4-tema seminar teksti

Bolmıs (ontologiya) hám rawajlanıw filosofiyası

Joba:

1.Filosofiyada bolmıs mashqalası. Substanciya hám substrat.

2.Bolmıs formaları. Filosofiyada insan bolmısı hám sana mashqalası

3.Bolmıstıń jasaw usılları hám formaları (háreket, keńislik, waqıt)

4.Házirgi zaman ilimleri materiallıq dúnyanıń dúzilisi hám evolyuciyası haqqında

5.Filosofiya tariyxında rawajlanıw haqqındaǵı kóz-qaraslar evolyuciyası.

6.Filosofiya nızamlarınıń tiykarǵı formaları

7.Kategoriya túsinigi hám olardıń túrleri

8.Filosofiya kategoriyalarınıń klassifikaciyası

Tayanısh túsinikleri: ontologiya, bolmıs, bolımsızlıq, substanciya, substrat, tábiyat bolmısı, insan bolmısı, sociallıq bolmıs, mánawiy bolmıs, virtual bolmıs, materiya, háreket, rawajlanıw, absolyut hám salıstırmalı háreket, keńislik, waqıt, relyacion jantasıw, substancional jantasıw, megadúnya, makrodúnya, mikrodúnya, monizm, dualimz, plyuralizm, dialektika, dialektikalıq principler, baylanıs, nızam, qarama-qarsılıq, muǵdar, sapa, ólshem, sekiriw, biykarlawdı biykarlaw, kategoriya, jekelik, ulıwmalıq, daralıq, mánis hám qubılıs, mazmun hám forma, pútin hám bólek, sistema, element, struktura, sebep hám aqıbet, zárúriyat háм tosınlıq, imkaniyat hám reallıq.

Seminar teması boyınsha tezisler:

Filosofiyanıń bolmıstı izertleytuǵın tarawaı - ontologiya. Ontologiya sózi grekshe onthos (haqıyqat, naǵız, bar) + logos (táliymat) - barlıq, bolmıs tuwralı táliymat degendi ańlatadı.

Dúnyanıń dúzilisiniń ápiwayılastırılǵan taǵı bir túsinigi substrat kategoriyası menen baylanıslı. Substrat latınshada «substantia» tiykar degendi ańlatıp, qubılıslardıń ulıwma materiallıq tiykarın, salıstırmalı túrde ápiwayı, sapalı jaqtan elementar materiallıq birliklerdiń jıyındısın ańlatadı. Házirgi fizikalıq ilimlerde belgili zattıń substratı - molekulalar, molekulalardıń substratı - atomlar, ómirdiń substratı - nuklein kislotaları hám beloklıq zatlar boladı.

Bolmıstıń qarama-qarsısı bolımsızlıq dedik. Eger bolmıs degende bir nárseni, onıń barlıǵın túsinsek, bolımsızlıq arqalı hesh nárse (nichto), joqlıq túsindiriledi.

Monizm (grekshe - monus bir) koncepciyası dúnyanıń tiykarında bir ǵana baslama barın tastıyıqlaydı. Bul boyınsha eki baǵdar belgili. Olar materialistlik hám idealistlik.

Materialistlik ushın dúnyanıń tiykarında materiallıq baslama bar bolsa, idealistler ushın ideallıq baslama, ideallıq, ruwxıy substanciya bar.

Dualizmniń (latınsha -dualus eki jaqlı, eki tárepleme) wákilleri dúnyanıń tiykarında eki ózinshe, biyǵárez baslamalar - materiallıq hám ruwxıylıq bar dep tastıyıqlaydı. Máselen, Aristotel` dualist boldı. Ol dúnyanıń tiykarında materiya hám forma bar dep túsindirip, materiya uyań, passiv, al forma aktiv, dóretiwshilik baslamaǵa iye dep tusindiredi.

Plyuralizmniń (latınsha -pluraluis -kóp túrli) - wákilleri haqıyqıy bolmıstıń tiykarında kóp túrli ózinshe, biyǵárez materiallıq hám ideallıq baslamalar bar dep túsindiredi.

Obyektiv reallıq sanadan tısqarı hám ǵárezsiz jasaydı.

Bolmıstı tábiyǵıy hám jámiyetlik bolmıs dep bóliw hám bar. Tábiyǵıy bolmıs ádette tábiyattıń zatlarınıń (denelerdiń), processleriniń, halatlarınıń bolmısı sıpatında túsindiriledi. Ol eki túrge bólinedi, dáslepki tábiyatlıq bolmıs (yamasa adamnıń qatnasısız ómir súretuǵın tábiyǵıy tábiyatlıq bolmıs) hám adam dóretpesi (ekinshi tábiyat) zatlar hám processlerdiń bolmısı.

Ekinishi tábiyat oblastında bolmıstıń mınaday túrleri bar:

- adamnıń bolmısı (zatlar dúnyasındaǵı adamnıń bolmısı hám specifikalıq adamzat bolmısı),

1

-ruwxıylıqtıń (ideallıqtıń) bolmısı (individuallasqan) hám obyektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq,

-sociallıqtıń bolmısı. Ol individuallıq bolmıs (jámiyette hám tariyx processinde jeke adamnıń bolmısı) hám jámiyettiń bolmısı sıpatında qaraladı.

