Filosofiya 5-tema lekciya teksti

Biliw filosofiyası (gnoseologiya)

Joba:

1.Biliw imkaniyatları - gnoseologiya mashqalası sıpatında

2.Biliw formaları

3.Ámeliyattıń biliw processindegi ornı

4.Gnoseologiyada haqıyqat mashqalası

5.Biliw metodları

Tayanısh túsinikler: gnoseologiya, epistemologiya, agnosticizm, skepticizm, optimizm, biliw, bilim, sezimlik biliw, sezgi, qabıl etiw, elesletiw, racional biliw, túsinik, pikir, oy juwmaġı, intuitiv biliw, absolyut haqıyqat, salıstırmalı haqıyqat, ámeliyat.

Gnoseologiya (epistemologiya, biliw teoriyası) – filosofiyalıq bilimlerdiń kútá áhmiyetli tarawı. Ol adamnıń, obyektik dúnyanıń subyektiniń, biliwi nızamlıqların ashıp beredi; adamnan ǵárezli bolmaǵan hám belgili bir dárejede oǵan jat bolǵan qorshaǵan ortalıqtı biliw imkaniyatları hám shegaraları haqqındaǵı máseleni izertleydi, adamnıń biliwiniń maqsetin hám mazmunın, onıń tabıslılıq (adekvatlıq, haqıyqıylıq, korrektlilik) shártlerin hám t.b. túsindiriwge háreket etedi.

Gnoseologiyanıń tiykarǵı qaǵıydaları biliw, bilim, reallıq yamasa bolmıs, oylaw, sana, obyekt (obyektivlik) haqıyqat hám t.b. kategoriyalar (fundamental túsinikler) járdeminde júzege shıǵarıladı. Kórsetilgen kategoriyalar hár qıylı – anıqlama qáliplestiriletuǵın bilim tarawınan, sonday-aq anaw yaki mınaw oyshıl tiyisli bolǵan filosofiyalıq baǵdar yamasa mektepten ǵárezli túrde - anıqlanadı. Sonlıqtan geypara kategoriyalardıń biz keltirip ótetuǵın qısqa anıqlamaları, álbette, hár tárepleme ham tolıq emes. olar birlemshi, «jumısshı» sıpatında qabıl etiliwi múmkin.

Solay etip, biliw – adam (jámiyet) tárepinen reallıqtıń ózine aldın belgili bolmaǵan faktleri hám qubılısları, belgileri hám ózgeshelikleri, baylanısları hám nızamlıqların ózlestiriw, iyelew processi.

Bilim – bul biliw processiniń adamnıń yadında hám sáykes túrdegi materiallıq tasıwshılardı (kitaplar, magnit lentaları, disketler hám t.s.s.) belgilep qoyılǵan, ańlatılǵan nátiyjeleri. Geypara filosoflar «bilim» túsinigin tar hám qatań anıqlaydı, oǵan tek ǵana «haqıyqıy bilimlerdi», yaǵnıy dálillengen, tekserilgen hám t.s.s. jatqaradı.

Reallıq – bul, birinshi gezekte, adamdı qorshap turǵan dúnya, sonıń qatarında reallıqtıń bólekleri sıpatında sociallıq dúnya, jámiyet, adam.

Dúnyanı bilip boladı ma? Zatlardıń mánis-mazmunı insan aqılı ushın qol jetimli me?

Skepticizm hám agnosticizm. Aytıp ótilgenindey, gnoseologiya insan (jámiyet) tárepinen qorshaǵan ortalıqtı biliw processin úyrenedi. Ol bul processtiń nızamlıqların ashıp beriwge háreket etedi. Biraq, onıń aldında eń dáslep subyekt tárepinen obyektiv reallıqtı biliw imkaniyatınıń ózi tuwralı soraw turadı.

