ы

å) ±ëòòûќ, íºñiëäiê æºíå äiíè μшпендiлiк немесе араздыќ себебi бойынша, басќа адамдардыњ çàњды iс-ºрекетi ‰шiн кектенушiлiктен, сондай-аќ áàñќà ќылмысты жасыру немесе оны жасауды оњайлату маќсатында ќылмыс жасау;

æ) æ‰êòiëiê æàѓдайы айыпкер ‰шiн алдын ала белгiлi ºйелге ќатысты, сондай-аќ æàñ áàëàѓà, áàñќà äà ќîðѓансыз немесе дºрменсiз адамѓа не айыпкерге тºуелдi адамѓà ќатысты ќылмыс жасау;

з) белгiлi бiр адамныњ μçiíiњ ќызметтiк, кºсiби немесе ќîѓàìäûќ борышын μтеуiне байланысты оѓан немесе оныњ туыстарына ќатысты ќылмыс жасау;

è) àñà ќатыгездiкпен, садизммен, ќорлаумен, сондай-аќжºбiр- ленушiнi ќèíàï ќылмыс жасау;

ê) ќàðó, îќ-дºрi, жарылѓыш заттар, жарылѓыш немесе оларды бейнелеушi ќ±ðûëѓылар, арнайы дайындаѓан техникалыќ ќ±ралдар, тез т±танатын жºне жанѓûø ñ±éûќтар, улы жºне радиоактивтi заттар, дºрiлiк жºне μзге де химиялыќ-фармакологиялыќ дºрi-дºрмектер пайдаланып, сондай-аќ ê‰ø êμрсетiп немесе психикалыќмºжб‰рлеу не жалпы ќàóiïòi ºäiñ ќолданып ќылмыс жасау;

ë) òμтенше жаѓдайды, табиѓи немесе μçãå äå ќîѓàìäûќ íºóáåò æàѓдайларын пайдаланып, сондай-аќ жаппай тºртiп б±зушылыќ êåçiíäå ќылмыс жасау;

м) алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытќûëûќåëiòó æàѓдайында ќылмыс жасау. Сот ќылмыстыњ сипатына ќарай б±л мºн-жайды ауырлатушы деп танымауѓà ќ±ќûëû;

н) адамныњ μçi ќабылдаѓан антын немесе кºсiби антын б±за отырып ќылмыс жасауы;

î) ќылмыскердiњ ќызметi жаѓдайына немесе шартќа байланысты μçiíå êμрсетiлген сенiмдi пайдаланып ќылмыс жасауы;

ï) μêiìåò μêiëiíiњ нысанды киiмiн немесе ќ±жатын пайдаланып ќылмыс жасау.

ªдебиеттер:

1.Ашитов З. О., Ашитов Б. З. Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы: Жет³ Жарѓû, 2003.

2.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2004.

3.Àѓыбаев Н. Ќылмыстыќ ќ±ќûќ. Îќóëûќ. Жалпы бμл³м.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2001.

4.Á±ѓûáàéќûçû Ä. Ќылмыстыќ ќ±ќûќ. Жалпы бμл³м.— Алматы, 2003.

5.ЌÐ Ќылмыстыќ кодекс³не т‰с³н³к.— Алматы, 2001.

6.Àѓыбаев Н. Ќылмыстыќ ќ±ќûќ. Ерекше бμл³м.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2000.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар).— Алматы, 2007.

2.Ќàçàќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодекс³. 16 ш³лде 1997 жыл.

7. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасыныњ отбасы ќ±ќûѓûíûњ íåã³çäåð³

1.Некен³ ќèþ æºíå á±çó.

2.Ерл³-зайыптылардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³.

3.Ата-аналардыњ балалары жμí³íäåã³ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³.

4.Бала асырап алу.

1. Некен³ ќèþ æºíå á±çó

Отбасы ќ±ќûѓû — á±ë Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ салаларыныњ б³р³ болып табылады. Отбасы ќ±ќûѓû — íåêå-îò- áàñû ќатынастарын, сондай-аќ оларды ж‰зеге асырудыњ кеп³лд³ктер³н белг³леп, реттейд³.

Неке-отбасы ќ±ќûѓымен реттелет³н ќатынастар: 1) некеге т±рудыњ, некен³ тоќтатудыњ жºне оны жарамсыз деп танудыњ шарты мен тºрт³б³н белг³лейд³; 2) отбасы м‰шелер³н³њ: ерл³зайыптылардыњ, ата-аналар мен балалардыњ (асырап алушылар мен асырап алынѓандардыњ) арасындаѓы, ал неке-отбасы зањдарында кμзделген жаѓдайларда жºне шектерде басќа туыстар мен μзге де адамдардыњ арасындаѓы азаматтыќ ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³, м‰л³кт³к емес жºне м‰л³кт³к жеке ќатынастарды реттейд³; 3) ата-анасыныњ ќàìќîðëûѓынсыз ќàëѓан балаларды отбасына орналастырудыњнысандары мен тºрт³б³н айќындайды; 4) азаматтыќ õàë àêò³ëåð³í ò³ðêåó æºíå çàњдарда белг³ленген тºрт³ппен аќûëû ќызмет кμрсету тºрт³б³н реттейд³.

Неке-отбасы ќатынастарын реттейт³н нег³зг³ нормативт³к акт б±л — «Неке жºне отбасы туралы» 1998 ж. 17 желтоќсандаѓû Ќàçàќстан Республикасыныњ Çàњû.

Отбасы — некеден, туыстыќтан, бала асырап алудан немесе балаларды тºрбиеге алудыњ μзге де нысандарынан туындайтын м‰л³кт³к жºне м‰л³кт³к емес жеке ќ±ќûќтар мен м³ндеттерге байланысты жºне отбасы ќатынастарын ныѓайту мен дамытуѓа жºрдемдесуге ти³ст³ адамдар тобы.

Неке жºне отбасы, ана, ºке жºне бала мемлекетт³њќîðѓауында болады.

Ќàçàќстан Республикасыныњ неке-отбасы ќ±ќûѓûíûњ принциптер³: 1) еркек пен ºйелд³њ некел³ одаѓûíûњ åð³êò³ë³ã³; 2)

ерл³-зайыптылардыњ отбасындаѓû ќ±ќûќтарыныњ òåњд³г³; 3) отбасыныњ ³ñ³íå ê³ìí³њ болса да μз бет³нше араласуына жол бер³лмеуш³л³к; 4) отбасы ³ш³ндег³ мºселелерд³ μзара кел³с³ммен шешу; 5) балаларды отбасында тºрбиелеуге басымдыќ беру, олардыњ μñ³ï-æåò³ëó³ ìåí ºë-àóќатты болуына ќàìќîðëûќ жасау; 6) отбасыныњ кºмелетке толмаѓàí æºíå åњбекке ќабылетс³з м‰шелер³н³њ ќ±ќûќтары мен м‰дделер³н ќîðѓàóѓа басымдыќ беру; 7) отбасы м‰шелер³н³њ μç ќ±ќûќтарын кедерг³с³з ж‰зеге асыруын ќамтамасыз ету, б±л ќ±ќûќтарды сот ќîðѓауыныњ м‰мк³нд³ктер³; 8) отбасыныњ барлыќ м‰шелер³н салауатты т±рмыс салтына ынталандыру принциптер³не нег³зделед³.

Мемлекетт³к азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органдарында ќèûëѓàí íåêå ѓана танылады.

Íåêå — ерл³-зайыптылар арасындаѓû ì‰ë³êò³ê æºíå ì‰ë³êò³ê åìåñ æåêå ќатынастарды туѓызатын, отбасын ќ±ðó ìàќсатымен зањдарда белг³ленген тºрт³ппен тараптардыњ åð³êò³ æºíå òîëûќ êåë³ñ³ì³ æàѓдайында жасалѓан еркек пен ºйелд³њарасындаѓû òåњ ќ±ќûќòû îäàќ.

Некеге т±ру ‰ш³н некеге т±рушы еркек пен ºйелд³њμзара ер³кт³ кел³с³м³ жºне олардыњ неке жасына жету³ ќàæåò.

