- •Kirisiw
- •I. Internet ha’m word wide web (www) din’ payda boliwi sebepleri
- •1. 1. Internet xizmeti rawajinin’ jag’dayi ha’m keleshegi
- •1.2. World wide web (www) rawajlaniw tariyxi
- •1.3. Html belgilew tili haqqinda uliwmaliq mag’liwmat
- •II. “tuwiw u’yi jumisin avtomatlastiriw” web sayti'n islep shi'g'I'w
1.2. World wide web (www) rawajlaniw tariyxi
Du'nya cho‟lg‟ami (pautina) Word Wide Web (WWW) yamasa (W3) 1989 ji'li' payda bo‟ldi. Woni'n' ma'nisi Shveytsariyadag'i' CERN (The European Laboratory for partile physios-elementar zarrachalarning Yevropa laboratoriyasi') dep atalg'an laboratoriyani'n' bir gruppa ilimpazlari' islep shi'qti'lar. Tuwri'si'da, bunday hu'jjetler menen islew hasasi' yetip internet saylang'an. CERN global tarmaqtag'i' yen' ti'g'i's wori'nlardan biri yesaplang'an. Bul mashqala menen laboratoriya xizmetkersi fizikali'q Tim Berners-Li shug‟ullandi ha'm 1991 ji'lda o‟z rejesin aqi'ri'na etkazdi. 1960ji'li' amerikali'q ali'm Teodor Xolm Nelsonning sog'an o‟xshash mashqala menen mashg‟ul bo‟lganini ayti'p o‟tish za'ru'r. Wol o‟z aldi'na sonday maqset qo‟ygan yedi:
Insaniyat jaratqan tu'r-tu'rli bahadag'i' tekstli hu'jjetlerdi arnawli' kompyuter tarmog‟iga birlestiriw ha'm wolardi' o‟zaro logikaan bog‟lash. Bunda paydalani'wshi' tiykarg'i' yamasa qo‟shimcha informaciyali' qa'legen hu'jjettin' bir jayi'ndan basqasi'na o‟tishi mu'mkin. 1965 ji'li' Nelson T. X. bunday tekstli informaciyalardi' sho'lkemlestiriw usi'li'n gipertekst, o‟zining a'melge oshmagan proyektsin bolsa, Xanadu dep nomladi. A'ne usha T. Nelsonning Xanadudagi g‟oyasi WWW ning rawajlani'wi'na du'mpish bo‟ldi. 1993 ji'li' amerikali'q student Mark Andressen Mosaic Web-sharxlovchi programmasi'n yozdi. Bul programma birinshiler qatari' grafik interfeyske iye bo‟ladi ha'm ti'shqansha menen isley baslaydi'. Mosaic isletiw ushi'n qolay UNIX, PC ha'm Macintosh platformalarida isleydi ha'm biypul tarqatiladi. Biraq, waqi't o‟tgach izertlewshi Mosaic tiykarlawshi Silicon Graphics menen birlesdi. Wolar ha'zirgi ku'nde baslawshi' brauzer-Netscape ni jaratti'lar. Shama menen Webdagi barli'q trafiklarning 80% Netscape ga to‟g‟ri keledi. Xojali'qlardag'i' kompyuterlerdi Netscape menen yesheyin ju'klew mu'mkin. Keyin bazarda Microsoft kompaniyasi' wo'nimi Internet Explorer atli' jan'a brauzer payda bo‟ldi. Wol da demde internet tarmog‟iga kiritila basladi'. Qaysi' bir ta'repten WWWning belgili bo‟lib ketiwi Microsoft Windowsqa o‟xshab ketedi. Windows MS DOS tekst barli'q wazi'ypalardi' qolay grafik interfeys arqali' atqaradi'. Keleshektegi WWW brauzer ha'm kompyuterlerde informaciyalardi'n' si'rtqi' ko‟rinishi menen basqari'latug'i'n, isletiwde yen' qolay til HTML menen bekkem bog‟lanadi. Son'g'i' ji'llar dawami'nda HTML de bir qansha o‟zgarishlar ju'z bo‟ldi. 1999ji'l 24 dekabr arnawli' kommerciyali'q yemes sho'lkem WWW Consortium (W3S) ta'repinen qabi'l yetilgen HTML fayllari', audio-videokliplar menen islewde, a'sirese betlerdi o‟zaro bog‟lashda u'lken qolayli'qlar jaratti'.
