікі;
2)эмблема арганізацыі;
3)назва міністэрства або ведамства;
4)назва арганізацыі;
5)назва віду дакумента;
6)дата;
7)адрасат;
8)рэзалюцыя;
9)загаловак;
10)тэкст;
11)подпіс;
12)грыф узгаднення;
13)візы;
14)пячатка.
Парадак размяшчэння рэквізітаў на афіцыйна-справавых паперах залежыць ад віду дакумента.
Замацаванне тэарэтычнага матэрыялу на практычных заданнях
Заданне 1. У якіх функцыянальных стылях можна ўжываць наступныя словы, спалучэнні слоў? Абгрунтуйце свой адказ.
Манаграфія, хроніка, рэклама, лірычны верш, школьнае сачыненне, дысертацыя, тэлефонная размова, вайсковая прысяга, інтэрв’ю, дагавор, судовы іск, нарыс, аб’ява, угалоўны кодэкс, паэма, вучоныя запіскі, фельетон, прамова на мітынгу, сход, службовая характарыстыка, дыпламатычная нота, загад, заява, справаздача, рэпартаж, лекцыя, рэзюмэ.
35
Заданне 2. Перакладзіце на беларускую мову наступныя ключавыя словы. Растлумачце іх значэнне.
Автобиография, адресат, адресант, аннотация, аспект, гриф, доверенность, резолюция, дата, деловое письмо, поручение, распоряжение, номенклатура дел, нормативные документы, отчёт, согласование, реквизит.
Заданне 3. Складзіце сказы з дадзенымі выразамі. У межах якога стылю прыведзеныя выразы заканамерныя?
Аграпрамысловы комплекс, зялёныя насаджэнні, хлебабулачныя вырабы, кісламалочныя прадукты, мяса-малочная вытворчасць, награвальныя прыборы, атмасферныя з’явы, садавіна і агародніна, галаўныя ўборы, пасцельныя прыналежнасці, транспартныя сродкі.
Заданне 4. Растлумачце значэнне агульнапрынятых скарочаных слоў і вызначце стыль мовы, дзе яны ўжываюцца.
ВДАВМ, ВНУ, ААН, гр-н, напр., да н.э., БелСЭ, экз., ін-т, АПК, канф., дыс., в.а., т.ч., гг., выд-ва, р-н, P.S., мм.рт.сл., г., ж.р., д.б.н., БДУ, агр.-інж., вет., гарветаддзел, біяфак, і пад., ВДМУ, заафак, знач., нам., ЗАГС, ЖЭУ, час., дзярж., бакт., д-р, гал., БДСГА, АЗУ, ДАІ, Байнэт, ЗВЧ-печ, ПЗ, ПЗУ, НЛА.
Заданне 5. Выкарыстоўваючы канцылярскія штампы і клішэ, складзіце сказы.
Згодна з пастановай, прыняць да ведама, пакласці ў аснову, вынесці на абмеркаванне, лічым неабходным адзначыць; даводжу да ведама, прыцягнуць да адказнасці, перадаваць у адпаведныя інстанцыі, узяць пад кантроль, за справаздачны перыяд; разрадка напружанасці, сустрэча ў вярхах, канструктыўны прынцып, служба быту, служба здароўя, служба аховы.
Заданне 6. Перакладзіце тэкст на беларускую мову, расстаўце знакі прыпынку.
Важнейшей составляющей природной среды и основой ведения сельского хозяйства является почва. Она постоянно изменяется под воздействием различных структурных элементов окружающей среды воды воздуха органического вещества растений и животных. Особенно большое влияние на почву оказывает человек в результате хозяйственной деятельности. Почва в отдельных районах уже не в состоянии самоочищаться. Загрязнители попадая в неё изменяют реакцию среды химико-физические свойства характер накопления органического вещества и его качественный состав насыщают токсичными элементами.
Проблемы загрязнения почв возникают в связи с выбросами автотранспорта. В природных почвах наблюдается повышенное содержание свинца. Серьёзного внимания заслуживает проблема использования поверхностных и подземных вод что особенно важно в сельскохозяйственном производстве.
36
Заданне 7. Перакладзіце тэкст на беларускую мову, расстаўце знакі прыпынку.
Человек научился получать волокно из растений различных ботанических семейств родов видов. Шерсть лён конопля джут канатник китайская крапива агава текстильный банан или манильская пенька далеко не полный список прядильных культур. Беларусь выращивает только лён-долгунец и коноплю. Лён занимает около 3% пашни площадь посевов конопли незначительная. Из года в год отслеживается тенденция к сокращению посевов прядильных культур в Беларуси. Связано это с их высокой трудоёмкостью и запустением белорусской деревни ибо доля ручного труда на льне очень высокая. Посевы конопли сокращают из-за борьбы с наркоманией.
Из бахчевых культур в Беларуси растут тыквы. Столовые арбузы и дыни пробуют выращивать любители.
Из наркотических культур выращивается в небольших количествах табак и махорка. Для медицинских потребностей есть необходимость в производстве опийного мака который раньше выращивался только в Казахстане.
