аржыны мєні 1

Лекция 1.     Тақырып:  Қаржының мәні, функциясы және ролі Жоспар: 1. Қаржының әлеуметтік-экономикалық мазмұны 2. Қаржылардың қалыптасуы мен дамуы 3. Нарықтық экономикадағы қаржының мәні мен атқаратын ролі 4. Қаржылардың нысандарының сипаттамасы 5. Қаржылардың қызметтері 6. Құндылықты категория бойынша қаржылардың өзара байланысы мен әрекеттері 7. Қаржылық қатынастардың объектісі ретінде қаржылық кірістер мен ресурстар   Лекцияның мақсаттары: Қаржының әлеуметтік-экономикалық мазмұнын, қалыптасуы мен даму шарттарын зерттеу. Нарықтық экономикадағы қаржылардың атқаратын ролін анықтау. Қаржының негізгі нысандары мен атқаратын функцияларын анықтау. Лекцияның мазмұны 1. Қажының  әлеуметтік-экономикалық маңызы                   Материалдық игіліктерді игеру, олардың үздіксізділігін қамтамасыз ету  яғни ұлғалмалы ұдайы өндіріс үрдістерінің жүзеге асырылуы  ақшалай түрдегі құн қозғалысынсыз мүмкін емес. Ақша айналымының негізінде қаржы  немесе ақша сомасының бір адамнан  екіншісіне өту үрдісі жүзеге асады. Бүл ерекше үрдіс нәтижесінде «қаржы » термині қалыптасты. «Қаржы» термині латынның <finis> деген сөзінен, түсінігі –«соңы», «табысқа жету», «қолма қол ақша»деген ұғымдарды  яғни төлемнің соңы, төленуі деген мағыны береді. Кейінірек бұл термин француздың <financia> түрінде беріліп, кең мағынада ақшалай төлемдер түсінігін және мемлекеттің табыстарының жиынтығы түсінігін берді.             Құндылықты категория ретінде қаржы   мемлекеттік шаруашылық субъектлерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ақшалай қорлар мен кірістердің қалыптасуымен, қоғамдық өнімді бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастарды  береді.  Қаржы тек орталықтандырылмаған және орталықтандырылған қорларды қалыптастыру мен пайдалануға байланысты экономикалық қатынастарды ғана қамтиды.   Осыған сәйкес қаржы ғылымының  нысанына қоғамдық өнімді бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастар жатады. Қаржының объектісіне мақсатты ақша қорлары мен кірістер жатады.  Қаржының субъектісіне  кәсіпорындардар, ұйымдар, халық және мемлекет жатады.                Кәсіпорынның қажеттілігін қанағаттандыра отырып қаржы құнның санаттарын(ақшалай және тауарлы түрдегі) ауыстыру үрдісін қамтамасыз етеді.  Тек тауарлардың қозғалысының құндылықты санаты(категориясы) ғана ақша айналымы мен бөлістірушілік сипаттағы экономикалық қатынастарды туындатады. Жоғарыда келтірілгендерді қорытындылайтын болсақ, қаржының мазмұны тауар-ақша қатынастарының қалыптасуы және құндылық заңының жүзеге асырылуымен айқындалады.                Қаржының мәнін тереңірек түсіну үшін өнімнің дайындалу мен бөлістірілу уақыты аралығындағы ақшалай нысандағы қозғалысты, қатынастарды   қарастыру қажет. Жеке кәсіпорынның өнімінің өндірістік құны келесі элементтермен анықталады  -  C+V+m  Мұндағы :      С- өндірістік материалдық шығындар                         V- еңбек ақы                          m- қосалқы өнім                  Келтірілген элементтер ақшалай қорларды қалыптастырып, жинақтап, тұтынуды қарастырады. Алынған кірістің бір бөлігі кәсіпорын қарамағында қалып,екінші бір бөлігі мемлекетке аударылады.               Осының нәтижесінде ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорлары қалыптасады. Қаржылар ақша қорларының әртүрлі мақсаттағы қозғалысы барысында пайда болады. Тауарлардың құндылықты нысандағы қозғалысы ақша айналымын және ІЖӨ бөлістіруде орын алатын экономикалық қатынастырды туындатады.            Қаржы – бұл ұлттық табыс пен ІЖӨ бөлістіру мен қайта бөлістірудің экономикалық құралы.            Қаржы  - бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру мақсатында  және шаруашылық субъектлердің ұдайы өндірісін жүзеге асыруда қолданылатын ақшалай қаражаттардың қорын қалыптастыру мен пайдаланумен байланысты ақшалай қатынастар жиынтығы болып табылады.              