Неке жасы еркектер мен ºйелдер ‰ш³н он сег³з жас болып белг³ленед³. Дºлелд³ себептер болѓàí æàѓдайда мемлекетт³к т³ркеу орны бойынша азаматтыќхал акт³лер³н жазу органдары неке жасын ек³ жылдан аспайтын мерз³мге тμмендету³ м‰мк³н.

Неке жасын тμмендету туралы μт³н³шт³ некеге т±руѓа т³лек б³лд³руш³лер немесе олардыњ ата-аналары, не ќîðѓаншылары (ќàìќоршылары) белг³ленген неке жасын тμмендету ќажетт³г³н туѓызатын себептерд³ кμрсете отырып ќîçѓай алады. Барлыќ æàѓдайларда неке жасын тμмендетуге тек некеге т±рушылардыњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓàíà æîë áåð³ëåä³.

Неке жасына толмаѓан адамдар арасындаѓы некеге атааналарыныњ немесе ќîðѓаншыларыныњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓàíà ð±ќñàò åò³ëåä³.

Араларында неке ќиылуына жол бер³лмейт³н адамдар:

1)б³реу³ болса да басќа т³ркелген некеде т±рѓан адамдардыњ;

2)т³келей ата-тег³ бойынша жºне μз³нен тарайтын жаќын туыстардыњ (ата-аналар мен балалардыњ, атасыныњ, ºæåñ³í³њ жºне немерелер³н³њ), ата-анасы б³р жºне ата-анасы бμлек ºкес³ немесе анасы ортаќ àѓалы-³н³лер мен апалы-с³њ³ë³ëåðä³њ (àѓà- ќарындастардыњ);

3)асырап алушылар мен асырап алѓандардыњ;

4)б³реу³н болса да психикалыќ ауруыныњ немесе аќûë åñ³ êåìä³ã³í³њ салдарынан сот ºрекетке ќàá³ëåòñ³ç äåï òàíûѓан адамдардыњ арасында жол бер³лмейд³.

Некегет±руѓат³лекб³лд³руш³адамдарѓамедициналыќ,сондай- аќ медициналыќ-генетикалыќ мºселелер жºне репродукциялыќ денсаулыќ ќîðѓау мºселелер³ бойынша консультация беру мен тексеруд³ мамандандырылѓан денсаулыќñàќтау мекемелер³ жºне некеге т±ратын адамдардыњ åêåó³í³њ êåë³ñ³ì³ìåí ѓàíà æ‰ðã³çåä³.

Некеге т±ратын адамдарды тексеруд³њ нºтижелер³ медициналыќ ќ±пия болып табылады жºне ол некеге т±руѓа ниеттенген адамѓа тексеруден μткен адамныњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓана хабарлануы м‰мк³н.

Некеге т±ру тºрт³б³. Некеге т±ратын адамдардыњ т³келей ќатысуымен неке мемлекетт³к азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органдарында ќиылады. Некеге т±руѓа ниет б³лд³рген адамдардыњ б³реу³ азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органына келе алмайтын ерекше жаѓдайларда неке м±ндай адамныњ т±ратын жер³ бойынша ќиылуы м‰мк³н. Неке ќèþ êåç³íäå μк³л ж³беруге жол бер³лмейд³.

Некен³ ќию некеге т±руѓа т³лек б³лд³руш³лер азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органына арыз берген к‰ннен бастап б³р ай мерз³м μòêåí ñîњ æ‰ðã³ç³ëåä³.

Дºлелд³ себептер болѓàí æàѓдайда неке ќиюды мемлекетт³к т³ркеу орны бойынша азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органы б³р ай μткенге дей³н неке ќèþѓа, сондай-аќ осы мерз³мд³ ±зартуѓà, á³ðàќ б³р айдан аспайтын мерз³мге ±зартуѓà ð±ќñàò åòó³ ì‰ìê³í.

Ерекше мºн-жайлар болѓан кезде (ж‰кт³л³к, бала тууы, б³р тараптыњ μм³р³не т³келей ќàó³ï òμíó³ æºíå áàñќа да ерекше мºнжайлар) неке μò³í³ø áåð³ëãåí ê‰í³ ќиылуы м‰мк³н.

Íåêå ќиюды мемлекетт³к т³ркеу азаматтыќхал акт³лер³н мемлекетт³к т³ркеу ‰ш³н белг³ленген тºрт³ппен ж‰рг³з³лед³.

Азаматтыќхал акт³лер³н жазу органдарыныњнекен³ т³ркеуден бас тартуына некеге т±руѓа т³лек б³лд³руш³ адамдар не олардыњ á³ðåó³ ñîòќà øàѓым жасай алады.

Неке шарты — некеге т±рушы адамдардыњ кел³с³м³ немесе ерл³-зайыптылардыњ некедег³ жºне (немесе) ол б±зылѓàí æàѓдайдаѓû ì‰ë³êò³ê ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н айќындайтын кел³с³м неке шарты деп танылады.

Неке шарты некеге т±руды мемлекетт³к т³ркеуге дей³н де, неке кезењ³ндег³ кез келген уаќытта да жасалуы м‰мк³н. Не-

кеге т±руды мемлекетт³к т³ркеуге дей³н жасалѓан неке шарты некеге т±ру мемлекетт³к т³ркелген к‰ннен бастап к‰ш³не енед³. Неке шарты жазбаша т‰рде жасалады жºне оны нотариат куºландыруѓà òè³ñ.

Ерл³-зайыптылар неке шартымен зањда белг³ленген б³рлескен ортаќ менш³к режим³н, ерл³-зайыптылардыњ барлыќ ì‰ëê³íå, îíûњ жекелеген т‰рлер³не немесе ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысыныњ м‰лк³не б³рлескен, ‰лест³к немесе бμлектелген менш³к режим³н белг³леуге ќ±ќылы. Неке шарты ерл³-зайып- тылардыњ ќîëäà áàð ì‰ëê³ æμн³нде де, болашаќòàѓû ì‰ëê³ æμ- н³нде де жасалуы м‰мк³н.

Неке шартында ерл³-зайыптылар μçàðà ê‰ò³ï-áàѓó æμí³íäåã³ μç ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н, б³р-б³р³н³њ ê³ð³ñòåð³íå ќатысу ºд³стер³н, олардыњ ºðќайсысыныњ отбасылыќ øûѓындар жасау тºрт³б³н айќындауѓà, íåêå á±çûëѓàí æàѓдайда ерл³зайыптылардыњ ºðќайсысына бер³лет³н м‰л³кт³ белг³леуге, сон- дай-аќ неке шартына ерл³-зайыптылардыњ ì‰ë³êò³ê ќатынастарына ќатысты μзге де кез келген ережелерд³ енг³зуге ќ±ќûëû.

Неке шарты ерл³-зайыптылардыњ ќ±ќûќ ќаб³лет³н немесе ºрекет ќаб³летт³л³г³н, олардыњμç ќ±ќûќтарын ќîðѓàó ‰ø³í ñîòќà æ‰ã³íó ќ±ќûѓын шектей алмайды, ерл³ зайыптылар арасындаѓы м‰л³кт³кемесжекеќатынастарды,ерл³-зайыптылардыњбалаларѓà ќатысты ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н реттей алмайды, ењбекке ќàá³ëåòñ³ç ì±ќтаж ж±байдыњ асырау ќаражатын алуѓà ќ±ќûѓын шектейт³н жаѓдайды кμздей алмайды, ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í μòå ќолайсыз жаѓäàéѓà ќалдыратын немесе неке-отба- сы зањдарыныњ нег³зг³ бастауларына ќайшы келет³н басќà äà æàѓдайларды ќамти алмайды.

Некен³ тоќòàòó. Неке ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ ќайтыс болуы немесе сот оны μлд³ немесе хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау салдарынан тоќтатылады.

Ñîò ќайтыс болды деп жариялаѓан немесе сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныѓан ж±байы келген жºне ти³ст³ сот шеш³м³ к‰ш³н жойѓàí æàѓдайда некен³ ерл³-зайыптылардыњ б³рлескен μт³н³ш³ бойынша азаматтыќхал акт³лер³н жазу органы ќалпына келт³ру³ м‰мк³н.

Егер ж±байлардыњ åê³íø³ñ³ æàња некеге отырса, некен³ ќалпына келт³руге болмайды.