Yum hám Kant kibi iri oyshılları gnoseologiyalıq koncepciyalardı ilgeri súrdi, bul koncepciyalardı insannıń biliw imkaniyatları sın kóz-qarastan qarap

shıǵıladı. Yumnıń skepticizmi insan aqılınıń zatlar hám qubılıslardıń sebebin biliwge qábiletli ekenine gúmanlanadı. Yumnıń kóz-qarasınan, adamlar sebep baylanısları dep tusinetuǵın nárse haslında ótken tájiriybede kóp mártebe tákirarlanǵan wakıtlıq baylanıs. Ol uzaq waqıt tákirarlanǵanı sebepli adam ushın ádetiy bolıp ketedi hám adam onı reallıq qubılısları ortasındaǵı ishki, tereń, absolyut turaqlı baylanıs dep qabıllay baslaydı, ol keleshekte de saqlanadı, sonlıqtan oǵan tayanıw múmkin dep esaplaydı. Biraq bul - tereń aljasıw: qubılıslar ortasındagı ótmishte orın iyelegen baylanıslar, ol qansha uzaq waqıt tákirarlansa da – keleshekte kepillenbeydi. Obyektiv dúnya adamnıń ádette esaplaǵanınan kóre quramalıraq.

Yumnıń skepticizminen Kanttıń agnosticizmi biraz parıq qıladı («gnosis» - bilim, «a» - biykarlawshı janapay). Yum biziń biliwimiz haqıyqat hám nızam menen emes, al tájiriybe hám ádet penen is kóredi dep isengen, hám bizler óz tájiriybemizdiń reallıq penen qalay sáykes keletuǵını haqqında pikir júrgize almaymız, óytkeni onıń shegarasınan sırtka shıǵa almaymız. Yumnıń poziciyasınıń mánisi sonnan ibarat zatlardıń sebebi hám mánisin biliw imkaniyatına gúman munana, shubha menen qaraw. Kant poziciyasınıń mánisi - zatlardıń sebebi hám mánisin biliw imkaniyatınıń joqlıǵın tastıyıqlaw. Qorshaǵan obektiv dúnya adamnan (subyektten) ótip bolmaytuǵın jarlıq penen ajıralıp turıptı; óziniń subyektivliginen ajıralıp shıǵıw hám obyektiv dúnyaǵa, ol qanday bolsa, sondaylıǵınsha, sekiriwdi (transcenzus) ámelge asırıw adamnıń principial túrde qolınan kelmeydi, bizlerge, adamlarǵa, tek «zatlar-bizler-ushın» qol jetimli, biraq «zatlar-ózinde» emes, tek qubılıslar (fenomenler), biraq zatlardıń mánismazmunı (noumenler) emes.

Agnosticizm filosofiyadaǵı hám ilimdegi qorshagan ortalıqtı haqıyqıy biliw imkaniyatın biykarlawshı belgili bir poziciyanı sáwlelendiredi. «Agnosticizm» termininiń ózi 19-ásirdiń aqırında anglichan tábiyattanıwshısı T.Geksli tárepinen engizilgen olsa da, agnostikler ózlerin antik dáwirden baslap málim etip keldi.

Kórnekli sofist Protagordıń «Haqıyqat» shıǵarmasında «Insan barlıq zattıń ólshemi» dep járiyalaydı. Usılayınsha bilim, nızamlar hám haqıyqat insannan ǵárezlilikke qoyıladı, al olardıń salıstırmalılıǵı absolyutlestiriledi. Sofistler – haqı alıp oqıtatuǵın danalıq muǵallimler edi, olar ózlerine múrájat etken hár bir adamdı hár qanday kóz-qarastı, hár qanday qaǵıydanı isenimli dálillewge yamasa biykarlawǵa úyretiwi kerek edi. Bunday iskerliktiń negizinde haqıyqatlıqtıń hám nızamlılıqtıń joqlıǵı tuwralı isenim jatar edi.

Optimistler. Filosoflardıń basım kópshiligi biziń oylawımızdıń reallıqtı biliw imkaniyatı, biziń túsiniklerimiz, elesletiwlerimiz arqalı dúnya tuwralı adekvat bilim ala alıwımız tuwralı sorawǵa tastıyıqlawshı juwap beredi.

Biliwdiń formaları hám dárejeleri. Kelip shıǵıwınıń birlemshiligi kózqarasınan sezimlik biliw hám racional biliw ajıratıladı. Kúndelikli hám ilimiy biliw parıqlanadı. Ilimiy biliw empirikalıq hám teoriyalıq bolıp ekige bólinedi. Tájiriybe, eksperiment, baqlaw biliwdiń empirikalıq dárejesiniń quram bólekleri.