Bizdi qorshap turǵan obyektiv dúnyanıń dúzilisiniń ózgesheliklerin kelip shıqqan halda materiallıq sistemalardıń mınaday strukturalıq dárejelerin bólip kórsetiw múmkin

a) Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri b) Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri

Materiyanıń ajıralmas qásiyetleri tuwralı másele hám bar. Nárselerdiń ajıralmas qásiyetleri filosofiyada atribut ataması menen ataladı. Atribut (latınsha attributhum).

Materiyanıń atributlarınıń biri - háreket.

Háreket, bir jaǵınan, materiallıq qubılıslardıń uyımlastırıwshı elementler hám qubılıslar ortasındaǵı baylanıslardıń nátiyjesi sıpatında, basqa tamannan olarda kóringen ózgerisler sıpatında boladı.

Hárekettiń bir-birinen parıq qılatuǵın birqansha formaları bar. Háreket formaların klassifikaciyalawda tómendegi qádelerge súyeniledi.

1) háreket formaları bir-biri menen sapa jaǵınan parıq qılıp, olardıń hár biri materiyanıń shólkemlesiw dúzilme dárejeleriniń basqıshında payda boladı.

2) háreket formaları bir-birinen kelip shıǵıw (genetikalıq) jaǵınan hám baylanǵan, yaǵnıy hárekettiń quramalıraq formaları onıń ápiwayı formalarınan kelip shıqqan.

3) hárekettiń joqarı formaları sostavında tómen dárejedegi háreket formaları qatnasadı, yaǵnıy hárekettiń tómengi formaları onıń joqarǵı formalarına hám minásirdur, biraq hárekettiń joqarǵı forması ózinen keyingi formadaǵı háreketke minásir emes. Usı qádelerge ılayıq hárekettiń birneshe formasın ajıratıp kórsetiw múmkin. Olar tómendegiler: mexanikalıq háreket, ıssılıq, jaqtılıq, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi hám organikalıq ómir. Bularǵa jámiyetlik háreketti qossaq, tómendegi háreket formaları hasıl boladı.

1) mexanikalıq háreket (qubılıslardıń keńisliktegi jıljıwı). 2) fizikalıq háreket (ıssılıq, jaqtılıq, elektr, magnetizm).

3) ximiyalıq háreket (ximiyalıq birigiw ya buzılıw, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi). 4) biologiyalıq háreket (organikalıq turmıs).

5) jámiyetlik háreket.

Keńislik hám waqıt materiyanıń tiykarǵı jasaw formalarınan bolıp, obyektiv reallıqtaǵı qubılıslar hám olardı payda etiwshi eleentlerdiń óz-ara jaylasıw tártibi, kólemi hám olar menen baylanıslı bolǵan hádiyselerdiń dawamlılıǵın sáwlelendiredi. Háreketleniwshi materiya keńislik hám waqıtta óziniń túrli formların payda ete aladı.

Keńislik materiyanıń dúzilis tártibi, kólemin, álemdegi nárselerdiń óz-ara jaylasıw jaǵdayın sáwlelendirse, waqıt processlerdiń dawamlılıǵın, waqıyalardıń izbe-izlik tártibin ańlatadı.

Fizikalıq keńislik hám waqıt penen birge jámiyetlik keńislik hám waqıt formaları haqqında hám ilimiy izlenisler bar.

Materiyaǵa ómir baǵıshlawshı atribut háreket bolsa, keńislik hám waqıt oǵan forma baǵısh etedi, onı qáliplestiredi, rawajlandırdı.

Dialektikanıń al`ternativaları. Ádette rawajlanıwdıń dialektikaǵa qayshı bolǵan yaki oǵan uqsamaytuǵın koncepciyaları, biliw metodları, dúnyanı mánawiy ózlestiriw usılları, yaǵnıy dialektikadan parıq qılıwshı dúnyaqarasqa tiyisli hám metodologiyalıq baǵdarlar kózde tutıladı. Dialektikanıń sonday al`ternativalarının biri metafizika, sofistika, eklektika, sinergetika metodları bolıp tabıladı.

Principler degen ne?

Filosofiyalıq mániste «princip» túsinigi fundamental qaǵıyda, birinshi tiykardı, birerbir koncepciya yaki teoriyanıń eń áhmiyetli tiykarın ańlatadı. Filosofiyalıq teoriya sıpatındaǵı dialektikaǵa principler bir pútin tús beredi, onıń nızamları hám kategoriyaların izshil sistemaǵa saladı. Dialektikanıń házirgi koncepciyalarında biliw, obyektivlik, ulıwmalıq baylanıs hám rawajlanıw principleri áhmiyetli rol` oynaydı.

2

Dialektika materiallıq dúnyada húkim súriwshi ulıwmalıq baylanıstı anıqlawdı talap qıladı.

Baylanıslardıń klassifikaciyası hám ózgesheligi

Qanday baylanıs nızam esaplanadı? Nızam dep obyektiv, áhmiyetli, turaqlı, zárúriy, ulıwmalıq belgilerga iye bolǵan óz-ara baylanısqa aytıladı:

Nızam – sistemanıń elementleri ortasındaǵı ulıwmalıq hám invariant baylanıs.