Åãåð íåêå ќию кез³нде тараптарѓа (немесе тараптардыњ á³ðåó³íå) ќайтыс болды немесе хабар-ошарсыз кетт³ деп танылѓан ж±байы т³р³ екен³ белг³л³ болса, б±л ереже ќолданылмайды.

Некен³ б±зу. Неке ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ немесе екеу³н³њ äå μт³н³ш³ бойынша, сондай-аќ сот ºрекетке ќàá³ëåòñ³ç äåï òàíûѓан ж±байдыњ ќîðѓаншысыныњ μт³н³ш³ бойынша оны б±зу жолымен тоќтатылуы м‰мк³н.

Некен³ ºйелд³њ æ‰êò³ë³ã³ êåçåњ³íäå æºíå áàëà òóѓаннан кей³нг³ б³р жыл ³ш³нде ºйелд³њ êåë³ñ³ì³íñ³ç á±çóѓа болмайды.

Азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органдарында некен³ б±зу кºмелетке толмаѓàí îðòàќ балалары жоќ æºíå á³ð-á³ð³íå ì‰ë³êò³ê æºíå μзге де талаптар ќоймайтын ерл³-зайыптылардыњ некен³ б±зуѓà μçàðà êåë³ñó³ æàѓдайында ж‰рг³з³лед³. Ерл³-зайыптыларѓà îðòàќ кºмелетке толмаѓан балаларыныњ болуына ќарамастан, ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ μт³н³ш³ бойынша, егер ерл³зайыптылардыњ åê³íø³ñ³í:

1)ñîò хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;

2)сот ºрекетке ќаб³летс³з деп таныса;

3)ќылмыс жасаѓаны ‰ш³н кем³нде ‰ш жыл мерз³мге бас бостандыѓынан айыруѓа сотталса, неке азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органдарында б±зылады.

Некен³њ б±зылуын мемлекетт³к т³ркеуд³ азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органы азаматтыќ хал акт³лер³н мемлекетт³к т³ркеу ‰ш³н белг³ленген тºрт³ппен ж‰рг³зед³.

Некен³ сот тºрт³б³мен б±зу:

1)ерл³-зайыптыларда кºмелетке толмаѓàí îðòàќ балалардыњ болуы;

2)ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ некен³ б±зуѓа кел³с³м³ болмаѓан кезде;

3)åãåð ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³ μç³í³њ ќарсылыѓы болмауына ќарамастан, некен³ б±зудан μз ºрекеттер³ не ºрекетс³зд³г³ арќылы жалтарса;

4)ерл³-зайыптылардыњ б³р-б³р³не м‰л³кт³к талаптары болѓàí æàѓдайларда ж‰рг³з³лед³.

Егер сот ерл³-зайыптылардыњ îäàí ºð³ á³ðëåñ³ï μм³р с‰ру³ жºне отбасын саќтауы м‰мк³н емест³г³н аныќтаса, неке сот тºрт³б³мен б±зылады.

Ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ некен³ б±зуѓà êåë³ñ³ì³ áîë- ìà-ѓàí æàѓдайда, сот ерл³-зайыптыларды татуластыруѓа шаралар ќолдануѓа жºне ерл³-зайыптыларѓа татуласу ‰ш³н ‰ш ай кμëåì³íäå ìåðç³ì òàѓайындай отырып, ³ст³ ќарауды кей³нге ќалдыруѓà ќ±ќылы. Егер ерл³-зайыптыларды татуластыру жμн³ндег³ шаралар нºтижес³з болып шыќса жºне ерл³-зайыпты- лар (олардыњ б³реу³) некен³ б±зуды талап етсе, неке б±зылады.

Некен³ сот тºрт³б³мен б±зу кез³нде ерл³-зайыптылар соттыњ ќарауына кºмелетке толмаѓан балалар μçäåð³í³њ ќайсысымен т±ратындыѓы туралы, балаларды жºне (немесе) ењбекке жарамсыз м±ќтаж ж±байын асырауѓà ќаражат тμлеу тºрт³б³ туралы, б±л ќаражаттыњ ìμлшер³ туралы не ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлу туралы кел³с³м ±сына алады.

Азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органдарында б±зылатын неке азаматтыќ хал акт³лер³н жазу к³табында некен³њ á±çûëѓàíäûѓы мемлекетт³к т³ркелген к‰ннен бастап, ал неке сотта б±зылѓàí æàѓдайда — соттыњ øåø³ì³ çàњды к‰ш³не енген к‰ннен бастап тоќтатылады.

Сот некен³ б±зу туралы соттыњ øåø³ì³ çàњды к‰ш³не енген к‰ннен бастап ‰ш к‰н ³ш³нде сот шеш³м³н³њ êμø³ðìåñ³í øåø³ì øûѓàðûëѓан жердег³, сондай-аќ íåêå ќию мемлекетт³к т³ркелген жердег³ азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органына жолдауѓа м³ндетт³.

Ерл³-зайыптылардыњ азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органында некен³њ á±çûëѓаны туралы куºл³к алѓàíѓà äåé³í æàњадан некеге т±руѓà ќ±ќûѓû æîќ. Некен³њ òîќтатылуымен ерл³зайыптылардыњнекел³к ќатынастарынан туындайтын жеке жºне м‰л³кт³к ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³ тоќтатылады.

2. Ерл³-зайыптылардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³

Ерл³-зайыптылардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³ азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органдарында некеге т±ру мемлекетт³к т³ркелген к‰ннен бастап туындайды.

Ерл³-зайыптылар тењќ±ќûќтарды пайдаланады жºне тењм³ндеттер атќарады. Ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысы ќызмет, кºс³п т‰р³н, т±рѓûëûќòû æåðä³ òàњдауда ер³кт³. Ана, ºке болу, балаларды тºрбиелеу, оларѓа б³л³м беру мºселелер³ мен отбасы μì³ð³í³њ áàñќа да мºселелер³н ерл³-зайыптылар б³рлес³п шешед³.

Ерл³-зайыптылар отбасындаѓû μç ќатынастарын μзара сыйластыќæºíå μçàðà êμìåê íåã³ç³íäå ќ±ðóѓа, отбасыныњèã³ë³ã³ ìåí íûѓаюына жºрдемдесуге, μз балаларыныњ денсаулыѓûíà, μс³п-жет³лу³не жºне олардыњ ºë-àóќàòû æàѓдайына ќàìќîðëûќ жасауѓа м³ндетт³.

Некеге т±ру кез³нде ерл³-зайыптылар μз т³лектер³ бойынша ортаќ òåê ðåò³íäå μçäåð³í³њ á³ðåó³í³њ òåã³í òàњдап алады не ерл³зайыптылардыњ ºðќайсысы μç³í³њ некеге т±рѓàíѓà äåé³íã³ òåã³í ñàќòàï ќалады, не μз тег³не ек³нш³ ж±байдыњ òåã³í ќосады.

Егер ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ некеге т±рѓàíѓà äåé³íã³ òåã³ ќосарлас болса, тектерд³ ќîñóѓа жол бер³лмейд³.

Ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ òåã³í μзгерту³ ек³нш³ ж±байдыњ òåã³í μзгерту³не ºкеп соќпайды. Неке б±зылѓàí æàѓдайда ерл³-зайыптылар ортаќ òåêò³ ñàќòàóѓа немесе μçäåð³í³њ некеге т±рѓàíѓà äåé³íã³ òåã³í ќалпына келт³руге ќ±ќûëû.

Ерл³-зайыптылар м‰лк³н³њ çàњды режим³ ±ѓымы. Егер неке шартында μзгеше белг³ленбесе, ерл³-зайыптылардыњ б³рлескен ортаќìåíø³ã³í³њрежим³ олардыњì‰ëê³í³њçàњды режим³ болып табылады.