Abstrakciyalar, ideal obektler, koncepciyalar, formulalar hám principler – teoriyalıq dárejesiniń zárúriy komponentleri. Ideyalardıń háreketin oylaw hám hár qıylı faktlerdi baqlaw – bir-birinen parıqlanıwshı shınıǵıwlar. Teoretik alımnıń wazıypası «oylaw materiyası» tiykarında teoriyanı jaratıw yamasa ideyanı

qáliplestiriw, empirik bolsa tájiriybeniń maǵlıwmatlarına baylanıp qaladı hám ózine tek ulıwmalastırıw hám klassifikaciyalawǵa ruxsat bere aladı.

Biliwdiń teoriyalıq hám empirikalıq dárejelerin sezimlik hám racionallıq biliwdiń qatnasına sáykeslestirip qoyıw múmkin be? Múmkin emes, óytkeni empirikalıq dárejede de, teoriyalıq dárejede de hám oylaw, hám sezimler orın aladı. Biliwdiń hár eki dárejesinde de sezimlik hám racionallıqtıń óz-ara tásiri, birligi túrli basımlıqta orın aladı.

Teoriyalıq dárejeniń empirikalıqtan parqı nede? Empirikalıq bilimler de gipotezalar, ulıwmalastırıwlar, empirikalıq nızamlar arqalı ańlatılıwı múmkin bolsa da, lekin olarbaqlawshıǵa tikkeley berilgen obyektke baǵdarlanǵan boladı. Empirikalıq dáreje eksperimentler hám baqlawlar nátiyjesinde anıqlanǵan obyektiv faktlerdi olardıń sırtqı, biraq ayqın kórinip turıwshı baylanısları arqalı ańlatadı.

Biliwdiń teoriyalıq dárejesi de reallıq penen baylanıstı kózde tutadı. Biraq bul baylanıs tikkeley emes, qıya. Teoriyalıq dárejede bizler fiksaciya yamasa empirikalıq maǵlıwmatlardıń qısqasha svodkaların tappaymız, teoriyalıq oylawdı empirikalıqtıń qosındısı dep túsiniwge bolmaydı.

Biliw processi. Adam onı qorshaǵan dúnyanı hár qıylı usıllar menen biledi, iyeleydi, bul usıllardıń arasınan eki tiykarǵısın kórsetiw múmkin. Birinshi (genetikalıq jaqtan dáslepkisi) – materiallıq-texnikalıq – jasaw, miynet quralların islep shıǵıw, ámeliyat. Ekinshisi mánawiy (ideal), onıń sheńberinde subyekt hám obyekttiń biliw múnásibetleri – kóplegen múnásibetlerdiń biri ǵana. Óz gezeginde biliw processi hám onda alınatuǵın bilimler ámeliyattıń hám biliwdiń óziniń tariyxıy rawajlanıwı barısında barǵan sayın differenciyalanadı hám óziniń hár qıylı formalarında ańlatıladı. Bul formalar óz-ara baylanıslı bolsa da, áyne bir emes. Hár biri óziniń ózine tán ózgesheliklerine iye.

Filosofiyanıń, ilimniń hám adamlardıń mánawiy iskerliginiń basqa formaları sonı kórsetedi, haslında hár qanday bilim eki qarama-qarsı momentlerdiń, táreplerdiń – sezimlik hám racionallıqtıń – birligi. Olar biri ekinshisinsiz múmkin bolmaydı. Seziw organları aqılǵa sáykes túrdegi maǵlıwmatlardı, faktlerdi jetkerip beredi. Aqıl olardı ulıwmalastıradı hám belgili bir juwmaqlar shıǵaradı. Seziw organlarınsız aqıl jumıs isley almaydı, al sezimlik maǵlıwmatlar hár qashan anaw yaki mınaw dárejede ańlanǵan, teoriyalıq júklemege iye, aqıl menen tártipke salınadı.

Sezimlik biliw (yamasa janlı baqlaw) seziw organları – kóriw, esitiw, dám biliw, iyis biliw, teri arqalı seziniw – járdeminde ámelge asırıladı. Seziw organları

– bul biziń sanamızǵa bizdi qorshaǵan ortalıq tuwralı maǵlıwmatlar kirip keliwi múmkin bolǵan birden-bir «dárwaza». Sezimlik-predmetlik iskerliktiń (ámeliyattıń) momenti bola otırıp, janlı baqlaw úsh tiykarǵı óz-ara baylanısqan formalarda ámelge asırıladı. Bul sezgi, qabıl etiw, elesletiw, olardıń hár biri obyektiv dúnyanıń subyektiv obrazı bolıp tabıladı.