Olardıń úsh túri bar.

Reallıq nızamları biziń sanamızdan, biz olardı biliw-bilmewimizden ǵárezsiz orın aladı hám ámel qıladı.

İlim nızamları Adamlar tárepinen ańlap jetilgen reallıq nızamlarınıń sanamızdaǵı sáwleleniwi esaplanadı.

Filosofiya nızamları – tábiyattıń, jámiyettiń hám insan oylawınıń rawajlanıwının eń ulıwmalıq nızamları

Qarama-qarsılıqlar birligi nızamı.

Muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi nızamı. Biykarlawdı biykarlaw nızamını

Kategoriya ne?

Kategoriya (grek. kategoria – táriyp, pikir) – bolmıs qubılısları hám onda húkim súriwshi múnásibetlerdiń áhmiyetli, tipik mazmunın ózinde sáwlelendiretuǵın kútá keń túsinik. Kategoriyalardı klassifikaciyalaw, bolmıstıń túrli formaları haqqındaǵı filosofiyalıq túsiniklerge, elesletiwlerge muwapıq ámelge asırıladı. Ádette ilim kategoriyaları, jeke-ilimiy kategoriyalar hám filosofiya kategoriyaları parıqlanadı.

Ilim kategoriyaları tábiyiy til túsiniklerinen bir qansha parıq qılatuǵın sózlar menen ańlatıladı. Kópshilik jaǵdaylarda olar áyyemgi grek yaki klassikalıq latın tilinen ózlestiriledi, bazıda olar usı qubılıstı ashqan alımnın ismi menen ataladi. Ilgeri málim bolmaǵan qubılıstı ańlatıw ushın jasalma tárizde jaratılǵan sózler – neologizmler de bir qansha kóbirek ushırasadı. Tábiyiy tilden parıqlı túrde, ilim túsinikleri hám kategoriyaları atamalar (terminler) esaplanadı, yaǵnıy erkin interpretaciyaǵa jol qoymaytuǵın anıq belgilengen kólem hám mazmunǵa iye boladı.

Hár qanday ilim bolmıstıń belgili bir táreplerin úyrener eken, álbette óz kategoriyalar apparatın qáliplestiredi. Matematika «san», «differencial», «integral» kibi kategoriyalar menen baylanıslı. Biologiyada «túr», «genetika», «ózgeriwsheńlik» kibi kategoriyalar bar. Biraq, belgili bir ilimlerdiń kategoriyaları málim dárejede ulıwmalıq bolsa-da, bolmıstıń ayırım tarawlarında ǵana qollanıladı hám usı tarawlarǵa tán bolǵan baylanıslar hám múnásibetlerdi sáwlelendiredi.

Jeke ilimiy kategoriyalar dara alınǵan jeke ilimiy pánlerde qollanılatuǵın, mánis kózqarasınan basqa ilimlerde qollanılıwı múmkin bolmaǵan kategoriyalar bolıp tabıladı. Mısalı, fizika, ximiya, geologiya, geografiya ilimleri kategoriyaları jeke xarakterge iye

3

Filosofiyalıq kategoriyalar ilim kategoriyalarınan pútkilley parıq qıladı.

Filosofiyalıq kategoriyalardıń áhmiyetli ózgesheligi, olar kútá keń túsinikler ekenliginde. Áyne sol sebepli filosofiyalıq kategoriyalar hesh qashan kólemi jaǵınan sheklengen tábiyiy til túsinikleri dárejesinde ápiwayılastırılıwı múmkin emes.

Túsinikler sıpatında kategoriyalar pikirlewdiń zárúriy formaları esaplanadı. Kútá keń túsinikler sıpatında olar universal qollanıwǵa hám pútkil álemdi sıpatlawǵa dawager bolıwı múmkin. Sol sebepli filosofiyalıq kategoriyalar dúnyanıń kelbetin jaratıw quralı bolıp xızmet qıladı, bul, ulıwma alǵanda, filosofiyanıń bas wazıypası esaplanadı. Hár qanday túsinikler kibi, kategoriyalar instrumental funkciyanı atqaradı, pikirlew faktorı hám quralı sıpatında ámel qıladı. Sonday-aq filosofiyalıq kategoriyalar insannıń túrli qubılıslardı biliw hám ózlestiriw usılı sıpatında da instrumental funkciyanı atqaradı. Filosofiyalıq kategoriyalar ilimiy biliwdiń belgili bir metodologiyasın, ulıwma bolmıstı, ásirese insan bolmısın túsiniw ólshemlerin jaratıw arqalı normativ funkciyanı da atqaradı. Kategoriyalardıń áhmiyeti hám universallıǵı sonıń menen belgilenedi, biliw nátiyjeleri sózsiz tárizde kategoriyalarda atap ótiledi, kategoriyalar forma-kóriniske iye boladı. Olar ilim quramınıń zárúriy bólegi esaplanadı. Óytkeni ilim obyekti tek kategoriyalar járdeminde pikirleniwi hám túsiniliwi múmkin.

Filosofiyalıq kategoriyalar – bolmıstıń ulıwmalıq, áhmiyetli tárepleri, qásiyetleri, baylanısları hám múnásibetleri haqqında pikirlew ushın qollanılatuǵın kútá keń túsinikler majmuidir.