Ерл³-зайыптылар некеде т±рѓан кезде жинаѓан м‰л³к олардыњ б³рлескен ортаќ менш³г³ болып табылады. Ерл³-зайыптылардыњ некеде т±рѓан кезде жинаѓан м‰лк³не (ерл³зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³не) ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысыныњ åњáåê ќызмет³нен, кºс³пкерл³к ќызметтен жºне санаткерл³к ќызмет нºтижелер³нен тапќан табыстары, ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³нен жºне ерл³-зайыптылардыњºðќайсысыныњáμëåê ì‰ëê³íåí ò‰ñêåí ê³ð³ñòåð, îëàð àëѓан зейнетаќылар, жºрдемаќылар, сондай-аќарнаулы нысаналы маќñàòû æîќ μçãå äå àќшалай тμлемдер (материалдыќ êμмек сомалары, мерт³гу не денсаулыѓûíûњ μçãå äå çàќымдануы салдарынан ењáåê ќàá³ëåò³í æîѓалтуына жºне басќаларына байланысты залалды μтеуге тμленген сомалар) жатады. Сон- дай-аќ ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ê³ð³ñòåð³í³њ есеб³нен сатып алынѓан жылжымалы жºне жылжымайтын м‰л³ктер, баѓàëû ќàѓаздар, жарналар, салымдар, несие мекемелер³не немесе μзге де коммерциялыќ ±йымдарѓа салынѓан капиталдаѓы ‰лестер жºне ерл³-зайыптылар некеде т±рѓàí êåçåњäå òàïќàí áàñќа да кез келген м‰л³к ол ерл³-зайыптылардыњ ќайсысыныњ атына сатып алынѓанына не аќøà ќаражаттарын ерл³-зайыптылардыњ ќайсысы салѓанына ќарамастан, ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³ болып табылады.

Ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ë³êêå ќ±ќûѓы некеде т±рѓàí êåçåњде ‰й шаруашылыѓын ж‰рг³зуд³, балаларды баѓûï-ê‰òóä³ æ‰çåãå àñûðѓан немесе басќа да дºлелд³ себептермен жеке к³р³с³ болмаѓàí æ±áàéѓà äà òèåñ³ë³.

Ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³н иелену, пайдалану жºне оѓан бил³к ету ерл³-зайыптылардыњ μзара кел³с³м³ бойынша ж‰зеге асырылады. Ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³íå áèë³ê åòó æμн³нде ерл³-зайыптылардыњ б³р³ мºм³лелер жасасќан кезде ек³нш³ ж±байыныњ кел³с³м³ керек болады.

Ерл³-зайыптылардыњ б³реу³ ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ë- ê³íå áèë³ê åòó æμн³нде жасасќàí ìºì³ëåñ³í ñîò áàñќа ж±байдыњ кел³с³м³ болмауын дºлел ет³п, тек оныњ талап ету³мен ѓàíà æºíå áàñќа тараптыњ ìºì³ëå æμн³нде б³лгенд³г³ немесе осы мºм³лен³ жасасуѓà áàñќа ж±байдыњ к‰н³ б±рын б³лу³ ти³с екенд³г³ дºлелденген жаѓдайларда ѓана жарамсыз деп тануы м‰мк³н.

Ерл³-зайыптылардыњб³реу³ жылжымайтын м‰л³кке бил³к ету жμн³нде мºм³ле мен нотариаттыќ куºландыруды жºне (немесе) зањда белг³ленген тºрт³ппен т³ркеуд³ талап етет³н мºм³ле жасауы ‰ш³н басќа ж±байдыњ нотариат куºландырѓàí êåë³ñ³ì³í àëóû ќàæåò.

Àòàëѓан мºм³ле жасауѓа нотариат куºландырѓан кел³с³м³ алынбаѓàí æ±áàé îñû ìºì³ëåí³њжасалѓàíäûѓы туралы μз³ б³лген немесе б³луге ти³с болѓан к‰ннен бастап б³р жыл ³ш³нде мºм³лен³ сот тºрт³б³мен жарамсыз деп тануды талап етуге ќ±ќûëû.

Мыналар ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысыныњ менш³г³ болып табылады:

1)некеге т±рѓàíѓа дей³н ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысына тиес³л³ болѓàí ì‰ë³ê;

2)ерл³-зайыптылардыњ некеде т±рѓàí êåçåњ³нде сыйлыќќа, м±рагерл³к тºрт³б³мен немесе μзге де мºм³ле жасау бойынша тег³н алѓàí ì‰ëê³;

3)ќымбат заттар мен басќа да сºн-салтанат заттарын ќîñïàѓанда, некеде т±рѓàí êåçåњде ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ќаражаты есеб³нен сатып алынса да, жеке пайдалану заттары (ки³мкешек, аяќêè³ì æºíå áàñќàëàð).

Некен³њ ³ñ æ‰ç³íäå òîќтатылуына байланысты бμëåê ò±ðѓан кезде ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысы тапќан м‰л³кт³ сот олардыњ ºðќайсысыныњ менш³г³ деп тануы м‰мк³н.

Егер некеде т±рѓàí êåçåњде ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³ немесе басќа ж±байдыњ м‰лк³ не ерл³-зайыптылардыњ кез келген³н³њ åњáåã³ åñåá³íåí îñû ì‰ë³êò³њ ќ±нын едºу³р арттыратын салыным ж‰рг³з³лген³ (к‰рдел³ жμíäåó, ќàéòà æàњѓûðòó, ќайта жабдыќòàó æºíå ñ.ñ.) àíûќталса, ерл³-зайыптылардыњ ºðќайсысыныњ м‰лк³ олардыњ б³рлескен ортаќ менш³г³ болып танылуы м‰мк³н.

Ерл³-зайыптылардыњîðòàќì‰ëê³í áμлу ерл³-зайыптылардыњ кез келген³н³њ талап ету бойынша неке кезењ³íäå äå, îë á±çûë- ѓаннан кей³н де, сондай-аќерл³-зайыптылардыњîðòàќм‰лк³ндег³ ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ ‰ëåñ³íåí μíä³ð³ï àëó ‰ø³í åðë³-

зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлу туралы кредит беруш³н³њ талабын мºл³мдеу³ жаѓдайында да ж‰рг³з³лу³ м‰мк³н.

Ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³ ерл³-зайыптылар арасында олардыњкел³с³м³ бойынша бμл³ну³ м‰мк³н. Ерл³-зайыптылардыњ ќалауы бойынша олардыњ îðòàќ ì‰ë³êò³ áμлу туралы кел³с³м³ нотариат арќылы куºландырылуы м‰мк³н.

Äàó òóѓàí æàѓдайда ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлу, сондай-аќ ерл³-зайыптылардыњ сол м‰л³ктег³ ‰лестер³н аныќòàó ñîò òºðò³á³ìåí æ‰ðã³ç³ëåä³.

Ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлу кез³нде сот ерл³зайыптылардыњталап ету³ бойынша ерл³-зайыптылардыњºðќай- сысына ќандай м‰л³к бер³луге ти³с екенд³г³н аныќтайды. Егер ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³íå ќ±íû îѓан тиес³л³ ‰лестен асатын м‰л³к бер³лсе, басќà æ±áàéѓà òè³ñ³íøå àќшалай немесе μçãå äå μòåìàќû áåð³ëó³ ì‰ìê³í.

Кºмелетке толмаѓан балалардыњ ѓàíà ќажеттер³н ќàíàѓаттандыру ‰ш³н сатып алынѓан заттар (ки³м-кешек, аяќ ки³м, мектеп жºне спорт жабдыќтары, музыкалыќ аспаптар, балалар к³тапханасы жºне басќалары) бμл³нуге жатпайды жºне бала б³рге т±ратын ж±байѓà μòåìàќûñûç áåð³ëåä³.

Ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í³њ есеб³нен ерл³-зайып- тылар μçäåð³í³њ кºмелетке толмаѓàí îðòàќ балаларыныњ атына салѓан салымдары сол балаларѓа тиес³л³ болып есептелед³ жºне ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлген кезде есепке алынбайды.

Ерл³-зайыптылардыњ íåêå êåçåњ³íäåã³ îðòàќ ì‰ëê³í áμëãåí æàѓдайда ерл³-зайыптылардыњîðòàќì‰ëê³í³њáμл³нбеген бμл³г³, сондай-аќ ерл³-зайыптылардыњ îäàí êåé³íã³ íåêå êåçåњ³íäå òàïќан м‰лк³ олардыњ б³рлескен ортаќ ìåíø³ã³í ќ±райды.

Некес³ б±зылѓан ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлу туралы ерл³-зайыптылар талабына талап-арыз мерз³м³ μòó³í³њ ‰ш жылдыќ ìåðç³ì³ ќолданылады.