1.3. Html belgilew tili haqqinda uliwmaliq mag’liwmat
Du'nya o‟rgimchagi-World Wide Web (WWW) HTML gipertekst bog‟lanish tili ja'rdeminde du'zilgen Web-betlerden ibarat HTML talay quramali' til (Standart Generalived Marnup Language SGMLning yesaplanadi'. Ananaviy tu'sinik bo‟yicha HTML pu'tkilley programmalasti'ri'w tili yesaplanmaydi. HTML-hu'jjetti belgilew tili. HTML-hu'jjetti izertlew yetiwde tekstli hu'jjetler teg (tag) lar menen belgilenedi. Wolar arnawli' mu'yeshtegi belgiler menen o‟rlagan bo‟ladi, (< ha'm >). Tegler tekstlerdi formatlawda ha'm tekstke tu'r-tu'rli nomatn elementlerdi mi'sali', grafiklar, qo‟shimcha ob'ektler ha'm sol si'yaqli'lardi' o‟rnatishda isletiledi. HTML tilinin' tiykarg'i' qag'i'ydalari' to'mendegishe:
1 − qag'i'yda. HTMLdagi qa'legen ha'reket tegler menen ani'qlanadi'. Bir teg (shep) ha'rekettin' bas bo'leginde, yekinshisi bolsa, (o‟ng) aqi'ri'nda turadi'. Bunda tegler « < » yamasa « > » belgiler menen qasi'nda turadi'. Yolg‟iz o‟zi isletiletug'i'n tegler da a'meldegi. 2 − qag'i'yda. Brauzer tu'n'ligidegi mu'yeshtegi qawi's ishine jaylasti'ri'lg'an qa'legen teg yamasa basqa instruktsiya ti'sqari'na shi'g'ari'lmaydi' ha'm HTML-fayl ushi'n ishki buyri'q yesaplanadi'. Forma: <HTML>... ...bet teksti... <|HTML> bunda chapki teg <HTML> HTMLdagi hu'jjettin' baslani'wi'n, <|HTML> teg bolsa aqi'ri'n an'latadi'. Yeger brauzer chapki tegga dus kelsa, na'wbettegi tekst-bul HTMLdagi kod yekenligi belgili bo‟ladi. Brauzer o‟z tu'n'liginde tegni yemes, ba'lki tegler o‟rtasidagi tekstti ko‟rsatadi. Bul tegler menen HTMLdagi qa'legen hu'jjet baslanadi' ha'm tamam bo‟ladi. HTML qag'i'ydalari'na ko‟ra, yopuvchi (o‟ng) teg tap ochuvchi (shep) teg si'yaqli' jazi'ladi', lekin teg ati' aldi'na «|» (to‟g‟ri slesh) simvoli qo‟shib qo‟yiladi. Qo‟shaloq tegler arasi'nda birden-bir principial parq sonda, yopuvchi tegler parametrlerden paydalanmaydilar. Uyqas juwmaqlawshi' teglerge muxtoj bo‟lgan tegler konteyner tegler dep ataladi'. Ochuvchi ha'm yopuvchi tegler arasi'nda jazi'lg'anlardi'n' barli'g'i' teg-konteynerga tiyisli bo‟ladi. Geyde juwmaqlawshi' tegni tu'sirip qaldi'rsa da bo‟ladi. Mi'sali', <TD> kesteinin' yacheykasidagi mag'li'wmatlardi' ji'rlawshi' teg ushi'n wog'an uyqas bo‟lgan yopuvchi teg <| TD> ni mudami tu'sirip qaldi'ri'w mu'mkin, keste yacheykasi ushi'n mag'li'wmatlardi'n' pi'tkenligi na'wbettegi <TD> tegning payda bo‟lishi arqali' ani'qlanadi'. Qatar tegler juwmaqlawshi' teglerge muxtoj bo‟lmaydi. Mi'sal jol menende to'mendegilerdi keltiriw mu'mkin: <IMG> suwretti o‟rnatish tegi; <BR> qatari'ni'n' ma'jburiy tu'rde