Dialektika kategoriyaların eki túrge ajıratıw múmkin: substancional kategoriyalar hám múnásibetles kategoriyalar. Substancional kategoriyalar – bul basqa kategoriyalardan

ǵárezsiz, jeke-jeke qollanılatuǵın kategoriyalar. Bunday kategoriyalar qatarına «bolmıs», «materiya», «háreket», «rawajlanıw», «keńislik», «waqıt», hám t.b. kiredi. Olar obyektiv reallıqtıń belgili bir ulıwmalıq qásiyetlerin atap kórsetedi, lekin bul kategoriyalardıń basqa kategoriyalar menen baylanısları haqqında tikkeley túsinik payda etiw imkaniyatın bermeydi.

Múnásibetles kategoriyalar biri ekinshisi menen uyǵın baylanıslı bolıp, biliw procesinde biri ekinshisin kózde tutadı; olardıń biri haqqında túsinik payda etkende, basqasın esapqa almaw múmkin emes. Bunday kategoriyalar qatarına tómendegiler kiredi: jekelik hám ulıwmalıq; qubılıs hám mánis; forma hám mazmun; bólek hám pútin; sebep hám aqıbet; tosınlıq hám zárúriyat; imkaniyat hám reallıq.

Biz filosofiya kategoriyaların tolıǵıraq kórip shıǵamız.

Ulıwmalıq, jekelik, daralıq kategoriyaları bolmıs nárseleri hám qubılıslarınıń salıstırmalı ǵárezsizliginiń, olardıń reń-báreńliginiń hám birliginiń sáwleleniwi esaplanadı.

Jekelik – tek usı obyektke tán bolǵan qásiyetlerni ańlatıwshı kategoriya. Jekelik ayırım nárseler qatnası ǵárezsiz orın alǵanlıǵın da, usı nárseniń bul salıstırmalı ǵárezsizligi, diskretligi, ayrıqshalıǵı nátiyjesinde júzege keliwi múmkin bolǵan individual biytákirar belgilerdi de atap kórsetedi.

Ulıwmalıq ayırım nárseniń belgili bir toparǵa tiyisli barlıq nárseler menen uqsaslıǵın belgilewshi qásiyetler ulıwmalıq kategoriyası menen ańlatıladı.

Daralıq túsinigi atap ótilgen kategoriyalar mazmunın ashıp beriwshi tiykarǵı túsinik. Jekelik, ulıwmalıq hám daralıq kategoriyaları biliw procesinde onıń tayanısh noqatları,

bilimsizlikten bilimge qaray basqısh rolin oynaydı.

Mánis hám qubılıs. Bul kategoriyalar biliwdiń túrli basqıshların belgileydi hám olardıń hár biri obyektti ańlap jetiwdiń tereńlik dárejesini sáwlelendiredi. Mánis obyektiv bolmıstıń ishki, salıstırmalı jasırın hám turaqlı tárepin ańlatıw ushın baǵdarlangan bolıp, ol nárseniń, processtiń tábiyatın hám olarǵa tán bolǵan nızamlıqlardı belgileydi. Qubılıs – bul nársede, processte qarsımızda tikkeley kórinis tabıwshı qásiyetler, tárepler jıyıntıǵın ańlatıw ushın baǵdarlanǵan kategoriya.

Mánis hám qubılıs ortasındaǵı dialektikalıq baylanıs tómendegilerde kórinis tabadı:

4

a)mánis hám qubılıs bir-biri menen organikalıq baylanıslı. qubılıs ózinde jámlengen nárse, yaǵnıy mánissiz bar bola almaydı. Mániste anaw yaki mınaw tárizde kórinis tappaytuǵın nárseniń ózi joq;

b)mánis hám qubılıstıń birligi olardıń óz-ara sáykesligi, birdeyligin ańlatpaydı. Mánis udayı qubılıs artında jasırınıp jatadı. Eger nárselerdiń kórinis tabıw forması hám mánisi tikkeley sáykes kelgeninde, onda ilimge zárúrlik qalmas edi;

B) qubılıs mániske qaraǵanda belsendirek hám joshqınıraq, mánis bolsa turaqlıraq hám turǵınıraq - ol barlıq ózgerislerde saqlanıp qaladı. Biraq, qubılısqa salıstırǵanda salıstırmalı turaqlıraq bolǵan mánis pútkilley ózgerissiz qalmaydı;

g) qubılıs mániske qaraǵanda bayıraq. Ol obyekt áhmiyetli baylanıslarınıń ishki mazmunın ǵana emes, bálkim bul obyekttiń hár qanday tosın múnásibetleri, ayrıqsha aspektlerin ózinde jámlestiredi.

Mánis hám qubılıs óz-ara múnásibetleriniń bir-biri menen qarama-qarsılıqlı baylanısın atap kórsetiwshi ózine tán forması zahiriylik. Ol biziń sezgilerimiz nárselerdiń mánisin, anıǵıraq aytqanda mánistiń birer-bir aspektin bir tárepleme naanıq sáwlelendiriwdi ańlatadı. Ilimiy biliwdiń maqseti nárseler hám qubılıslardıń zahiriylik artında jasırınıp jatırǵan mánisin ashıp beriwden ibarat.