Қаржының қажеттілік деңгейі  қоғамның даму қажеттілігіне  байланысты болады. Қоғамды материалдық игіліктермен қамтамасыз ету үшін өндірісті дамыту қажет. Ал мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру үшін  ақша қаражаттарының қорлары қажет.  Қаржылық қатынастар екі аяны қамтиды:             -мемлекеттік бюджет жүйесіне қажетті орталықтандырылған ақша қаражаттарының  қорларын  қалыптастыру мен пайдалануға байланысты экономикалық ақша қатынастарын;          -кәсіпорынның орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру мен пайдаланумен байланысты экономикалық ақша қатынастарын;                                2. Қаржылардың қалыптасуы мен дамуы                     Орталық Европадағы алғашқы буржуазиялық төңкерістің нәтижесінде мемлекет басшысының қазынадан айыру үрдісі орын алды. Осының нәтижесінде жалпы мемлекеттік ақша қорлары – бюджет қалыптасты. Мемлекеттік бюджеттік қалыптасуы мен дамуы жүйелі сипатта орын алып, мемлекеттік кірістер мен шығыстардың жүйесі қалыптасты. Мемлекеттің кірістері заттай түрдегі еңбек өнімдерінен емес, ақшалай нысандағы салықтардан құрала бастады.                     Қаржы бұл тарихи категорияны сипаттайды. Олар мемлекеттің қалыптасуынан бастап, қоғамда сыныптарға бөліну қалыптасқан уақыттан бері орын алып келеді. Капиталистік  құрылымға  дейін мемлекеттің қажеттілігінің басым бөлігі натуралды түрде жинақтар мен алымдардың әр түрін бекіту арқылы қанағаттандырылды. Тауар-ақша қатынастары жалпы қоғамдық сипатта болған капитализм жағдайында қаржы- ұлттық табысты бөлістіру, ақша қаражаттарының қорларын қалыптастыру мен бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастарды сипаттайды. Қаржылық қатынастар 20 ғасырда Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін кең дами бастады. Барлық мемлекеттерде ұлттық табыстың көп бөлігін мемлекет иелігінде пайдалану жүзеге асырылды. ( 30 дан 50%-ға дейін). Ақшалай қаражаттардың ірі көлемін иелене отырып, мемлекет ұлғалмалы ұдайы өндіріс үрдісіне өз әсерін тигізе бастады. Осы уақытта әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындардың қаржысы кең ауқымда дами түсті. Дамыған шет мемлекеттерде ұйымның акционерлік қоғам нысанындағы түрі кең етек жайды. Оған  акцияны шығарудың   капиталды жинақтаудың түрі ретінде  қолданылуы өз әсерін тигізді.                  Қаржының дамуын екі негізгі кезеңге бөліп көрсетуге болады:                 1 кезең – Қаржының жетілмеген нысаны. Капиталистік  құрылымға  дейін мемлекеттің қажеттілігінің басым бөлігі натуралды түрде жинақтар мен алымдардың әр түрін бекіту арқылы қанағаттандырылды. Қаржылар өндірістен тыс сипатта орын алды. Осы кезеңде шығындар негізінен тек қорғаныс саласына жұмсалынды                 2 кезең  – Қаржының жетілген нысаны. Тауар-ақша қатынастары жалпы қоғамдық сипатта болған капитализм жағдайында қаржы- ұлттық табысты бөлістіру, ақша қаражаттарының қорларын қалыптастыру мен бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастарды сипаттайды.                               3. Нарықтық экономика жағдайында  қаржылардың атқаратын ролі             Қаржы  бұл ақша қатынастарының құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың атқаратын ролі экономикалық қатынастар жағдайындағы ақша қатынастарының орнына байланысты болып табылады. Бірақ барлық ақша қатынастары қаржылық қатынастарды сипаттамайды.  Қаржылардың ақшадан айырмашылығы олардың мазмұнында емес, атқаратын функциялары бойынша ерекшеленеді.               