Sezgi – adamnıń seziw organlarına tikkeley tásir etetuǵın predmetlerdiń jeke tárepleri, qásiyetleriniń adamnıń sanasında sáwleleniwi. Sezgiler kóriw, esitiw, dám biliw, iyis biliw, teri arqalı seziniw dep bólinedi. Sezgiler bir qansha quramalı obraz – qabıl etiwdiń komponenti sıpatında kórinedi.

Qabıl etiw – bul janlı baqlawda óziniń barlıq tárepleriniń jıyıntıǵında tikkeley berilgen predmettiń bir pútin obrazı, jara sezgilerdiń maǵlıwmatlarınıń sintezi.

Elesletiw – seziw organlarına aldın tásir etken, biraq áyne házir qabıl etilmey atırǵan predmettiń ulıwmalastırılǵan sezimlik-kórgizbeli obrazı. Buǵan yad obrazı (teńiz jaǵası), qıyal obrazı (rusalka, kentavr) hám t.b. Qabıl etiw menen salıstırǵanda elesletiwde real obyekt penen tikkeley baylanıs joq. Bul ádette predmettiń qanday da bir naanıq, ortasha, gúńgirt obrazı, biraq onda geypara ulıwmalıq belgilerdi ajıratıp alıw hám mańızlı emes belgilerdi dıqqantan tıs qaldırıw kibi elementar ulıwmalastırıw ámelge asırıladı.

Racional biliw oylawda eń tolıq hám adekvat ańlatılǵan. Oylaw – ámeliyat barısında ámelge asırılatuǵın reallıqtı ulıwmalastırǵan hám tikkeley bolmaǵan sáwlelendiriw processi bolıp, ol sezimlik biliw maǵlıwmatları tiykarında reallıqtıń nızamlı baylanıslarınıń ashıp beriliwin hám olardıń abstrakciyalarda (túsiniklerde, kategoriyalarda hám t.b.) ańlatılıwın támiyinleydi.

Oylaw formaları (logikalıq formalar) – reallıqtı óz-ara baylanıslı abstrakciyalar arqalı sáwlelendiriw usılı bolıp, bul abstrakciyalar ishinde birlemshileri túsinik, pikir hám oy juwmaǵı bolıp tabıladı. Olardıń tiykarında racional biliwdiń bir qansha quramalı formaları bolǵan gipoteza, teoriya hám t.b. qurıladı..

Túsinik - qubılıslardıń olardıń anıqlamalarında (definiciyalarında) bekkemlenetuǵın ulıwmalıq nızamlı baylanısların, áhmiyetli táreplerin, belgilerin ańlatıwshı oylaw forması. Mısalı, «adam – bul miynet qulaların jasawshı haywan» degen anıqlamada adamdı haywanat dúnyasınıń basqa barlıq wákillerinen ajıratıp turatuǵın, túr janzatı sıpatında adamnıń jasawı hám rawajlanıwınıń fundamental nızamı bolıp tabılatuǵın áhmiyetli belgisi ańlatılǵan. Túsinikler iykemleskish hám háreketsheń, óz-ara baylanısqan, obektiv dúnyanıń real dialektikasın sáwlelendiriw ushın qarama-qarsılıqlarda birlikli bolıwı kerek.

Túsinikler tilde sózler (atom», «vodorod» hám t.b.) yamasa sóz dizbekleri

(«ekonomikalıq qatnasıqlar», «ele¬mentar bóleksheler» hám t.b.) menen ańlatıladı.

Pikir – reallıqtıń zatların, qubılısların, processlerin, olardıń qásiyetlerin, baylanısların hám qatnasıqların ańlatıwshı oylaw forması. Bul tilde xabar gáp penen ańlatılatuǵın oydaǵı sáwlelendiriw bolıp, ol yaki haqıyqıy («Parij Sena dáryası boyınsha jaylasqan»), yaki jalǵan (Qońırat – Qaraqalpaqstannıń paytaxtı») bolıwı múmkin.

Pikir formasında predmettiń hár qanday qásiyetleri hám belgileri sáwlelenedi, al tek ǵana áhmiyetli hám ulıwmalıq emes (túsiniklerdegidey).