Mazmun hám forma. Mazmun – usı nárse, process, qubılıstı belgilewshi elementler, tárepler, qásiyetler, baylanıslar hám tendenciyalardıń jıyıntıǵı. Hár qanday nárse, qubılıs anıq mazmun menen ǵana emes, bálkim belgili bir forma menen de sıpatlanadı.

Forma – bul nárseler hám processlerdiń mazmunın belgilewshi tárepler, qásiyetler hám baylanıslardı shólkemlestiriw usılı. Basqasha aytqanda, nárseniń forması – bul elementler ortasındaǵı turaqlı ishki baylanıslardı shólkemlestiriwdiń oǵan bir pútinlik sıpatında kórinis tabıwı hám ózine tán bolǵan barlıq funkciyaların atqarıw imkaniyatın beriwshi usılı.

Forma – nárseniń dúzilisi, strukturasınıń, mazmun elementleriniń uyımlasıw, birbiri hám sırtqı faktorlar menen óz-ara baylanıs qılıw usılın sıpatlawshı ishki baylanıs.

Mazmun hám forma ortasındaǵı dialektikalıq óz-ara baylanıs tómendegi faktorlar menen belgilenedi.

1.Mazmun hám forma bir-biri menen organikalıq baylanıslı. Ámelde formasız mazmun hám mazmunsız forma hech qashan hám hesh jerde orın almaǵan. Formanı mazmunnan ajıratıwǵa, forma ǵárezsiz áhmiyetke iye ekenligin dálillewge urınıwlaw formalizmge alıp keledi.

2.Mazmun hám formanıń birliginde mazmun jetekshilik qıladı. Mazmunnıń ózgerisi udayı formanıń ózgerisine sebep boladı. Qanda da bir sırtqı kúsh emes, bálkim áyne mazmun ózin qáliplestiredi. Mısalı, ilimdi rawajlandırıw, jańa nızamlardı ashıw, obyekiv haqıyqatlardıń túbine jetiw usı jańa nızamlar mazmunın rásmiylestiriwshi tiyisli jańasha túsinikler, formulalar, teoriyalardı talap qıladı.

3.Mazmun hám formanıń birligi mazmunǵa qatnasta formanıń salıstırmalı ǵárezsizligin, belsendiligin kózde tutadı. Formanıń salıstırmalı ǵárezsizligi tómendegilerde kórinis tabadı:

a) rawajlanıwda formanıń mazmunnan aqsawında. Mazmun hesh qashan bir dárejede turmaydı, ol ózgeredi, forma da ózgerissiz qalmaydı. Biraq mazmun bilan salıstırǵanda forma turaqlıraq, turǵunıraq bolıp tabıladı. Bul jaǵday sonıń menen túsindiriledi, mazmun óz háreketine iye boladı, forma bolsa mazmun menen belgilenedi. Mazmunnan parıqlı túrde, forma qubılıstıń turǵunıraq tárepi sıpatında ámel qıladı. Ol sózsiz tárizde óz mazmunınan artta qaladı;

b) formanıń mazmunǵa keri tásirinde. Bul tásir eki tárepleme: forma yaki mazmunnıń ózgerisine kómeklesedi, yaki oǵan qarsılıq qıladı. Álbette, eger forma mazmunnıń ózgerisine muwapıq bolsa, ol mazmunnıń jedel pátlerde rawajlanıwıgn negiz jaratadı. Eger olardıń ortasında qarama-qarsılıq tuwılsa, mazmun lazım dárejede rawajlana almaydı, óytkeni oǵan eski forma kesent beredi. Sol sebepli erte me - kesh pe qarama-qarsılıq sheshiw waqıtı keledi. Jańa mazmunǵa muwapıq jańa forma jaratıladı. Solay etip, mazmun hám forma ortasındaǵı qarama-qarsılıq nárseler hám qubılıslardıń ózgerisi, olardıń basqa nárseler hám qubılıslarǵa aynalıwı sebeplerinen biri esaplanadı.

5

Pútin hám bólek. Óz-ara baylanısqan ápiwayıraq nárselerden quralǵan hár qanday predmettiń quramalı dúzilisin ańlatıwshı filosofiyalıq kategoriyalardıń ayırım salıstırmalı ajıralmas jıyıntıǵın quraydı.

Predmetti (pútindi) qurawshı nárseler onıń bólekleri esaplanadı. Pútindi qurawshı bóleklerdi birlestiretuǵın baylanıs predmetke bir pútinlik baǵıshlaydı, yaǵnıy pútinge tán bolǵan, lekin onı qurawshı bóleklerge olardıń pıtırańqılıq halatına tán bolmaǵan integrativ qásiyetler hám nızamlıqlar payda bolıwına alıp keledi.

Pútin ózin qurawshı bóleklerdiń birligi. Ol óz bólekleriniń óz-ara baylanısı sebepli bar bolıp, bul baylanıstıń turaqlılıǵı usı pútinniń dúzilisinde óz ańlatılıwın tabadı.