Ерл³-зайыптылардыњ ì‰ëê³íåí μíä³ð³ï àëó. Ерл³-зайып- тылардыњá³ðåó³í³њм³ндеттемелер³ бойынша μнд³р³п алу тек сол ж±байыныњ ì‰ëê³íå ѓана жасалуы м‰мк³н. Б±л м‰л³к жетк³л³кс³з болѓàí æàѓдайда кредит беруш³ μç³íå μнд³р³п алу ‰ш³н ерл³зайыптылардыњ îðòàќ ì‰ëê³í áμлу кез³нде борышкер ж±байѓа тиес³л³ болатын борышкер ж±байдыњ ‰ëåñ³í áμл³п беруд³ талап етуге ќ±ќûëû.

¤нд³р³п алу ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м³ндеттемелер³ бойынша, сондай-аќ сот ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ ì³íäåò-

темелер³ бойынша алынѓандардыњ бºр³ отбасыныњ ќажеттер³не пайдаланѓàíäûѓûí àíûќтаса, ерл³-зайыптылардыњ á³ðåó³í³њ м³ндеттемелер³ бойынша да ерл³-зайыптылардыњîðòàќм‰лк³нен жасалады. Б±л м‰л³к жетк³л³кс³з болѓàí æàѓдайда ерл³-зайыпты- лар аталѓан м³ндеттемелер бойынша μçäåð³í³њ ºðќайсысыныњ м‰лк³мен б³рлесе отырып жауапты болады.

Егер соттыњ ‰к³м³мен ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³ ерл³зайыптылардыњ á³ðåó³ ќылмыстыќ жолмен алѓàí ќаражат есеб³нен сатып алынѓаны немесе кμáåéò³ëãåí³ àíûќталса, μнд³р³п алу ти³с³нше ерл³-зайыптылардыњ îðòàќ м‰лк³нен немесе оныњ á³ð áμл³г³нен жасалуы м‰мк³н.

3. Ата-аналардыњ балалары жμí³íäåã³ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³

Ата-аналардыњ жºне балалардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³ балалардыњ çàњмен белг³ленген тºрт³ппен куºландырылѓан тег³не нег³зделед³.

Баланыњ анасы жаѓынан тег³н (анасы болуын) ананыњ медициналыќ мекемеде бала туѓанын растайтын ќ±жаттар нег³з³нде,албаламедициналыќмекемедентысжердетуѓàíæàѓдайда

— медициналыќ ќ±жаттардыњ, куºлардыњ êμрсетулер³н³њ немесе μçãå äå àéѓàќтардыњ нег³з³нде азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органы белг³лейд³.

Б³р-б³р³мен некеде т±ратын адамдармен туѓан баланыњ туу тег³ ата-анасыныњ неке туралы жазбасымен куºландырылады. Бала неке б±зылѓан, оны жарамсыз деп таныѓан кезден бастап немесе бала анасыныњ æ±áàéû ќайтыс болѓан кезден бастап ек³ ж‰з жетп³с к‰н ³ш³нде туѓàí æàѓдайда, егер μзгеше дºлелденбесе, анасыныњ á±ðûíѓы ж±байы баланыњ ºкес³ болып танылады.

Баланыњ анасымен некеде т±рмайтын адамныњ ºке болуы баланыњ ºкес³ мен анасыныњ азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органына б³рлес³п арыз беру³ жолымен; анасы ќайтыс болѓан, ол ºрекетке ќаб³летс³з деп танылѓан, анасыныњ т±ратын жер³н аныќтау м‰мк³н болмаѓàí æàѓдайларды немесе ол ата-ана ќ±ќûѓынан айырылѓàí æàѓдайда — ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органныњ êåë³ñ³ì³ìåí áàëà ºêåñ³í³њ арызы бойынша, м±ндай кел³с³м болмаѓàí æàѓдайда — сот шеш³м³мен белг³ленед³.

ªке болуды аныќтау туралы б³рлес³п арыз беру бала туѓаннан кей³н м‰мк³н емес немесе ќèûí äåï ±éѓàðóѓа нег³з берет³н

мºн-жайлар болѓан кезде болашаќ баланыњ б³р-б³р³мен некеде т±рмайтын ата-анасы анасы ж‰кт³ болѓан кезде азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органына сондай арыз беруге ќ±ќылы. Баланыњ ата-анасы туралы жазба бала туѓаннан кей³н жасалады.

Егер анасыныњ к‰йеу³ емес еркект³њ ºке екенд³г³ аныќ болып шыќса, анасы босанѓàíѓа дей³нг³ жºне босанѓаннан кей³нг³ кезењäåðä³њ ³ø³íäå μз³н асырау жμí³íäåã³ øûѓындарѓà îäàí òè³ñò³ àќøà ќаражатын сот тºрт³б³мен талап етуге ќ±ќûëû. Àќøà ќаражатыныњ ìμлшер³н тараптардыњ материалдыќ, отбасылыќ жºне назар аударуѓа т±рарлыќ áàñќа да м‰дделер³н нег³зге ала отырып, аќøà ќаражатын тμëåó êåç³íäå ќолданылып ж‰рген есепт³к кμрсетк³шт³њ еселенген ара-ќатынасымен сот белг³лейд³.

Îí ñåã³ç æàñќа (кºмелетке) толѓàí àäàì æμн³нде ºке болуды белг³леуге оныњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓана, ал егер ол ºрекетке ќаб³летс³з деп танылѓан болса — оныњ ќîðѓаншысыныњ немесе ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органныњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓàíà æîë áåð³ëåä³.

Баланыњ ќ±ќûќòàðû. Баланыњ отбасында μм³р с‰ру жºне тºрбиелену ќ±ќûѓû áàð. Îí ñåã³ç æàñќа (кºмелетке) толмаѓан адам бала деп танылады. ªрб³р баланыњ ì‰ìê³í áîëѓанынша отбасында μм³р с‰руге жºне тºрбиеленуге ќ±ќûѓû, μç³í³њ атаанасын б³луге ќ±ќûѓы, олардыњ ќàìќîðëûѓûíà ќ±ќûѓû, μç³í³њ м‰дделер³не ќайшы келет³н жаѓдайларды ќîñïàѓанда, олармен б³рге т±руѓà ќ±ќûѓû áàð.

Баланыњ μз ата-анасы тºрбиелену³не, оныњ м‰дделер³н ќамтамасыз ету³не, жан-жаќòû μñ³ï-æåò³ëó³íå, îíûњ адамдыќ ќàä³ð- ќасиет³н³њ ќ±рметтелу³не ќ±ќûѓû áàð.

Ата-анасы болмаѓàí æàѓдайда, оларды ата-ана ќ±ќûѓûíàí àéûðѓàí æàѓдайда жºне ата-ана ќàìќîðëûѓынан айырылудыњ áàñќà äà æàѓдайларында баланыњ отбасында тºрбиелену ќ±- ќûѓын белг³ленген тºрт³ппен ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган ќамтамасыз етед³.

Баланыњ ата-анасымен жºне басќа да туыстарымен ќàðûì- ќатынас жасау ќ±ќûѓы бар. Баланыњ ата-анасыныњ екеу³мен де, аталарымен, ºжелер³мен, аѓà-³í³ëåð³ìåí, àïà-ñ³њë³ëåð³ìåí (ќарын-дастарымен) жºне басќа да туыстарымен ќàðûì-ќатынас жасауѓà ќ±ќûѓы бар. Ата-анасы некес³н³њ б±зылуы, оныњ жарамсыз деп танылуы немесе ата-анасыныњ áμлек т±руы баланыњ ќ±ќûѓына ºсер етпеуге ти³с.

Ата-анасы бμëåê ò±ðѓàí æàѓдайда баланыњ олардыњ ºðќайсысымен ќàðûì-ќатынас жасауѓà ќ±ќûѓы бар. Ата-анасы ºрт‰рл³

мемлекеттерде т±рѓàí æàѓдайда да баланыњ μз ата-анасымен ќàðûì-ќатынас жасауѓà ќ±ќûѓû áàð.