Túsinik hám pikir oy juwmaǵın qurıw ushın «gerbishler» bolıp tabıladı. Oy juwmaǵı – bul sonday oylaw forması bolıp, onıń járdeminde aldın anıqlanǵan bilimlerden (ádette bir yamasa bir neshe pikirlerden) jańa bilim (ádette pikir formasında) keltirilip shıǵarıladı. Oy juwmaǵına klassikalıq mısal:

1.Barlıq adamlar óledi (tiykar).

2.Sokrat – adam (tiykar).

3.Demek, Sokrat óledi (oy juwmaǵı)

Oy juwmaǵında haqıyqıy bilimlerge iye bolıwdıń áhmiyetli shártleri tek ǵana tiykarlardıń (argumentlerdiń, tiykarlarlamanıń) haqıyqıylıǵı emes, al sonıń menen birge juwmaq shıǵarıwdıń qaǵıydalarınıń saqlanıwı, logikanıń nızamlarınıń buzılıwına jol qoymaw bolıp tabıladı.

Sonı aytıp ótiw kerek, racionallıq (oylaw) tek ǵana sezimlik penen óz-ara baylanıslı bolıp qalmastan, al biliwdiń basqa da operacional formaları menen baylanıslı. Biliw processinde qıyal, fantaziya, emociya kibi faktorlar da úlken áhmiyetke iye. Olardıń arasında ayrıqsha áhmiyetli roldi intuiciya (tosattan biliw) - haqıyqattı tikkeley, aldın ala logikalıq pikirlewsiz hám dálillewlersiz iyelew

(biliw) qábileti.

Ámeliyat hám onıń áhmiyeti. Ámeliyattıń biliw teoriyasına engiziliwi menen sol nárse anıqlandı, adam real dúnyanı predmetler hám qubılıslar onıń seziw organlarına passiv túrde tásir etkenligi sebepli emes, al onıń ózi onı qorshaǵan bolmısqa belsendi, maqsetke muwapıq tásir etkenligi sebepli hám onıń ózgeriwi barısında onı biledi. Bul iskerliktiń specifikalıq insanıy forması bolıp hár qashan belgili bir social-mádeniy kontektte ámelge asırıladı.

Ameliyat processinde adam jańa reallıqtı – ózine tábiyat tárepinen tayar túrinde berilmegen materiallıq hám mánawiy mádeniyat dúnyasın («ekilemshi dúnyanı») jaratadı. Ámeliyat hám biliw bir pútin tariyxıy processtiń eki óz-ara baylanıslı tárepi. Bul insaniyattıń ońıń pútkil tariyxıy rawajlanıwı barısındaǵı jıyıntıq materiallıq iskerligi sisteması. Bul processte qayta ózgertiletuǵın real dúnyanıń óziniń nızamları bul processtiń nızamları bolıp tabıladı.

Ámeliyattıń áhmiyetli formaları: materiallıq óndirsi (miynet), tábiyattı, adamlardıń tábiyiy bolmısın ózgertiw; sociallıq háreket – jamiyetlik bolmıstı ózgertiw, orın alǵan sociallıq qátnasıqlardı belgili bir «ǵalabalıq kúshler» (revolyuciyalar, reformalar, urıslar, anaw yamasa mınaw sociallıq strukturalardı ózgertiw hám t.b.) arqalı ózgertiw; ilimiy eksperiment - belsendi (baqlawdan parıqlı túrde) iskerlki bolıp, onıń dawamında insan ózine obyektiv dúnyanıń ózin qızıqtırǵan qásiyetlerin úyreniwge imkaniyat beriwshi shárayatlardı jasalma túrde jaratıp aladı.

Biliw procesinde ámeliyattıń tiykarǵı funkciyaları:

1.Ámeliyat biliwdiń deregi bolıp tabıladı, sebebi barlıq bilimler tiykarınan onıń zárúrlikleri, talapları sebepli ómirge kelgen. Atap aytqanda, matematikalıq bilimler jer uchastkaların ólshew, maydanlardı, kólemlerdi, waqıttı esaplaw hám t.b. sebepli payda boldı. Astronomiya sawda hám teńizde júziwdiń zárúrlikleri menen shártlendi. Lekin, álbette, ilimdegi ashılıwlar hár qashan da tikkeley ámeliyattıń «buyırtpası» menen payda bolmaydı (mısalı Mendeleevtiń periodlıq nızamı).