Қаржылар негізінен ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыра отырып, мемлекет пен кәсіпорындарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуге бағытталған. Қаржы ұлттық табысты қалыптастыру мен пайдалану арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Олар өндіріске, бөлістіруге және тұтынуға тікелей әсер етеді. Өндірісті дамытумен байланысты қажеттіліктерді, жұмысшы мен оның жанұясының қажеттіліктерін, үй шаруашылығы мен кәсіпорынның қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, қаржы құнның нысанын алмастыру үрдісін (тауарлы, ақшалай) қамтамасыз етеді.               Мемлекеттің қаржысы қоғамдық қажеттіліктерді (қорғаныс, білім, басқару, мәдениет және т.б.) және халықтың жеке топтарын әлеуметтік қорғауды (жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, жүктілігі бойынша  жәрдем және т.б.) қамтамасыз ете отырып, меншік нысанының алмасу үрдісін жалпы мемлекеттік деңгейде қамтамасыз етеді.  Мемлекеттің дәстүрлі функцияларынан басқа мемлекеттің шаруашылық үрдістерді реттеу функциясын атқарады яғни республикалық бюджет арқылы жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайызы және ІЖӨ 20 пайыздан астамы бөлістіріледі.  Бұл өз кезегінде ұлғалмалы ұдайы өндіріс үрдісін жоспарлауға және экономиканың басым бағыттарын қаржыландыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар субъективті жеке шешім қабылдаған жағдайда қаржыландыру тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан да нарықтық экономика жағдайы қаржының атқаратын ролінің арта түскенін айта кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларға байланысты орын алды:            Біріншіден, дәстүрлі кәсіпорын топтарымен қатар шаруашылық субъектлер қалыптасқан жағдайда қаржылық қатынастардың жаңа топтары қалыптасады.  Осы уақытта олардың арасындағы байланыс шиеленісе түседі.             Екіншіден,  – қаржылар ақша қатынастарының жеке аясы болып табылады. Қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып ақшалар қаржының материалдық негізі болып, айналыс құралы функциясын атқарады яғни   капиталға айналады.            Үшіншіден, микро деңгейде қаржылардың ролі төмендеп, макродеңгейде олардың мәні артады.          Еліміздің жаңа экономикалық қатынастарға көшуі өндірісті едәуір төмендетіп, жұмыссыздықтың қалыптасуына жол беріп, әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздықтың және инфляцияның қалыптасуын туындатты.  Осы кезеңде мемлекеттің қаржы саясаты тұрақсыз болып, жиі өзгереді.  Сонымен қатар  сәйкес келесі жағдайлар орын алады: -          Қаржылық ресурстар тек мемлекеттік бюджетте ғана емес, басқада қорларда- зейнетақы, еңбекпен қамту және медициналық сақтандыру қорларында  шоғаырланады; -           Бюдже, негізінен салықтық түсімдер арқылы толықтырылады.  Салықты көбейтуге бағытталу өндірістің құлдырауына әкеледі. Сол себептен салық жүйесін жетілдіру қажеттілігі туындайды; -          Экономикаға мемлекетттің араласпауының нәтижесінде халық шаруашылығын бюджеттен қаржыландыру көлемі –60% -12%-ға дейін төмендейтіндігі.                                 4. Қаржылардың нысандарының сипаттамасы          «Қаржы» (санатын) категориясы басқа құндылықты категориялардан ерекшеленеді. Қаржылардың айрықша ерекшеліктеріне келесілер жатады: - Қаржының қор түрінде пайдаланылуы. Қаржылар ақшалай қорлардың қозғалысында қалыптасады. Ал ақшалай қорлар қаржылық қатынастардың объектісіне жатады. - Қаржының бір мақсатқа пайдаланылуы.   Олардың нақты бір шығындарға жұмсалуы. - Қаржылардың міндеттілігі. Бұл қаржы ресурстары мен экономиканың  қажеттіліктерімен байланысты. - Қаржылар эквивалентсіз болып табылады. Қаржылық кірістер құнның біржақтылық қозғалысының негізінде қалыптасады. Қаржылардың  құнның басқа да категорияларымен қарастырғанда  (баға, еңбекақы, несие) бірге жалпы ерекшеліктері бар: - қаржы ақшалай нысанда болады - қаржылық қатынастардың бөлістірушілік қатынастардың жатуы Осыған орай кез-келген қаржылық қатынастар  бұл ақша қатынастары болып табылады. Азаматтар арасындағы саудадағы ақшалай қатынастар қаржыға жатпайды.  