Заданне 8. Перакладзіце тэкст на беларускую мову, расстаўце знакі прыпынку.
Плодовые культуры группа культурных растений которые выращиваются в основном для получения фруктов ягод и орехов. Известно около 200 плодовых культур которые относятся к 32 ботаническим семействам. В государствах СНГ выращивают более 30 плодовых культур.
Культурные плодовые растения происходят от дикорастущих видов которые встречаются в разных зонах мира. Под влиянием природных условий и целеустремлённой деятельности человека (естественный и искусственный отбор мутациии скрещивания) образовалась широкая разновидность культурных форм.
Академик М.И. Вавилов выделил 7 географических центров происхождения культурных растений в том числе плодовых. Однако проотцы некоторых плодовых растений (слива домашняя вишня кислая яблоня-китайка лимон) в дикорастущем состоянии не найдены.
По характеру роста и некоторых биологических признаках а также типу плодов все плодовые растения объединяются в производственно-биологические группы.
Заданне 9. Перакладзіце тэкст на беларускую мову, звярніце ўвагу на асаблівасці словаўтварэння і ўжывання тэрмінаў.
Посмотрите внимательно на карту мира. Сколько на ней различных названий… Великое множество! И за каждым скрывается город, страна, море, река, гора, или даже целый хребет.
Каждый из нас может много рассказать о городах и государствах, хребтах и высочайших вершинах, морях и океанах, обозначенных на карте. А если посмотреть на карту мира глазами геологов, исследователей недр земных, то можно увидеть связь географических наименований с названиями различных полезных ископаемых.
37
Возьмём географическую карту. Если обозначить на ней те места, где были найдены минералы, названные по имени гор и горных хребтов: алтаит, бештаунит, ильменит, кавказит, хибинит, уралит; по имени озера: байкалит, балхашит, имандрит, ловозерит, сунгулит; по имени полуострова: таврит, таймырит; по имени города: анапаит, астраханит, выборгит, керчинит, кыштымит, мариуполит, тагилит, черемхит; по имени округа, района, области и республики: донбассит, карелианит, мусковит, сангарит, тувинит, ферганит, шорит, звенкит, – можно вычертить оригинальную карту-схему месторождений минералов, имеющих названия, образованные от географических наименований.
Заданне 10. Перакладзіце тэрміны і тэрміналагічныя словазлучэнні на беларускую мову. З тэрмінамі, створанымі па мадэлі “прыметнік +назоўнік”, складзіце сказы.
1.Желтуха, желчь, общая слабость, небольшие подъёмы температуры, боли в области правого подреберья, резкое возбуждение, бред, судороги, бессознательное состояние, кожный зуд, кровоточивость дёсен, кровотечение, общее беспокойство, бессонница, рвота, подкожное кровоизлияние, несварение желудка, быть в бреду, сыворотка, почувствовать озноб, воспалительное заболевание печени, инфекционный гепатит, инъекция, различные яды, поджелудочная область, тяжелое осложнение, цирроз печени, развитие заболевания, стадия выздоровления, крайне тяжелое течение заболевания, точечные кровоизлияния, плотный налёт, пальпация, болезненность, подреберье, жёлчный пузырь, печень плотной консистенции.
2.Совершенствование методов диагностики маститов; состояние молочной железы; новейшие антимикробные препараты; методы и средства профилактики и лечения; отдельные разовые мероприятия; плановая система мероприятий по борьбе с болезнями; новые способы и средства для снижения уровня заболеваемости животных; воспроизводительная функция животных; продолжительность сухостойного периода; период от оплодотворения до родов; низкая кислотность, плотность, пониженная концентрация иммуноглобулинов; усовершенствование системы ветеринарного обслуживания; скотоводствоглавный источник мясной и молочной продукции; снижение удоя, санитарных качеств молока; соблюдение технологии процесса получения молока; воспалительный процесс тканей молочной железы; возбудители заболеваний; клинические, биохимические, гематологические, бактериологические, фармакологические методы исследований.
3.Многообразие животного мира; классификация животных; взаимосвязь
сокружающей средой, анатомия животных изучает их внешнее и внутреннее строение; процессы жизнедеятельности организма животных; высокопродуктивные породы животных; одноклеточные; паразитические черви; ихтиология изучает представителей класса Рыбы; орнитология изучает птиц; царство животных насчитывает около 2 млн. видов; опылители растений (насекомые и птицы); вредные насекомые; хищники и паразиты; источник сырья для промышленности (кожа, шерсть, мясо); экспериментальные животные (морские свинки, мыши, крысы, кошки, собаки, обезьяны); ядовитые животные; источ-
38
ник лекарственных веществ (змеиный яд, мёд, прополис, оленьи рога); возбудители паразитарных заболеваний, переносчики возбудителей заболеваний; химический состав; клеточное строение; обмен веществ; эпителиальная, мышечная, нервная, соединительная ткани; органы движения, пищеварения, дыхания; органы нервной и выделительной системы; активное движение характерно только для животных; наследственность и изменчивость.