Pútinniń úsh tipi málim:

a) mexanikalıq pútin (qum, tas úyindisi, óytkeni olardıń bólekleri pútinge kiredi hám onnan derlik ózgermesten shıǵadı);

b) uyımlasqan pútin, eger bóleklerdiń kórinisi ózgerse;

B) organikalıq pútin, eger bóleklar ózinen-ózi rawajlansa (tiri organizmler).

Bólekler ortasındaǵı baylanıstıń ózgesheligi pútinniń sapa aspektinen anıqlıǵın, onıń birpútinligin belgileydi. Birpútinlik bóleklerdiń sonday bir baylanısı bolıp, onda pútin bólekleriniń birligi támiyinlenedi, bunıń nátiyjesinde pútin sistemalılıq, uyımlasqanlıq

ózgesheligine iye boladı. Bólekler baylanısınıń tipi birpútinlik tipin belgileydi. Baylanıstıń strukturalıq (dúzilistiń baylanısları), funkcionallıq (predmettiń iskerlik usılın sıpatlawshı), genetikalıq tipleri birpútinliktiń tiyisli tiplarin quraydı. Birpútinliktiń tómendegi túrleri parıqlanadı:

Mexanikalıq birpútinlikte bólektiń pútinge kemirek baylanıslılıgı hám pútinniń bólekke sezilerli dárejede baylanıslılıǵı baqlanadı. Mısalı, avtomobil` dóńgelegi yaki ruli onıń háreketleniwin támiyinlewshi bólekler bolıp tabıladı, lekin olar ózleri bólek sıpatında avtomobilden ǵarezsiz bar bolıwı múmkin.

Naorganikalıq birpútinlikte bóleklerdiń pútinge baylanıslılıǵı artadı, pútinniń bólekke baylanıslılıǵı bolsa kemeyedi. Bóleklerdiń turaqlı baylanısı hár bir elementke óz qásiyetlerin saqlaw hám salıstırmalı ózgermes bolıp qalıw imkaniyatın beredi. Máselen, elektron atom quramında da, onnan tısqarıda da (háreketlenip atırǵan elektronlardıń izshil aǵımı sıpatında) derlik ózgerissiz qaladı.

Organikalıq birpútinlikte organikalıq dúnyada tek ǵana bóleklerdiń óz-ara sáykesligine emes, al bálkim olardıń subordinaciyasına da dus keliw múmkin. Organikalıq sistemalardıń bólekleri pútinnen tısqarıda bar bolmaydı. Deneden úzilgen qol tek atına ǵana qol esaplanatuǵın Aristotel` áyyemgi zamanlarda-aq atap ótken edi.

Birpútinlik tipleri hám túrleriniń klassifikaciyası pútinniń tábiyatın biliw tek ǵana onı qurawshı bóleklerdi emes, al bálkim bólekler ortasındaǵı baylanıslar ózgesheligin de biliw arqalı ámelge asırılatuǵının kórsetedi.

Demek, pútin – nárse, qubılıs hám onı quraǵan bóleklerdiń belgili bir tártipte ornalasıwı hám óz-ara baylanısqan birliktiń ańlatpası. Bólek – pútin quramına kiretuǵın, onıń quramında ǵana óz wazıypası (funkciyası)n atqara alatuǵın jekelik.

Sistema, element struktura. Pútin hám bólek kategoriyaların sistema, struktura, element kategoriyaları toltıradı hám rawajlandıradı.

Áyyemgi grek filosofiyasında sistema túsinigi bolmıstıń tártipliligi hám birpútinligi sıpatında xarakterlengen. Házirgi interpretaciyada sistema belgili bir birpútinlikni qurawshı nızamlı múnásibetler hám baylanıslarda bolǵan elementlerdiń organikalıq toplamı sıpatında xarakterlenedi. Sistema (grek. systema – birlestiriw, jaratıw) – bir-birniń ortasında nızamlı baylanıs yaki óz-ara baylanıs bar bolǵan belgili bir elementler jıyıntıǵı. Hár qanday sistemanıń strukturası dáslep onıń quram elementlerine baylanıslı boladı. Óz gezeginde, elementlerdiń qásiyetleri de kóp aspektten ózleri payda etken sistemanıń strukturası menen belgilenedi. Sistema hám element túsinikleri pútin hám bólek kategoriyalarına jaqın turadı. Biraq olar áyne bir túsinikler emes. Atap aytqanda, bólek bólinedi, element – sistemanıń basqa bóleklerge ajıralmaytuǵın komponenti esaplanadı. Sonday-aq sistema pútin menen de salıstırılıwı múmkin hám tap pútin kibi, bóleklerdiń baylanıslılıǵı, tártipliligi hám

6

uyımlasıwshılıǵı menen sıpatlanadı. Biraq pútindi úyreniwde onıń ózine tán ózgesheligin, sapa aspektinen belgili birligin anıqlaw wazıypası birinshi orınǵa shıǵadı.

Element nárseniń basqa bólinbeytuǵın bólekshesin ańlatıwshı kategoriya. Atap aytqanda, zat atomlardan quraladı hám atomlar zattıń elementleri esaplanadı. Biraq bizge málim bolǵanınday, atom bólinedi. Ne ushın biz elementar bólekshelerdi zattıń elementleri dep esaplamaymız? Sonıń ushınkim, elementar bóleksheler zattıń emes, bálkim hár qıylı maydanlardıń elementleri esaplanadı.