Қаржылар ақшалардан мазмұны бойынша да, атқаратын функциялары  бойынша да ерекшеледі. Қаржылық қатынастар ақшалай нысанда болғанымен барлық ақшалай қатынастар қаржылық қатынастарға жатпайды.            5. Қаржылардың функциялары       Қаржының мәні оларды функцияларында айқын байқалады. Функция дегеніміздің өзі қаржының атқаратын жұмысы. Бүгінгі таңда шет елдерде қаржылардың функцияларының саны мен мазмұны бойынша көптеген пікірлер туындауда. .       Қәзіргі уақытта қаржылардың 2  тұжырымдамасы (концепциясы) кең қолданысқа келуде. Оның бірі-бөлістірушілік, екіншісі- ұлғалмалы өндірістік концепция.        Бірінші бөлістірушілік тұжырымдамасын  ұстанушылардың ойынша:  қаржылар қоғамдық ұлғалмалы ұдайы өндірістің екінші кезеңінде яғни ақшалай түрде қоғамдық өнімді бөлістіру үрдісінде қалыптасады.  Осы тұжырымдама  негізінде қаржылар екі функцияны атқарады: бөлістірушілік және бақылаушылық функция.       Бөлістірушілк функция арқылы қоғамдық өнім мен оның маңызды бөлігі-ұлттық табыс бөлістіріліп, қайта бөлістіріледі. Қоғамдық өнімді бөлістірудің екі түрін бөліп көрсетуге болады: алғашқыбөлістіру және қайта бөлістіру.      Алғашқы бөлістіру жағдайында қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)  шығарып тасталынады және жаңадан жасалынған құн –ұлттық табысты бөлудің нәтижесінде мемлекеттік, өндірістік аяның (шаруашылық жүргізуші субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары негізінде қалыптасады.  Қайта бөлу  – бұл салалық сондай-ақ аумақтық тұрғыда шаруашылық жүргізуші субъектлер бойынша қоғамдық өніммен, тұтынуды үлестірудің  сан алуан процестерін (үрдістерін) қамтиды.  Өндірісті ұлғайтуға жұмсалатын мемлекеттің ақшалай қорларының бір бөлігі жинақтау қоры деп аталады. Осыған сәйкес  бөлістірушілік функциясы арқылы қаржылар қоғамдық өнімді қанағаттандырады, ал бөлістірушілк функция арқылы қаржылардың мәні мен мазмұны ашылады. Қаржылардың бөлістірілуі ұдайы өндірістің басқа да кезеңдерінде -өндіріске, айырбасқа, тұтынуға әсер етеді. Ұдайы өндірістік тұжырымдамасын жақтаушылар қаржыны –бір кезеңді емес, толығымен ұдайы өндірістің категориясы деп есептейді. Өйткені, олардың пікірінше: қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз байланысты яғни қаржы өндірістік қорлардың (капиталдың айналымын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар олар қаржыны айырбас категориясы ретінде де қарастырады яғни қоғамдық өнімді бөлістіру айырбас үрдісінде де жүзеге асады деп есептейді. Ақша қаражаттарының қозғалысындағы қаржылардың мәнін анықтайтын бөлістірушілік функциямен салыстырғанда ұдайы өндірістік тұжырымдаманы ұстанушылар қаржының мәнін ақшалай нысандағы құнның қозғалысында анықтайды. Қаржылардың мәнін тереңірек түсіну үшін ұдайы өндірістік тұжырымдаманы жақтаушылар қаржыларды келесідей функцияларын бөліп көрсетеді.                 1) ақшалай кірістер мен  шығыстарды қалыптасуын ұйымдастыру                2) ақшалай кірістер мен қорларды пайдалану                3) бақылаушылық функциясы                Айта кететін жайт, қаржының бақылаушылық функциясын барлық тұжырымдаманы қолдаушылар қолданады.      6. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы                    Қаржы баға, несие, еңбек ақы  сияқты категориялармен өзара байланыста болады. Аталған категориялар бөлістіру үрдісінде де қатынасады, бірақ олардың қатынасуы әр түрлі нысанда орын алады.                   