uzati'li'wi'; <BASEFONT> bazali'q shrifttin' ko‟rsatmasi ha'm boshkalar. Ko‟pincha tegning ma'nisine qaray woni'n' juwmaqlani'wi'na za'riwligi to‟g‟risida pikir yetiw mu'mkin. HTMLda teglerdin' noto‟g‟ri jazi'li'wi'na itibar beriw a'det ko'rinisine kirmagan. Noto‟g‟ri jazi'lg'an teg yamasa woni'n' parametrin brauzer ani'qlani'wi' kerek. Bul barli'q brauzerler ushi'n uli'wma qag'i'yda boli'p tabi'ladi'. Geyde brauzerler ta'siri asti'na qa'te jazi'lg'an tegler menen birge, brauzerdin' belgili versiyasi' anglanmagan tegler da tu'sip qaladi'. HTML tegleri «hissa qo‟shish» da'rejesi bo‟yicha ajrali'p turadi'. Quramali' HTML-hu'jjetlerde birpara elementlerdin' ules qo‟shish da'rejesi 10dan da asi'wi' mu'mkin. Bunda aldi'ng'i' u'les qo‟shish da'rejesinde bo‟lgan tegler a'meldegi teglerge sali'sti'rg'anda Bas (roditelskiy) teg dep ataladi'. A'meldegi teg bolsa, tarmaqlani'p shi'qqan (docherniy) yamasa sho‟'ba teg yesaplanadi'. O‟z gezeginde, sho‟'ba-teg o‟z u'lesin qo‟shgan basqa teglerge sali'sti'rg'anda bas teg yesaplani'wi' mu'mkin. Tegler parametrler yamasa atributlar (ang. attribute) menen jazi'li'wi' mu'mkin. Ruxsat yetilgen parametrler yig‟indisi ha'r bir teg ushi'n individual yesaplanadi'. Parametrler jayi'wi'ni'n' uli'wma qag'i'ydasi' to'mende keltirilgen. Tegler ati'nan keyin bir-birleri menen probellar menen ajrali'p turatug'i'n tegler jazi'li'wi' mu'mkin. Teg parametrlarining izbe-izligi qa'legen tu'rde bo‟ladi. Ko‟p parametrler wolardi'n' ma'nisin (znachenie) ko‟rsatishni talap yetedi, lekin birpara parametrler wolarsi'z jazi'li'p pikir bildirmaslik (ti'ni'sh turi'w) ni maqul ko‟radi. Yeger parameter ma'nis talap qilsa, wol halda parametr ati'nan keyin ten'lik (q) belgisi arqali' ko‟rsatiladi. Parametr ma'nisi qawi's ishinde yamasa kavssiz jazi'li'wi' mu'mkin. Yeger parametr ma'nisinde probel qatnasqan bo‟lsa, wol halda qawi's, a'lbette jazi'ladi'. Parametr ma'nisinde (teg ha'm parametrler ati'nan ayri'qsha tu'rde) geyde jazi'w registri za’ru’rli bo‟ladi. Tegning parametr menen jazi'li'wi'na mi'sal:
< TABLE BORDER ALIGN> “left”> Bul jerde <TABLE> tegi ushi'n yekew parametr berilgen. Moxiyatsiz ko‟rsatilgan birinshi parametr BORDER. Yekinshi parametr ALIGN left ma'nisine iye. HTML tegleri ha'r qi'yli' parametrge iye bo‟lishi mu'mkin, lekin barli'q teglerge uyqas tu'setug'i'n qatar parametrler da a'meldegi. Mi'sali', HTML hu'jjetidegi <BODY> bulimida paydalani'wg'a ruxsat yetilgen barli'q tegler to'mendegi parametrlerge iye bo‟lishi mu'mkin: CLASS, ID, LANG, LANGUAGE, STILE ha'm TITLE. Parametrler CLASS, ID, STILElar Internet Explorerning 3. 