Struktura (lat. struktura – dúzilis, jaylasıw, tártip) sistemanıń dúzilisi hám ishki forması, usı sistema elementleri ortasındaǵı turaqlı óz-ara baylanıslardıń birligi. Struktura nárseler hám qubılıslardıń quram bólekleri ortasındaǵı nızamlı baylanıs usılı.

Sebep hám aqıbet. Qanday waqıya júz bermesin, barlıǵınıń óz sebebi bar degen edi Ibn Sino. Durıs alınǵan jol jolawshını tegislikler arqalı baǵdarlanǵan mánzilge alıp keledi, qáte hám biypárwalıq onı sahraga alıp baradı hám apatqa giriptar etedi. Qubılıslardıń ulıwmalıq

óz-ara baylanıslılıǵı hám birin-biri talap etiwi ideyası determinizm principinde óz sáwleleniwin tabadı. Bul principke binaan tábiyatta hámme nárse sebeptiń húkimine boysınadı.

Júz beriwi jańa qubılıstıń júzege keliwine alıp keliwshi qubılıs sebep deb ataladı.

Sebep tásirinde júzege keliwshi qubılıs bolsa aqıbet dep ataladı.

Dúnyada barlıq qubılıslar, ózgerisler, processler sózsiz tárizde belgili bir sebepler arqalı júz beredi. Dúnyada sebepsiz qubılıslar joq hám bolıwı múmkin de emes. Sebep-aqıbet nızamı dúnyada barlıq qubılıslar sebeplik belgilengen degen qaǵıydaǵa tiykarlanadı. Sebp-aqıbet nızamın tán alıwshı hám onı bolmıstıń barlıq qubılıslarıne engiziwshi filosoflar deterministler dep, sebep-aqıbet nızamın biykarlawshı filosoflar bolsa indeterministler dep ataladı.

Sebep hám aqıbet ortasında quramalı dialektikalıq óz-ara baylanıs tómendegilerde kórinis tabadı:

1)sebep waqıtta aqıbetten aldın keledi. Aqıbet sebepten aldınıraq júz bermeydi. Biraq bul biri ekinshisinen aldın keletuǵın hár qanday qubılıs onıń menen sebeplik baylanısta boladı degeni emes. Mısalı, tún tańnan aldın keledi, lekin ol tańnıń sebebi esaplanbaydı;

2)sebep belgili bir shárayatta álbette aqıbetti júzege keltiredi. Sebep hám aqıbet sol dárejede baylanıslı bolıp, eger sebep júz berse hám jetkilikli shárayat orın alsa, sózsiz tárizde aqıbet te júz beredi;

3)sebep hám aqıbet bir-biri menen óz-ara tásirge kirisedi. Bul óz-ara tásirleniw procesinde sebep ǵana emes, al bálkim aqıbet te belsendi boladı. Ol sebepke keri tásir kórsetedi. Mısal ushın, ideyalar bolmıstı sáwlelendiredi, lekin, júzege kelgennen keyin sociallıq bolmıstıń ózgeriwine adamlardıń ámeliy iskerligi arqalı belsendi tásir kórsetedi;

4)áyne bir qubılıs bir múnásibette sebep sıpatında, basqa bir múnásibette – aqıbet sıpatında ámel qıladı. Aytayıq, jawın – belgili bir hawa-rayı shárayatlarınıń aqıbeti, lekin onıń ózi jaqsı zúráátlilik sebebine aynaladı; zúráátlilik bolsa mámlekettiń ekonomikalıq qúdiretin bekkemlew faktorı bolıp xızmet qıladı. Usılayınsha qubılıslar ortasında sebeplik baylanıs júzege keledi. Biraq, biz tek ǵana eki jeke-jeke qubılıstı kórip shıqqanımızda, olar orın almasıwı múmkin emes;

5)sebep hám aqıbettiń óz-ara tásirine tiyisli shárayatlar tásir kórsetedi. SHárayatlar – bul sonday bir qubılıslar bolıp, olar usı waqıya júz beriwi ushın zárúr, lekin óz halınsha olar bul waqıyanı aldın ala belgilemeydi. Aqıbet júz beriwine qolaylılıq jaratıwshı shárayatlar da, sebeptiń tásirin qaytarıwshı shárayatlar da bolıwı múmkin. Áyne bir sebep belgili bir shárayatlarda túrli formadaǵı aqıbetlar júz beriwine alıp keledi;

6)sebepni báháne menen birdey dep bilmew kerek. Báháne – bul basqa waqıyadan tikkeley aldın keletuǵın, onıń júz beriwine imkaniyat jaratatuǵın, lekin ol onı júzege keltirmeytuǵın hám aldın ala belgilemeytuǵın waqıya. Báháne háreketti jaratpaydı, al bálkim oǵan túrtki beredi.