Ќûñûë-òàÿњ æàѓäàéѓа (±сталу, т±тќындалу, ќàìàóѓа алыну, емдеу мекемес³нде болу жºне т.с.с) ±шыраѓан баланыњçàњда белг³ленген тºрт³ппен μç³í³њ ата-анасымен жºне басќа да туыстарымен ќàðûì-ќатынас жасауѓà ќ±ќûѓû áàð.

Баланыњ μç ï³ê³ð³í á³ëä³ðó ќ±ќûѓы бар. Бала отбасында μç ì‰ääåñ³í ќîçѓайтын кез келген мºселен³ шешу кез³нде μç³í³њ п³к³р³н б³лд³руге, сондай-аќ кез келген сот немесе ºк³мш³л³к ³с ќарау барысында тыњäàëóѓà ќ±ќûëû.

Баланыњ àò àëóѓà, ºêåñ³í³њ àòûí æºíå òåã³í àëóѓà ќ±ќûѓы. Баланыњ àò àëóѓà, ºêåñ³í³њ àòûí æºíå òåã³í àëóѓà ќ±ќûѓû áàð. Áàëàѓа ат ата-анасыныњ(немесе олардыњорнындаѓы адамдардыњ) кел³с³м³ бойынша ќойылады, аты-жμí³ ºêåñ³í³њ аты бойынша не ±лттыќдºст‰рлер ескер³ле отырып бер³лед³. ªкес³ атын μзгерткен жаѓдайда оныњ кºмелетке толмаѓан балаларыныњ ºêåñ³í³њ àòû- æμí³ μзгеред³, ал кºмелетке толѓан балалардыњ ºêåñ³í³њ àòûæμн³ б±л туралы μздер³ арыз берген жаѓдайда μзгерт³лед³. 3. Баланыњ тег³ ата-анасыныњ òåã³ìåí àéќындалады. Ата-анасыныњ òåã³ ºðò‰ðë³ áîëѓàí æàѓдайда балаѓа ата-анасыныњ кел³с³м³ бойынша ºкес³н³њ немесе анасыныњ òåã³ áåð³ëåä³.

Ата-анасыныњ т³лег³ бойынша балалардыњ òåã³ ±ëòòûќ дºст‰рлер ескер³ле отырып, ºкес³н³њ немесе атасыныњ атынан шыѓарылуы м‰мк³н. Баланыњ атына жºне (немесе) тег³не ќатысты ата-ананыњ арасында туындаѓан кел³спеуш³л³к сот тºрт³б³мен шеш³лед³. Егер ата-анасыныњ екеу³ де белг³с³з болса, баланыњòåã³í, àòûí, àòû-æμí³í ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган ќîÿäû.

Баланыњ àòû ìåí òåã³í μзгерту. Ата-анасыныњ åêåó³ äå òåã³í μзгерткен жаѓдайда кºмелетке толмаѓан балалардыњ òåã³ μзгеред³. Бала он алты жасќà òîëѓàíѓа дей³н ата-анасыныњ б³рлескен μт³н³ш³ бойынша азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органы баланыњ м‰дделер³н нег³зге ала отырып, баланыњ атын, сондай- аќ îѓàí áåð³ëãåí òåêò³ áàñќа ата-ананыњ òåã³íå μзгертуге р±ќсат беруге ќ±ќûëû. Íåêå òîќтатылѓан немесе неке жарамсыз деп танылѓàí æàѓдайда балалар μçäåð³íå òóѓан кезде бер³лген тектер³н саќòàï ќалады.

Егер ата-анасы бμлек т±рса жºне бала б³рге т±ратын атаанасыныњ á³ðåó³ îѓàí μç³í³њ тег³н берг³с³ келсе, азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органы б±л мºселен³ баланыњ м‰дделер³не

ќарай жºне ата-ананыњ åê³íø³ñ³í³њ п³к³р³н ескере отырып шешед³. Ата-ананыњ т±ратын жер³н аныќтау м‰мк³н болмаѓàí, îë àòà-àíà ќ±ќûѓынан айырылѓан, ºрекетке ќаб³летс³з деп танылѓàí æàѓдайда, сондай-аќ ата-ана баланы асырап-баѓу мен тºрбиелеуден дºлелд³ себептерс³з жалтарѓан ретте оныњ п³к³р³н ескеру м³ндетт³ емес.

Егер бала б³р-б³р³мен некеде т±рмайтын адамдардан туѓан болса жºне ºкес³ зањды тºрт³ппен белг³ленбесе, азаматтыќ хал акт³лер³н жазу органы, баланыњ м‰дделер³н нег³зге ала отырып, оныњ тег³н анасыныњ осындай μò³í³ø æàñàѓан кездег³ соныњ òåã³íå μзгертуге р±ќсат етуге ќ±ќûëû.

Îí æàñќà òîëѓан баланыњ атын жºне (немесе) тег³н оныњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓàíà μзгертуге болады. Баланыњ ±ëòû îíûњ атаанасыныњ ±лтымен айќындалады. Егер ата-анасыныњ ±лты ºрт‰рл³ болса, ол баланыњ ќалауы бойынша оѓан жеке басыныњ куºл³г³ немесе паспорт бер³лген кезде ºкес³н³њ немесе шешес³н³њ ±лтымен айќындалады. Одан ºр³ баланыњ ±ëòû îíûњ μт³н³ш³ бойынша басќа ата-анасыныњ ±лтына μзгерт³лу³ м‰мк³н.

Баланыњ μç³ ñûéѓа немесе м±рагерл³к тºрт³б³мен алѓан к³р³стерд³, м‰л³кт³, сондай-аќ баланыњ ќаражатына сатып алынѓàí áàñќа да кез келген м‰л³кт³ менш³ктенуге ќ±ќûѓû áàð.

¤ç åњáåã³íåí ê³ð³ñ àëѓан бала, егер ол ата-анасымен б³рге т±рса, отбасын асырау жμí³íäåã³ øûѓыстарѓà ќатысуѓà ќ±ќылы. Баланыњ àòà-àíà ì‰ëê³íå ìåíø³ê ќ±ќûѓы болмайды, ата-ананыњ баланыњ ì‰ëê³íå ìåíø³ê ќ±ќûѓы болмайды. Б³рге т±ратын балалар мен ата-аналар б³р-б³р³н³њ ì‰ëê³í μзара кел³с³м бойынша иелен³п, пайдалана алады.

Ата-аналар мен балалардыњ îðòàќ ìåíø³ê ќ±ќûѓы пайда болѓàí æàѓдайда олардыњ îðòàќ м‰л³кт³ иелену, пайдалану жºне оѓàí áèë³ê åòó ќ±ќûѓы азаматтыќ çàњдарда белг³ленед³.

Баланыњ ќîðѓàëó ќ±ќûѓы. Баланыњ μç ќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н ќîðѓàóѓà ќ±ќûѓы бар. Баланыњќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н ќîðѓауды ата-анасы (олардыњ орнындаѓы адамдар), ал осы зањäà êμзделген жаѓдайларда ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган, прокурор жºне сот ж‰зеге асырады.

Кºмелетке толѓàíѓà äåé³í çàњѓа сºйкес ºрекетке толыќ ќаб³летт³ деп танылѓан кºмелетке толмаѓан адамныњ μç ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н, оныњ ³ø³íäå ќîðѓàëó ќ±ќûѓûí μз бет³нше ж‰зеге асыруѓà ќ±ќûѓû áàð.

Баланыњ ата-анасыныњ (олардыњ орнындаѓы адамдардыњ) тарапынан жасалѓàí ќиянаттан ќîðѓàëóѓà ќ±ќûѓы бар. Баланыњ

ќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³ б±зылѓан кезде, оныњ ³ш³нде ата-анасыныњ (олардыњ á³ðåó³í³њ немесе олардыњ орнындаѓы адамдардыњ) баланы асырап-баѓу, тºрбиелеу, оѓàí á³ë³ì áåðó æμн³ндег³ м³ндеттер³н орындамауы кез³нде немесе ти³ст³ дºрежеде орындамауы кез³нде не ата-ана (ќîðѓàíøû, ќàìќîðøû) ќ±ќûѓын тер³с пайдалану кез³нде бала ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органѓà, àë îí òμðò æàñќà òîëѓàíäà — ñîòќà μç³í³њ ќ±ќûќтарын ќîðѓàó ‰ø³í μç áåò³íøå μт³н³ш жасауѓà ќ±ќûëû.