0 versiyasi'nan baslap ha'm Netscapening 4. 0 versiyasi'nan baslap kuvvatlanib keledi. Bul parametrler usi'l (stil) lardan fodalanilganda kerek bo‟ladi. Parametrler LANG, LANGUAGE, TITLElar tek Internet Explorerning 4. 0 versiyasi'nan baslap quwatlani'p keledi. Bul parametrler uyqas kelgen paydalanatug'i'n tillerdi ko‟rsatadilar (mi'sali', Rossiya ushi'n LANGqru), skript jazi'w tilin (mi'sali', LANGUAGEqJava Script) ha'm basqalar. Zamanago'y HTMLda til tegleri ha'm wol jag'dayda ko‟rsatilgan bahalar menen birge, baslang‟ich HTML-kodta stsenariy kodlari' (Java Script yamasa VB Script) da jazi'ladi'. 90-ji'llardi'n' o‟rtalarida internet tarmog‟ining eksponentsial o‟sishi a'qibetinde HTML tili g'alabali'q tu's aldi'. Bul vaktga kelip, tildi standarti'zatsiyalash za'ru'rshiligi tug‟ildi, sebebi ko‟p kompaniyalar Internetge kiriw ushi'n ko‟plab programmali'q ta'miynatlar islep shi'qti'lar, to‟xtovsiz o‟sib barati'rg'an (HTML instruktsiyasi bo‟yicha) o‟zlarini variantlari'n usi'ni's yetdiler. HTML tili teglerin qo‟llash bo‟yicha birden-bir bir sheshimge keliw waqti' jaqi'nlasqan yedi. Internette birinshi ret ko‟rsatilgan (usi'ni's yetilgen) HTMLdagi DTD- standartti'n' 1. 0 versiyasi' bo‟ldi. So‟ngra 1995 ji'l noyabr ayi'nda WWW ushi'n talay ani'q ha'm o‟ylab yetilgen 2. 0 versiya jarati'ldi'. 1996ji'l sentyabr ayi'nda bir neshe ayli'q muxokamadan so‟ng 3. 2 versiya tastiyiqlandi (3. 0 versiya baspa yetin'madi). 1997 ji'l iyun ayi'nda HTML-standarti'ni'n' 4. 0 versiyasi' dag'aza yetildi ha'm 1997 ji'l dekabrinde ra'smiy standartg'a aylandi'. Simvolik atlar Rezervlangan simvol Simvolik atlar Qawi's («») & qnot; Ampersand (&) & mp; Kishi (<) & i'yt; U'lken (>) & t; U'zliksiz probel (tekst qatarlarg'a bo‟linib ketmaydi) & nbsp; Huqi'q (©) © Sawda markasi' (®) &red; Barli'q simvollar o‟z qaldi'qlari'na iye bo‟lishlari mu'mkin. Mi'sali', u'zliksiz probel simvoli kodi' 160bo‟ladi. Wol o‟nlik kodi'nda &# 160ko‟rinishida jazi'ladi'. 1. 4. HTML -bet du'zilisi HTML bette hu'jjet basi' (Head) ha'm denein (Body) aji'rati'p ko‟rsatish mu'mkin. Bas betda, tiykari'nan bet to‟g‟risidagi mag'li'wmatlar saqlanadi' ha'm wolardi'n' ko‟pchiligi Web-bet ko‟rinishiga ta'sir yetpeydi. Bas bettan ti'sqari' barli'q mag'li'wmatlar bet deneinde jaylasti'ri'ladi' ha'm ekranda ko‟rinadi. Bet basi' ha'm denesi ani'q izbe-izlilikde jaylasti'ri'latug'i'n arnawli' tegler menen ani'qlanadi'. Bettin' HTML-kod du'zilisi.
< HTML>
< Head >
Bettin' bas bet bo‟limi. Bul erda jumi'sshi' mag'li'wmatlar tegleri jaylasti'ri'ladi'.
</ Head >
< Body>
Bul jerde jaylasti'ri'lg'an barli'q mag'li'wmatlar Web-bette su’wretlenedi.