2.Ámeliyat biliwdiń tiykarı, onıń háreketlendiriwshi kúshi sıpatında júzege shıǵadı. Ol biliwdiń basınan ayaǵına shekem onıń barlıq táreplerin, momentlerin, formaların, basqıshların kesip ótedi. Pútkil biliw processi, eń elementar sezgilerden tartıp, eń abstrakt teoriyalarǵa shekem aqırǵı esapta ámeliyattıń wazıypaları hám talapları menen shártlengen. Ol biliw aldına belgili bir mashqalalardı qoyadı hám olardın sheshimin talap etedi. Dúnyanı ózgertiw processinde adam onıń jańadan-jańa qırların ashadı hám qubılıslardıń mánismazmunına barǵan sayın tereńirek kirip baradı. Ámeliyat biliwdi texnikalıq

qurallar, ásbaplar, úskeneler menen támiyinlegeni sebepli de biliwdiń tiykarı bolıp xızmet etedi, bularsız biliw tabıslı bolmaǵan bolar edi.

3. Ámeliyat biliwdin tikkeley bolmaǵan makseti, óytkeni biliw tek ǵana qızıǵıwshılık sebepli ámelge asırılmaydı, al tiyisli túrde, anaw yaki mınaw dárejede, adamlardın iskerligin baǵdarlaw ushın ámelge asırıladı. Biziń barlık bilimlerimiz aqırǵı esapta qaytadan ámeliyatqa qaytıp keledi hám onıń rawajlanıwına belsendi tásir ótkeredi. Adamnıń wazıypası dúnyanı biliw hám túsindiriw ǵana emes, al sonıń menen birge alınǵan bilimlerdi onı ózgertiwde «háreket ushın basshılıqqa» alıwda, adamlardıń materiallıq hám morallıq talapların qanaatlandırıwda, olardıń ómirin jaqsılaw hám jetilistiriw de bolıp tabıladı.

Ámeliyat haqıyqatlıqtıń sheshiwshi ólshemi bolıp tabıladı, yaǵnıy haqıyqıy bilimlerdi aljasıwlardan ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.

Haqıyqatlıq hám aljasıw. Hár qanday formadaǵı biliwdiń tikkeley maqseti haqıyqat, oǵan erisiw jolı quramalı. qıyın hám qarama-qarsılıqlı. Haqıyqattıń turaqlı hám zárúriy joldası – aljasıw bolıp, ol haqıyqatlıqtıń barlıq basqıshında qatar júredi.

Aljasıw – óz predmetine sáykes kelmeytuǵın, onıń menen birdey bolmaǵan bilim. Aljasıw dıń tiykarǵı deregi jámiyetlik-tariyxıy ámeliyattıń hám biliwdiń óziniń sheklengenligi, rawajlanbaǵanlıǵı, kemisligi bolıp tabıladı. Aljasıw óz mánis-mazmunına kóre reallıqtıń burmalanǵan sáwlelendiriliwi bolıp, onıń geypara táreplerin biliw nátiyjelerin absolyutlestiriw sıpatında júzege keledi.Mısalı ulıwma alǵanda «teoriyalıq astrologiya» aljasıw bolıp tabıladı, degen menen onda haqıyqatlıqtıń dara momentleri onda orın alǵan bolsa da.

Aljasıwlar, álbette, haqıyqatlıqqa erisiwdi qıyınlastıradı, biraq olardan qashıp bolmaydı, ol biliwdiń haqıyqatqa qaray háreketindegi zárúriy moment, bul processtiń áhmiyetli formalarınıń biri. Mısalı, alximiya kibi «oǵada úlken aljasıw» formasında ximiyanıń zatlar haqqındaǵı ilim sıpatındaǵı rawajlanıwı júz berdi.

Aljasıwlar óz formaları boyınsha reń-báreń. Mısalı, ilimiy hám ilimiy emes, empirikalıq hám teoriyalıq, diniy hám filosofiyalıq hám t.b. ajıratadı. Filosofiyalıq aljasıwlar arasında empirizm, racionalizm, sofistika, eklektika, dogmatizm, relyativizm hám t.b. bar.