Бөлістіру үрдісінде қоғамға қажетті шығындармен анықталатын бағаның құннан ауытқуы орын алады. Бұл жағдайда қайта бөлу үрдісіне қаржылар қатынасып, олар құнның белгілі бір бөлігін бөліп алады(мысалы, акциздер, экспортқа және импортқа салынатын салықтар немесе кедендік төлемдер) және жетпеген құнды дотациялар арқылы толықтырады       Бағаның құннан ауытқу жағдайы мемлекет тарапынан баға саясатын жүргізу барысында (реттеушілік бағалар, әлеуметтік-төмен баға қою жағдайында) жүзеге асырылады. Қаржылар еңбекақымен тығыз байланысты. Бюджеттік аяның жұмысшыларының еңбек ақысы бюджет қаржаттарының қалыптасуымен (бюджеттің мүмкіндіктерімен) тығыз байланысты.             Нарықтық экономика жағдайында бағалардың еңбек ақыға әсер етуі жиі орын алып отырады.             Қаржының несиемен өзара байланысы. Қаржылық және несие қатынастарында да, ұзақ және қысқа мерзімді несиелеу мақсатында ақшалай қорлар(ссудалық капитал) қалыптасып, пайдаланылады. Қаржы және несие капиталдық салымдар мен айналым қорларының қалыптасуының негізгі көзі болып табылады. Қаржылар арқылы банктердің қаржылары қалыптасады ал несие арқылы қаржылық ресурстар қалыптасады. Олардың айырмашылығы   мынада; қаржылар қоғамдық өнімді  бөлістіріп, қайта бөлетін болса, ал несие қаржы бастаған бөлістіруді жалғастыра отырып, тек қайта бөлуге ғана қатынасады.  Қаржыландыру бұл қайтарымсыз және жедел емес тәртіп бойынша қаражаттардың жұмсалуы болатын болса, ал несие- қайтарымдылық, жеделділік, төлемділік, берілген қарыз ақшалардың  материалдық қамтамасыз етілуіне бағытталады.                                        7. Қаржылық қатынастар объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары               Қаржылар тек қана экономикалық категория яғни ақша қаражаттарының жиынтығы ғана емес, ақша қорлары түрінде де қарастырылады. Бұл жалпы ішкі өнімді бөлу мен қайта бөлуде қалыптасатын ақша қорлары немесе ақша жинақтары болып табылады..               Бірақ қаржы қорлары (жинақтар мен қосалқы бөлшектер) мен қаржы ресурстары арасында айырмашылық бар. Қаржы қорлары   –  бұл белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары ал қаржы ресурстары болса, ол ақшалай қаражаттардың көзі. Қаржы ресурстарының бір бөлігі мақсатты қорлармен байланысты болса, екінші бір бөлігі мақсатты сипатта қалыптаспайды(үстеме төлем, айыппұл, және т.б.).      «Қаржы ресурстары» ұғымынының екі түсінігін  бөліп қарастыруға болады: 1.Шаруашылық жүргізу тәжірибесіндегі «қаржы ресурстары» ұғымы   мемлекеттің, кәсіпорындардың қармағындағы белгілі бір кезеңдегі барлық ақша кірістері мен қорланымдарының жиынтығы түрінде қалыптасады. 2. Жиынтық өнімнің құндық құрылымында  (С+V+m) қаржы ресурстары-  жиынтық қоғамдық өнімнің бір бөлігі болып табылады. Қаржы ресурстарының негізгі көзіне барлық 3 элементте кіреді:  С – материалдық шығындар, V – қажетті өнім (еңбек ақы), m – қосалық өнім (кіріс). C –V –өзіндік құн.          Мысалы,  (С) элементінен амортизациялық төлемдер қалыптасатын болса,  (V) элеменеті – салықтардың  көзі болып табылады,  (m)элементі –сыртық экономикалық қызметтен түскен түсімдер, кірістер және салықтар  (кедендік төлемдержәне т.б.).         Мемлекеттің қаржы ресурстарының негізгі көздеріне тартылған қаражаттар-несиелер де жатады.   Қаржы ресурстарының арттырудың негізгі факторына – қоғамдық еңбектің өнімділігін арттыру жатады яғни оның нәтижесінде өнімді өткізуден түскен түсімдер, пайда және қор қайтарымы көрсеткіштері орын алады.        Екінші фактор –жиынтық өнімді теңдей бөлінуі (С+V+m) яғни қоғамдық өнімді материалдық шығындардың орнын толтыру қорына бөлістіру. Бұл фактор қаржы ресурстарының негізгі көзі ұлттық табысты бөлістірудің басты көзі болып табылады. Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған түрде қалыптасады. Орталықтандырылған түрде мемлекеттік бюджеттің қаржылары зейнетақы қорлары және бюджеттен тыс қорлар негізінде қалыптасады. Ал орталықтандырылмаған негіздегі қорларға: жинақтау, тұтыну, амортизациялық аударымдар қорлары жатады.