</ Body>
</ HTML>
Du'zilisi ta'repten to‟g‟ri HTML-kod < HTML> tegdan baslanadi'. Ashi'lg'an < Head > tegi ha'm jabi'lg'an < \Head > tegi bas bet bo‟limini tashkil yetedi. Bas bet qurami'na hu'jjet haqqi'ndag'i' baslang‟ich mag'li'wmatlar kiritiledi. HTML-fayldi'n' tiykarg'i' bo'legi hu'jjet denei boli'p tabi'ladi' ha'm wol < Body> ha'm </ Body> tegleri ja'rdeminde tashkil yetiledi. Bul tegler arasi'nda brauzer aynasi'nda ko‟rsatiladigan barli'q mag'li'wmatlar jaylasti'ri'ladi'. HTML-kod jabi'latug'i'n </ HTML> teg arqali' tamamlanadi'. 1. 5. Elementler, HTML-tegler ha'm ayri'qshali'qlar (atributlar) HTML tili elementler, tegler ha'm ayri'qshali'qlarg'a aji'rati'lg'an. Element - mag'li'wmatlar jaylasti'ri'lg'an ashi'latug'i'n ha'm jabi'latug'i'n teglerden sho'lkemlesken. Mi'sal: <p align=”justify”> Bul a'piwayi' abzatc </p> Bul erda betdegi abzatc element yesaplanadi'. Tegler atlar arqali' ajrati'ladi' ha'mde u'lken ha'm kishi belgisi («<» ha'm «>» simvollari) arqali' ko‟rsatiladi. Teg ati' element qurami'ndag'i' mag'li'wmat ekranda qanday ko‟rsatilishini ani'qlaydi'. Mi'sali', birinshi mi'saldag'i' <p> tegi abzatcni payda yetadi'. Atributlar teg ha'reketin ani'qlawtiradi. Mi'sali', align=”justify” usi' abzatc ushi'n yeki ta'repden tegislewdi o‟rnatadi. Teglerden paydalani'w waqti'nda to'mendegi qag'i'ydalarg'a a'mel qi'li'w kerek:
• Barli'q standart tegler «<» simvolinan baslanadi' ha'm «>» simvoli menen tawsi'ladi'. (Mi'sali', <HTML>)
• Teg ati'ni'n' quraytug'i'n simvollar arasi'nda bo‟sh jaylar (probel) qo‟yish mu'mkin yemes. Soni'n' menen birge, teg ati' ha'm belgiler arasi'nda da bo‟sh jay qo‟yish usi'ni's yetilmeydi.
• Xar qaysi' ashi'latug'i'n teg ushi'n uyqas tu'rde jabi'latug'i'n teg da bo‟lishi kerek. Jabi'latug'i'n teg menen ashi'latug'i'n teg o‟rtasidagi parq woni'n' ati' aldi'ndag'i' «/» belgisi yesaplanadi'. (</HTML>).
• HTML-kodni' jarati'wda teg ati' ushi'n tek to'men registrdagi simvollarni isletin'.
• Teglerdi aji'rati'w ushi'n, soni'n' menen birge birinshi atributti' teg ati'nan aji'rati'wda bo‟sh jay isletiledi. Atribut ma`nisi qurami'ndag'i' bo‟sh jaylar da aljasi'qlarg'a ali'p keliwi mu'mkin.
• HTML-hu'jjet du'zilisine itibar berin'. Tiykarg'i' teglerdi to‟g‟ri ta'rtipte ha'm qatan' ierarxiyada jaylasti'ri'n'. Atributlar teg jumi'si'n ani'qlawtiradi. Ko‟pgina teglerde atributlar beriliwi sha'rt yemes, lekin sonday tegler da mavjudki, wolarda atributlar keltirilishi sha'rt. <p> ha'm </p> tegleri bette abzatc o‟rnatadi. Ochuvchi <p> tegi tek nomdan sho'lkemlesken bo‟lishi mu'mkin. Lekin, za'ru'riyat tug‟ilganda woni'n' qurami'na ayi'ri'm atributlardi' qo‟shish mu'mkin. Mi'sali', <p> tegi qurami'nda abzatc tegisleniwin o‟rnatuvchi align atributi' keltirilishi mu'mkin. Atributlar tek ochuvchi teg qurami'nda bo‟lishi mu'mkin. Yopuvchi teg qurami'nda atribut o‟rnatishga urinmang. Mi'sali', ochuvchi teg <p align=”justify”> to‟g‟ri du'zilgen. Wog'an jabiwshi teg </p> sa'ykes keledi. Teg qurami'nda bir neshe atributlar jaylasti'ri'li'wi' mu'mkin. Ko‟pshilik atributlarg'a baha beriledi. A'yne a'ne usi'lar son'g'i' basqi'shda teg atqari'li'w rejimin belgileydi. Joqari'da keltirilgen align atributi'na justify ma`nisi o‟rnatilgan. Atribut ma`nisi qo‟shtirnoqlarda ko‟rsatiladi.