Баланыњ μм³р³не немесе денсаулыѓûíà ќàó³ï òμнгенд³г³ туралы, оныњ ќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н³њ á±çûëѓàíäûѓы туралы белг³л³ болѓан ±йымдардыњ лауазымды адамдары мен μзге де азаматтар ол жμн³нде баланыњ ³с ж‰з³нде т±ратын жер³ бойынша ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органѓа хабарлауѓа м³ндетт³. М±ндай мºл³меттерд³ алѓàí æàѓдайда ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган баланыњќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н ќîðѓàó æμí³íäå ќажетт³ шаралар ќолдануѓа м³ндетт³.

Ата-аналардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н³њ òåњä³ã³. Ата-аналардыњμç балаларына ќатысты ќ±ќûќòàðû òåњжºне м³ндеттер³ (àòà-àíà ќ±ќûќòàðû) òåњ болады.

Кºмелетке толмаѓан ата-аналардыњ ќ±ќûќтары. Кºмелетке толмаѓан ата-аналардыњ баласымен б³рге т±руѓа жºне оны тºрбиелеуге ќатысуѓà ќ±ќûѓы бар. Некеге т±рмаѓан, кºмелетке толмаѓан ата-аналар олар бала туѓàí æàѓдайда жºне олардыњ ана жºне (немесе) ºке болуы аныќòàëѓàí æàѓдайда μçäåð³ îí àëòû æàñќà òîëѓàíäà àòà-àíà ќ±ќûѓûí μз бет³нше ж‰зеге асыруѓà ќ±ќылы. Кºмелетке толмаѓан ата-аналар он алты жасќà òîëѓàíѓà äåé³í ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган балаѓà ќîðѓàíøû òàѓайындайды, ол баланыњ кºмелетке толмаѓан ата-аналарымен б³рге оны тºрбиелеуд³ ж‰зеге асырады. Баланыњ ќîðѓаншысы мен кºмелетке толмаѓан ата-ананыњ арасында туындаѓан кел³спеуш³л³кт³ ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган шешед³.

Кºмелетке толмаѓан ата-аналардыњ жалпы нег³здерде μçäåð³í³њ ºке жºне ана болуын мойындауѓà æºíå îѓàí äàó àéòóѓà ќ±ќûѓы бар, сондай-аќ олардыњ îí òμðò æàñќà òîëѓаннан кей³н сот тºрт³б³мен μз балаларына ќатысты ºке болуын аныќтауды талап етуге ќ±ќûѓû áàð.

Ата-аналардыњ балаларды тºрбиелеу жºне оларѓà á³ë³ì áåðó æμí³íäåã³ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³. Ата-аналар μç

балаларыныњ денсаулыѓûíà ќàìќîðëûќ жасауѓа м³ндетт³. Атааналардыњ μз балаларын тºрбиелеуге ќ±ќûѓû áàð æºíå îѓàí ì³í-

детт³. Ата-аналардыњáàñќа да барлыќадамдарѓà ќàðàѓàíäà μз балаларын тºрбиелеуге басым ќ±ќûѓы бар. Бала тºрбиелеуш³ атааналар μçäåð³í³њ ќаб³леттер³ мен ќаржылыќ ì‰ìê³íä³êòåð³í³њ øåã³íäå, îíûњ дене, психикалыќ, адамгерш³л³к жºне рухани жаѓынан дамуына ќажетт³ μì³ð ñ‰ðó æàѓдайларын ќамтамасыз ету ‰ш³н нег³зг³ жауапкерш³л³кте болады.

Ата-аналар балалардыњ орта б³л³м алуын ќамтамасыз етуге м³ндетт³. Ата-аналардыњбалалардыњп³к³р³н ескере отырып, орта б³л³м алѓàíѓа дей³н б³л³м беру мекемес³ мен балаларды оќыту нысанын тањäàóѓà ќ±ќûѓы бар. Балалардыњ тºрбиес³ мен б³л³м алуына ќатысты барлыќ мºселелерд³ балалардыњ м‰дделер³н нег³зге алып жºне балалардыњ п³к³р³н ескере отырып, μзара кел³с³м³ бойынша ата-аналар шешед³. Ата-аналардыњ арасында кел³спеуш³л³к болѓàí æàѓдайда олар (олардыњ б³реу³) б±л кел³спеуш³л³ктерд³ шешу ‰ш³н ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органѓа немесе сотќà æ‰ã³íóãå ќ±ќûëû.

Àòà-àíà ќ±ќûќтарынан айыру. Егер ата-аналар (олардыњ б³реу³): 1) ата-ана м³ндеттер³н орындаудан, оныњ ³ш³нде алимент тμлеуден ќàñàќана жалтаратын болса; 2) μз баласын перзентханадан (бμë³ìøåñ³íåí) íå μзге де балаларды тºрбиелеу, емдеу немесе басќа да мекемелерден алудан дºлелд³ себептерс³з бас тартса; 3) μçäåð³í³њ àòà-àíà ќ±ќûќтарын пайдаланып ќиянат жасаса; 4) балаларѓà ќатыгезд³к кμрсетсе, оныњ³ш³нде олардыњденес³не немесе психикасына зорлыќ-зомбылыќжасаса, олардыњжыныстыќ ïºêò³ã³íå ќастандыќ жасаса; 5) зањдарда белг³ленген тºрт³ппен маск‰немд³кпен, нашаќîðëûќïåí æºíå óûòќ±марлыќпен ауырады деп танылѓан болса, олар ата-ана ќ±ќûѓынан айырылуы м‰мк³н.

¤з балаларыныњне ж±байыныњμм³р³не немесе денсаулыѓûíà ќàðñû ќàñàќàíà ќылмыс жасаѓàí æàѓдайда ата-аналар (олардыњ á³ðåó³) àòà-àíà ќ±ќûѓынан айырылуы м‰мк³н.

4. Бала асырап алу

Кºмелетке толмаѓан балаларѓà ќатысты жºне солардыњ м‰д- делер³не сºйкес ќана ±л асырап алуѓа немесе ќыз асырап алуѓà æîë áåð³ëåä³.

Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматы болып табылатын б±л балаларды Ќàçàќстан Республикасыныњ àóìàѓûíäà ò±ðàќты т±ратын Ќàçàќстан Республикасыныњазаматтарына тºрбиелеуге

беру м‰мк³н болмаѓàí æàѓдайларда ѓана шетелд³ктерге асырап алуѓа, не балалардыњтуыстарына осы туыстарыныњазаматтыѓû ìåí ò±ðѓûëûќòû æåð³íå ќарамастан асырап алуѓà áåð³ëó³ ì‰ì- ê³í.

Балалар Ќàçàќстан Республикасыныњ àóìàѓынан тыс жерлерде т±раќты т±ратын Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматтарына, балалардыњ туысы емес шетелд³ктерге аталѓан балалар орталыќтандырылѓан есепке ќîéûëѓàí ê‰ííåí ‰ø àé μткеннен соњ асырап алуѓà áåð³ëó³ ì‰ìê³í.

Бала асырап алѓысы келет³н шетелд³ктер баланы жеке μç³ òàњäàï àëóѓа, онымен кем³нде ек³ апта бойы т³келей жаќын араласуѓà, ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органѓа баланы асырап алѓысы келет³н³ туралы жазбаша арыз, сондай-аќ мемлекетт³к лицензиялар нег³з³нде осындай ќызметт³ ж‰зеге асыратын агентт³ктер берет³н ыќтимал ата-аналардыњ ќàðæû æàѓûíàí ºë-àóќаты, отбасы жаѓдайы, денсаулыќ æàѓдайы, жеке басыныњ адамгерш³л³к ќасиеттер³ туралы аныќтама беруге м³ндетт³.

Баланы асырап алу тºрт³б³. Баланы асырап алуды бала асырап алуѓа т³лек б³лд³рген адамдардыњ (адамныњ) арызы бойынша сот ж‰рг³зед³. Бала асырап алу туралы ³стерд³ сот азаматтыќ ³ñ æ‰ðã³çó çàњдарында кμзделген ережелер бойынша ерекше ³с ж‰рг³зу тºрт³б³мен ж‰рг³зед³.