Кантрольныя пытанні:
1.Функцыянальныя стылі беларускай мовы.
2.Асаблівасці навуковага стылю.
3.Асаблівасці афіцыйна-справавога стылю.
4.Правілы афармлення дакументаў.
5.Віды дакументаў.
6.Рэквізіты, найменні рэквізітаў.
Практычныя заданні для самастойнай працы
Заданне 1. Перакладзіце текст з рускай мовы на беларускую. Перакажыце яго.
Научный стиль используется для передачи и хранения научных знаний об окружающем мире. Основная его черта – понятийное отражение действительности. Для научного стиля характерна доказательность, подчёркнутая логичность изложения. Основная форма существования научного стиля – письменная, ибо автор и получатель речи могут быть отделены не только пространством, но и временем. Пишущий должен обеспечить точное понимание своих мыслей, выдвигаемых положений, отсюда терминологичность научного стиля, уточнение почти каждого слова рядом зависимых. Научный стиль используется для сообщения какого-то нового знания узкому кругу специалистов. Поэтому термины физики могут быть неизвестны и непонятны специалисту в области биологии. Чтение научных текстов требует специальной подготовки.
Научные знания отражают общие закономерности, а не конкретные, случайные факты, поэтому в научном стиле используются прежде всего обобщающие значения слов.
(М. Демидова)
Заданне 2. Перакладзіце тэкст з рускай мовы на беларускую. Якія словы (словазлучэнні) належаць да тэрміналагічнай лексікі. Адказ абгрунтуйце.
Фонетика – учение о звуковой стороне языка. Она полезна во многих практических делах, но менее важно её теоретическое значение: она учит понимать, что язык – единая, стройная, внутренне согласованная целостность. Закономерности языка проще понять на фонетике, потому что сама фонетика проще лексики и грамматики. Проверить новую теорию, испытать правильность новых лингвистических взглядов удобно на материале фонетики.
И фонетика, действительно, вот уже в течение двух веков является опытным полем языкознания. Новые идеи испытывают на фонетическом
39
материале, на звуках языка, а потом переносят на грамматику, лексику и смотрят, как там получится. И нередко бывало, что законы, оправдавшие себя в области фонетики, оказывались общеязыковыми, то есть верными и для грамматики, и для лексики. Изменения во взглядах на язык нередко начинаются с фонетики.
(М. Панов)
Заданне 3. Вызначце стыль тэксту. Перакладзіце тэкст з рускай мовы на беларускую.
Велик и загадочен наш лес. Он никогда не бывает скучным, однообразным, закрытым для пытливого взора. Каждая тропа, уводящая в его глубь, таит радость познания и свежесть новых открытий. Постигая их шаг за шагом, будто попадаешь в полный удивительной жизни зелёный храм, который омыт благодатными дождями, прогрет жарким солнцем, напоен запахом хвои, цветов и трав.
Лес хорош в любую пору года. Весной он светел от радости пробуждения
иликующего говора птиц, летом насыщен ароматом трав и спелых ягод, осенью объят багрянцем красок и грибными туманами, зимой расписан снежными узорами и следами диких зверей.
Давайте же войдём в лес, как входят к друг другу, – с чистыми помыслами
иоткрытой душой, пройдём по знакомым и глухим лесным тропам, укроемся в засидке, послушаем, понаблюдаем, порадуемся встрече с осторожным зверем, прикоснёмся к тайнам живой красоты.
Заданне 4. Выкарыстоўваючы дадзеныя словы і словазлучэнні, складзіце сказы ў навуковым стылі.
Дысертацыя, рэпартаж, лекцыя выкладчыка, справаздача, міжнароднае камюніке, службовая характарыстыка, дыпламатычная нота, манаграфія, вучоныя запіскі, угалоўны кодэкс, вайсковая прысяга, рэцэнзія на спектакль; параметры арбіты, тэлевізійны фільм, кніжны фонд, навуковая канферэнцыя; элементарная геаметрыя, матэматычныя пазнанні, графічныя метады, вышэйшая матэматыка; ахова прыроды, жывёльны і раслінны свет, арганізацыя відавой аховы раслін і жывёл, пагроза знікнення; рукапісныя матэрыялы, даследчая лабараторыя, каліграфічны почырк, творчы вопыт, крылатае народнае слова.
Заданне 5. Пісьмова прывядзіце прыклады сказаў у навуковым стылі, выкарыстоўваючы пабочныя словы.
Безумоўна, бясспрэчна, сапраўды, зразумела, вядома, натуральна, на самой справе; напэўна, мабыць, відавочна, як відаць, трэба думаць, здаецца, прыблізна; па-першае, па-другое, па-трэцяе, нарэшце, такім чынам, наадварот, насупраць, у прыватнасці, скажам; кажуць, як кажуць, як паведамлялася раней, па-мойму, па-вашаму, паводле атрыманых звестак, на маю думку, з пункту гледжання.
40