Aljasıwlardı jalǵannan – óz máplerinde haqıyqatlıqtı bilqastan burmalawdan hám bunıń menen baylanıslı jalǵan bilimlerdi jetkerip beriwden, dezinformaciyadan parıqlaw kerek. Eger aljasıw – bilimler sıpatlaması bolsa, onda qáte – individtiń onıń iskerliginiń qálegen tarawdaǵı nadurıs isháreketleriniń nátiyjesi: esaplawlardaǵı, siyasattaǵı, kúndelikli islerdegi hám t.b. qátelikler. Logikalıq (formal hám dialektikalıq) logika principleriniń hám qaǵıydalarınıń buzılıwı hám faktlik, predmetti, real awhaldı bilmewden kelip shıǵatuǵın qáteliklerdi parıqlaydı.

Haqıyqatlıq - óz predmetine sáykes keletuǵın, onıń menen birdey bolǵan bilim. Basqasha aytqanda, bul reallıqtı isenimli, durıs sáwlelendiriw – janlı baqlawda yamasa oylawda. Haqıyqatlıqqa erisiw – biliwdiń hár qanday formasınıń (ilimiy, filosofiyalıq, obrazlı-kórkem) tikkeley maqseti. Haqıyqatlıqtıń tiykarǵı qásiyetleri, belgileri qanday? Olardıń birinshisi hám dáslepkisi -

obyektivlik: reallıq, ámeliyat penen aqır-ayaǵındaǵı shártlengenlik hám haqıyqıy bilimlerdiń mazmunınıń jeke adamlardan biyǵárezligi. Haqıyqat materiallıq obyektlerdiń qásiyeti emes, al olar haqkındaǵı bilimlerdiń sıpatlaması.

Óziniń sırtqı materiallıq mazmunı boyınsha obyektiv bola otırıp, óziniń ideal mazmunı hám forması boyınsha haqıyqatlıq subyektiv: haqıyqatlıqtı belgili br subyektiv formalarda (túsiniklerde, nızamlarda, teoriyalarda hám t.s.s.) ańlatıwshı adamlar biledi. Mısalı, dúnyalıq tartılıw kúshi ázelden materiallıq dúnyaǵa tán, biraq haqıyqatlıq, ilim nızamı sıpatında ol Nyuton tárepinen ashılǵan edi.

Haqıyqatlıq process, al obyektti birden, pútinleyinshe hám tolıǵı menen erisiwdiń bir mártebelik atı emes. Óbyektiv haqıyqatlıqtı process sıpatında sıpatlaw ushın absolyut (qubılıslardaǵı turaqlı, ózgermes nárselerdi ańlatıwshı) hám salıstırmalı (ózgeriwshi, ótkinshi nárselerdi ańlatıwshı) haqıyqatlıq kategoriyaları qollanıladı. Absolyut hám salıstırmalı haqıyqatlıq – bul bir obektiv haqıyqattıń, hár qanday haqıyqıy bilimniń eki zárúri ymomenti. Olar insan tárepinen obyektiv dúnyanı biliwdiń hár qıylı dárejelerin, táreplerin ańlatadı hám tek ǵana onı sáwlelendiriwiniń anıqlıǵı hám tolıqlıǵı dárejesi menen parıqlanadı.

Absolyut haqıyqatlıq (anıǵıraǵı obyektiv haqıyqatlıqtaǵı absolyutlik), birinshiden, reallıq haqqında tolıq bilim – hesh qashan erisip bolmaytuǵın gnoseologiyalıq ideal, ekinshiden, bilimlerdiń keleshekte hesh qashan biykarlanbaytuǵın elementi sıpatında túsiniledi.

Salıstırmalı haqıyqatlıq (anıǵıraǵı obyektiv haqıyqatlıqtaǵı salıstırmalılıq) hár bir haqıyqat bilimdegi ózgeriwsheńlikti, onıń ámeliyattıń hám biliwdiń rawajlanıwı barısındaǵı tereńlesiwin, anıqlanıwın ańlatadı. Bunda eski haqıyqatlıqlar yaki jańaları menen almastırıladı (mısalı, klassikalıq mexanika kvant mexanikası menen almastırıladı) yaki aljasıwlarǵa aylanadı (mısalı, efirdiń barlıǵı haqqında «haqıyqatlıq», teplorod, flogiston haqqında tusinik hám t.b.). Haqıyqatlıqtıń salıstırmalılıǵı onıń tolıq emesliginde, shártliliginde, juwmaqlanbaǵanlıǵında.

Haqıyqatlıqtaǵı absolyut hám salıstırmalı táreplerdiń qatnasına eki qıylı jantasıw orın alǵan. Dogmatizm hár qanday haqıyqatlıqtaǵı turaqlı táreptiń, relyativizm – salıstırmalı táreptiń áhmiyetin abzal biledi.