Zárúriyat hám tosınlıq. Zárúriyat - bul qubılıslar ortasındaǵı olardıń nızamlı ózgerisi hám rawajlanıwın belgilewshi turaqlı, áhmiyetli ishki baylanıslar. Zárúriyat nızam túsinigine

7

jaqın turadı, sózsiz tárizde kórinis tabadı. Mısalı, nasaz tormoz sózsiz tárizde avtomobil` apatına, onıń yaki jaqınıraqtaǵı nárseler, yaki háreketlenip atırǵan basqa avtomobiller menen toqnasıwına alıp keledi yaki ol piyadanı qaǵıp ketiwine sebep boladı. Apattıń áyne qalay júz beriwi, onnan kimniń jábirleniwi múmkinligi tosınlıq penen baylanıslı másele, óytkeni jolda belgili bir payıtta qálegen nárse hám qálegen adam dus keliwi múmkin. Bul jerde zárúriyat avtomobildiń ishki halatı menen, tosınlıq – sırtqı shárayat penen belgilenedi. Zárúriyat – júz beriwi múmkin bolǵan nárse. Zárúriyat – ishki ózgeshelikke iye qubılıs, onıń sebebi ózinde boladı hám qubılıslardıń ishki óz-ara baylanısınan kelip shıǵadı. Biraq tek ǵana ishki emes, al bálkim sırtqı zárúriyat ta orın alǵan bolıp tabıladı. Mısalı, denelerdiń bir-birine olardıń massasına tuwra proporcional hám olar ortasındaǵı qashıqlıqqa keri proporcional bolǵan kúsh penen tartılıwı zárúriyat esaplanadı. Bul sırtqı zárúriyat. Tosınlıq ta ishki hám sırtqı bolıwı múmkin. Mısalı, tiri organizmlerdiń mutaciyaları tosınlıq ózgeshelikke iye, biraq olar ishki qubılıs esaplanadı, óytkeni pútkil organizmdi qayta qurıw menen baylanıslı. Xosh, bul jaǵdayda zárúriyat hám tosınlıqtı bir-birinen qalay parıqlaw múmkin?

Tosınlıq – obyektlerdiń júzege keliwi yaki orın alıwınıń mashqalalılıǵın yaki sózsiz emesligini belgilewshi kategoriya; belgili bir shárayatta bolıwı da, bolmawı da múmkin bolǵan nárse tosınlıq esaplanadı. Tosınlıq reallıqtıń tiykarınan sırtqı shárayatlar, ústirtin, turaqsız baylanıslar hám usı qubılıs ushın ekinshi dárejeli faktorlar tásirinde payda bolıwshı halatların sáwlelendiredi. Tosınlıq negizinde nárseniń mánisi emes, bálkim oǵan basqa nárseler hám qubılıslardıń tásiri jatadı. Tosınlıq júz beriwi de, júz bermewi de múmkin bolǵan nárse sıpatında táriyplenedi.

Imkaniyat hám reallıq. Imkaniyat hám reallıq kategoriyalarında bolmıstıń ózgeriwsheńligi, dinamikası, onıń ózgeris tendenciyaları óz sáwleleniwin tabadı.

Imkaniyat rawajlanıwdıń obyektiv tendenciyaların sáwlelendiredi, ol nızamlıq, zárúriyatqa, ózgerip atırǵan nárseniń áhmiyetli táreplerine muwapıq júzege keledi.

Imkaniyat - nárseniń onıń tamamlanbaǵan, potencial rawajlanıwındaǵı obyektiv bar bolǵan hám ishten belgilengen halatın sáwlelendiriwshi filosofiyalıq túsinik. Hár bir situaciyada imkaniyatlardıń belgili bir toplamı orın alıp, olardan biriniń ámelge asqanı basqalarınıń shette qalǵanın ańlatadı. Imkaniyatlardıń «gúresi» hám ámelge asıw ózgesheligine ishten zárúr tendenciyalarǵa baylanıslı tosın esaplanǵan shárayatlar óz tásirin kórsetedi. Sol sebepli reallıq udayı ishki hám sırtqı, mánis hám qubılıs, zárúriyat hám tosınlıqtıń dialektikalıq birliginen ibarat boladı. Sociallıq rawajlanıw hám tábiyattıń ózgeriwi tarawında imkaniyattıń reallıqka aynalıwı adamlardıń sanalı jol tanlawı hám iskerligi menen tártipke salınadı.

Reallıq – ámelge asqan, aktuallasqan bolmıstı sıpatlawshı filosofiyalıq kategoriya: reallıq ámelge asqan imkaniyat esaplanadı.

Reallıq túsinigi eki mániste qollanıladı. Birinshiden, reallıq – bul orın alǵan bolmıs, biz jasap atırǵan dúnya, onıń sanamızdaǵı sáwlesi bolıp tabıladı. Reallıq túsinigi ayırım predmettiń bolmısına da tiyisli. Bul mániste ol obyekttiń halatın sıpatlawshı usı moment bolıp tabıladı. Ekinshiden, reallıq júzege shıqqan imkaniyat sıpatında xarakterlenedi. Bul mániste reallıq túsinigi imkaniyat kategoriyasınıń proporciyası esaplanadı. Olar bir-birine ótiwshi qarama-qarsılıqlar bolıp tabıladı. Imkaniyat potencial, reallıq bolsa aktual. Imkaniyat – abstrakt hám mazmun aspektinen jarlı túsinik. Reallıq – konkret hám mazmunı jaǵınan bay túsinik, óytkeni ol kóp sanlı qásiyetler, individual biytákirar aspektlerdi óz ishine aladı.

Ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b

5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010

8