Балаларды асырап алу туралы ³стерд³ сот ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органдардыњ ќатысуымен ќарайды. Бала асырап алушыныњ жºне асырап алынѓан баланыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³ баланы асырап алу туралы сот шеш³м³ зањды к‰ш³не енген к‰ннен бастап туындайды.

Сот баланы асырап алу туралы соттыњ øåø³ì³ çàњды к‰ш³не енген к‰ннен бастап ‰ш к‰н ³ш³нде осы шеш³мн³њ êμø³ðìåñ³í øåø³ì øûѓàðѓан орны бойынша азаматтыќ хал акт³лер³н жазатын орган мен ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органѓа ж³беруге м³ндетт³.

Бала асырап алу азаматтыќõàë àêò³ëåð³í³њмемлекетт³к т³ркеу³ ‰ш³н белг³ленген тºрт³ппен мемлекетт³к т³ркелуге ти³с. Бала асырап алуѓа т³лек б³лд³рген адамдарды есепке алу облыстыќ (республикалыќ ìàњûçû áàð ќалалыќ, астаналыќ) àòќарушы органдар белг³леген тºрт³ппен ж‰зеге асырылады. Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматы болып табылатын балаларды асырап алуѓа т³лек б³лд³рген шетелд³ктерд³ есепке алу Ќàçàќстан Республикасыныњ Ñûðòќы ³стер министрл³г³ белг³лейт³н тºрт³ппен ж‰рг³з³лед³.

Б³рнеше бала асырап алу. Б³р адамныњàѓàëû-³í³ë³ æºíå àïà- ëû-ñ³њë³ë³ (ќарындасты) болып табылатын немесе μзара туыстыќ ќатынасы жоќ б³рнеше баланы асырап алуына болады. ¤зара туыстыќ ќатынасы жоќ асырап алынѓан балалардыњ арасында аѓалы-³н³л³ жºне апалы-с³њë³ë³ (ќарындасты) сияќòû ќ±ќûќтар мен м³ндеттер пайда болады.

Асырап алу балалардыњм‰дделер³не сай келет³н жаѓдайларды ќîñïàѓàíäà, àѓалы-³н³лер мен апалы-с³њë³ëåðä³ (ќарындастарын) ºрт‰рл³ адамдардыњ асырап алуына жол бер³лмейд³.

Бала асырап алуѓа бала асырап алушы адамныњ отбасында баланыњ ќалыпты дамуы, тºрбиелену³ жºне б³л³м алуы ‰ш³н жаѓдайлар болѓан кезде р±ќñàò åò³ëåä³.

Мыналарды:

1)сот ºрекетке ќаб³летс³з немесе ºрекет ќаб³летт³л³г³ шектеул³ деп таныѓан адамдарды;

2)сот б³реу³н ºрекетке ќаб³летс³з немесе ºрекет ќаб³летт³л³г³ шектеул³ деп таныѓан ерл³-зайыптыларды;

3)ñîò àðќûëû àòà-àíà ќ±ќûќтарынан айырылѓан немесе сот ата-ана ќ±ќûќтарын шектеген адамдарды;

4)μç³íå çàњмен ж‰ктелген м³ндеттерд³ ти³с³нше орындамаѓàíû ‰ø³í ќîðѓаншылыќ (ќàìќоршылыќ) м³ндеттерден шеттет³лген адамдарды;

5)åãåð μз к³нºлары бойынша сот шеш³м³мен бала асырап алудыњ к‰ш³ жойылса, б±рынѓы бала асырап алушы адамдарды;

6)денсаулыќ æàѓдайы бойынша ата-ана ќ±ќûќтарын ж‰зеге асыра алмайтын адамдарды ќîñïàѓàíäà, ќай жыныстан болса да кºмелетке толѓан адамдар бала асырап алушылар бола алады. Баланы асырап алуѓà, îíû ќîðѓаншылыѓûíà (ќàìќоршылыѓûíà) àëóѓа, патронатќà àëóѓа болмайтын адамныњ бойындаѓы ауруларыныњ ò³çáåñ³í Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡ê³ìåò³ áåëã³ëåéä³.

Б³р-б³р³мен некеде т±рмайтын адамдардыњ белг³л³ б³р баланы б³рлес³п асырап алуына болмайды. Некеде т±рмайтын асырап алушы мен асырап алынушы баланыњ жас айырмасы кем дегенде он алты жас болуы ти³с. Сот дºлелд³ деп таныѓан себептер бойынша жас айырмасы ќûñќартылуы м‰мк³н. ¤гей ºкес³ (μгей шешес³) бала асырап алѓанда, жас айырмасы талап ет³лмейд³.

Баланы асырап алу ‰ш³н оныњата-аналарыныњêåë³ñ³ì³ ќàæåò. Æàñû îí àëòûѓа жетпеген, кºмелетке толмаѓан ата-аналардыњ

баласын асырап алѓанда, сондай-аќ олардыњ ата-аналарыныњ немесе ќîðѓаншыларыныњ (ќàìќоршыларыныњ), патронат тºрбиеш³лер³н³њ кел³с³м³, ал ата-аналары немесе ќîðѓаншылары (ќàìќоршылары) болмаѓàí æàѓдайда — ќîðѓàíøû æºíå ќàì- ќоршы органныњ êåë³ñ³ì³ ќàæåò.

Бала асырап алуѓа ата-аналардыњ кел³с³м³ нотариат куºландырѓан немесе ата-анасыныњ ќàìќîðëûѓынсыз ќàëѓан бала т±ратын мекемен³њ басшысы растаѓан не бала асырап алу ж‰рг³з³лген орындаѓы немесе ата-ананыњ ò±ðѓûëûќòû æåð³íäåã³ ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы орган бек³ткен арызда кμрсет³луге ти³с, сондай-аќ бала асырап алу ³с³н ж‰рг³зу кез³нде сотта т³келей б³лд³р³лу³ м‰мк³н.

Бала асырап алу туралы сот шеш³м³ шыѓàðûëѓàíѓа дей³н атааналар бала асырап алуѓà μздер³ берген кел³с³м³н³њ ê‰ø³í æîþѓà ќ±ќûëû.

Ата-аналар наќты адамдарѓà íå íàќты адамды кμрсетпей- аќ баланы асырап алуына кел³с³м беру³ м‰мк³н. Ќîðѓàíøû æºíå ќàìќоршы органдар сотќа баланы асырап алудыњ бала м‰дделер³не сай келет³н³ туралы ќорытынды беред³. М±ндай ќорытынды баланы оныњ μãåé ºêåñ³ (μгей шешес³) асырап алѓан кезде талап ет³лмейд³.

Ќîðѓаншылыќòà (ќàìќоршылыќòà) ò±ðѓан балаларды асырап алу ‰ш³н олардыњ ќîðѓаншыларыныњ (ќàìќоршыларыныњ) жазбаша т‰рдег³ кел³с³м³ ќажет. Патронат туралы шарт бойынша тºрбиелен³п жатќан балаларды асырап алу ‰ш³н патронат тºрбиеш³лер³н³њ жазбаша т‰рдег³ кел³с³м³ ќàæåò.

Ата-аналарыныњќàìќîðëûѓынсыз ќàëѓан жºне тºрбие, емдеу мекемелер³ мен басќа да мекемелердег³ балаларды асырап алу ‰ш³н осы мекемелер басшыларыныњ жазбаша т‰рдег³ кел³с³м³ ќàæåò.

Сот баланыњ м‰дделер³н кμздей отырып, оны асырап алу туралы осы баптыњ 1, 4—6-тармаќтарында аталѓан адамдардыњ êåë³ñ³ì³íñ³ç øåø³ì øûѓàðóѓà ќ±ќûëû.

Баланы ата-аналарыныњ кел³с³м³нс³з асырап алу. Åãåð ата-аналарын:

1)сот белг³с³з немесе μлген, хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;

2)сот ºрекетке ќаб³летс³з деп таныса;

3)ñîò àòà-àíà ќ±ќûќтарынан айырса;

4)баламен б³рге т±рмайтын жºне сот дºлелс³з деп таныѓан себептер бойынша алты айдан астам уаќыт бойы оны тºрбиелеу