Solay etip, obektiv, absolyut, salıstırmalı hám konkret haqıyqatlıq – bul haqıyqatlıqtıń hár qıylı «sortları» emes, al óziniń xarakterli belgilerine (ózgesheliklerine) iye bolǵan bir haqıyqıy bilimniń ózi.

Metod hám metodologiya. Metod sózdiń keń mánisinde – «qanday da bir nársege qaray jol», subyekttiń sociallıq iskerliginiń tek ǵana biliw emes. al hár qanday formasınıń usılı. «Metodologiya» túsinigi eki tiykarǵı mániske iye: 1) anaw yaki mınaw iskerlik tarawında (siyasatta, ilimde, iskusstvoda hám t.b.) qollanılatuǵın belgili bir qaǵıydalar, principler hám operaciyalar sisteması; 2) usı sistema tuwralı táliymat, metodtıń ulıwma teoriyası. Izertlewdiń nátiyjeleri ǵana emes, al oǵan alıp barıwshı jol (yaǵnıy metod) ta haqıyqıy bolıwı kerek. Metodtıń tiykarǵı funkciyası – obyektti biliw yamasa ámeliy qayta ózgertiw processin ishki shólkemlestiriw hám tártipke salıw. Solay etip, metod, óziniń anaw yamasa mınaw formasında biliw hám is-hárekettiń belgili bir qaǵıydaları, usılları, normalarına barıp tireledi. Ol kórsetpeler, principler, talaplar jıyıntıǵı bolıp, olar subyektti konkret wazıypanı sheshiwde, usı tarawdaǵı iskerlikte belgili bir

nátiyjelerge erisiwde baǵdarlandıradı. Ol haqıyqatlıqtı izlewdi tártipke saladı, kúsh hám waqıttı únemlewge (eger ol durıs bolsa), maqsetke qısqa jol menen barıwǵa imkaniyat beredi.

Metodlar tómendegi úsh toparǵa bolinedi:

Filosofiyalıq (dialektika, metafizika, fenomenologiya, germenevtika); Ulıwmailimiy (empirikalıq, teoriyalıq, ulıwmalogikalıq);

Jekeilimiy (ideografiyalıq, introspekciya, empatiya, test, joybarlaw). Izertlewdiń metodları hám usılları sıpatında tómendegilerdi korsetiwimiz

múmkin:

Analiz – obyektti bóliw; Sintez – obyektti birlestiriw;

Abstraktlastırıw – predmettiń úyrenilip atırǵan qásiyetin oysha ajıratıp alıw; Ulıwmalastırıw – predmettiń ulıwmalıq qásiyetlerin hám belgilerin anıqlaw; Ideallastırıw – (noqat, ideal student, absolyut qattı dene, matematikalıq

mayak hám t.b.);

Indukciya – jekelikten ulıwmalıqqa ótiw; Dedukciya – ulıwmalıqtan jekelikke ótiw; Analogiya – salıstırıw;

Modellestiriw – modeldiń basqa obyektte qayta óndiriliwi;

Itimalıy-statistikalıq – nızamlardı ashıw;

Sistemalı jantasıw – obyektti óz-ara baylanısqan elementlerdiń sisteması sıpatında qaraw ushın ulıwmailimiy metodlardıń jıyıntıǵı.

Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

1.Gnoseologiyanıń predmeti ne?

2.Skepticizm hám agnosticizmniń tiykarġı ózgesheliklerin kórsetiń.

3.Sezimlik biliwdiń tiykarġı formaları qanday?

4.Racional biliwdiń tiykarġı formalarına sıpatlama beriń. Racional biliwdiń rolin kórsetiń.

5.Intuitiv biliw degen ne hám onıń ózgeshelikleri qanday?

6.Filosofiyada haqıyqat túsinigi qanday túsindiriledi?

7.Absolyut hám salıstırmalı haqıyqatlardı túsindiriń.

8.Konkret hám abstrakt haqıyqatlardı túsindiriń.

9.Ámeliyat hám biliwdiń óz-ara baylanıslılıġın ashıp beriń.

10.Metod hám metodologiya degen ne?

Ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N., Qahharova M., Nurmatova M., Husanov B., Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh., Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021.

667-b

5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010