- •1. Пәннің оқу бағдарламасы – syllabus
- •1.2 Пән туралы мәліметтер:
- •Оқу жоспарының көшірмесі
- •1.6. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
- •1.7. Пәнді оқытудың міндеті:
- •1.8. Тапсырмалардың түрлері және оларды орындау мерзімі
- •1.9. Тапсырмаларды орындауға ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер:
- •Қосымша әдебиеттер:
- •1.10. Студенттердің білімін бағалау жүйесі
- •Аралық аттестацияға арналған сұрақтар
- •1.11 Курстың саясаты мен процедурасы
- •2. Негізгі таратылатын материалдар мазмұны
- •2.1. Сабақ түрлері бойынша сағат бөлу
- •Қазақ елінің тарихы
- •XX ғасырдың I жартысындағы тарихи-әлеуметтік жағдай
- •Көптік жалғаулары (Множественные окончания)
- •Қазақстан – Ұлы Отан соғысында
- •Хх ғасырдың іі жартысындағы Қазақстан
- •Етістіктің өткен шақ категориясы ( Категория глагола прошедшего времени)
- •Тіл тағдыры – ел тағдыры
- •Қазақ тілі – мемлекеттік тіл
- •(А. Байтұрсынов)
- •(Б. Момышұлы)
- •Етістіктің осы шақ категориясы (Категория настоящего времени глагола)
- •Қазақ тіліндегі модаль сөздер (Модальные слова в казахском языке)
- •Қазақ елінің хандары
- •Үш жүздің басын біріктірген хан – Абылай
- •Етістік (Глагол)
- •Етістік тудыратын жұрнақтар (Словообразующие суффиксы глаголов)
- •Сұрақ-жауап
- •Көмекші есімдер (Служебные имена)
- •Кіші жүз әскерінің
- •Жіктік жалғаулары (Личные окончания)
- •Септік жалғаулары (Падежные окончания)
- •2 Апта. 6-тәжірибелік сабақ
- •Қазақ хандығының негізін
- •Тәуелдік категориясы (Категория притяжательности)
- •Тәуелдік екі түрлі болады:
- •1. Оңаша тәуелдену; 2. Ортақ тәуелдену.
- •Тәуелдену (Образование формы притяжательности) Оңаша тәуелдену (Формы личной притяжательности)
- •Қазақ халқының көсемдері
- •Қазақ халқының атақты шешені – Қаз дауысты Қазыбек би (1667 – 1764)
- •Қалау рай (Желательное наклонение)
- •Бұйрық рай (Повелительное наклонение)
- •3 Апта. 9-тәжірибелік сабақ
- •Әйтеке би (1683-1722) Бас басыңа би болсаң,
- •Қазақ тіліндегі сөздердің орын тәртібі (Порядок слов в казахском языке)
- •Қазақ халқының шешендік өнері
- •Сөйлемдердің айтылу сазына қарай бөліну түрлері:
- •Ел қорғаны – батырлар. Ел қорғаған – ер бабам
- •Халық батыры – Қабанбай (1703-1781)
- •Сын есім (Имя прилагательное)
- •Жоңғар басқыншылығында даңқы шыққан батыр – Райымбек (1705-?)
- •Сапалық сын есімдер (Качественные прилагательные)
- •Кеңес Одағының батыры, Халық қаһарманы – Бауыржан Момышұлы (1910-1982)
- •Дауыссыз дыбыстардың үндесуі, дыбыс үндестігі (Ассимиляция)
- •Ілгерінді ықпал
- •Ұлы ғалым, ойшыл – Әбу Насыр әл-Фараби
- •Түркі халқының ұлы ақыны, діни поэзияның негізін салушы – Қожа Ахмет Яссауи ( ?-1166)
- •Тұрлаусыз мүшелер Анықтауыш (Определение)
- •Мен Әміредей әншіні сирек кездестірдім. (Анри Барбюс)
- •(А. В. Луначарский)
- •(Ромен Роллан)
- •Қазақ хандықтарының тарихнамасы – Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551)
- •Пысықтауыш (Обстоятельство)
- •Хх ғасырдың басындағы алты алаштың арыстары
- •Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы, ірі тюрколог (1873-1973)
- •Толықтауыш (Дополнение)
- •Қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі –
- •Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931)
- •Ұланым, қорғаным, сен Алаш!
- •Жолыңа құрбандық, мал мен бас,
- •Ашық буын (Открытый слог)
- •Тұйық буын (Полузакрытый слог)
- •Бітеу буын (Закрытый слог)
- •Сан есім (Имя числительное)
- •Сан есімнің түрлері:
- •«Алаш» партиясын ұйымдастырушы, Қазақ автономиялы Республикасының тұңғыш төрағасы – Әлихан Бөкейханов (1870-1937)
- •Қазақ хандығының бірінші астанасы – Түркістан қаласы
- •Есептік, болжалдық, бөлшектік сан есімдері
- •Ұлы Жібек жолында орналасқан ортағасырлық ірі қалалардың бірі – Отырар
- •Дауыссыз дыбыстар (Согласные звуки )
- •1. Қатаң дауыссыздары:
- •2. Ұяң дауыссыздары:
- •3. Үнді дауыссыздары:
- •Дауысты дыбыстардың бөлінуі (Классификация гласных звуков)
- •Алматы – ғылымның, мәдениеттің орталығы, Қазақстан Республикасының оңтүстік астанасы
- •Кеңес заманындағы ғылым мен техниканың дамуына үлес қосқан ғалымдар
- •Көсемше (Деепричастие)
- •Қаныш Сәтбаев – ғалым-геолог
- •Есімше, оның жасалу жолдары
- •6. Мақал-мәтелдерді жаттап, олардың мағынасын түсіндіріңіздер. Есімшенің жұрнақтарын ажыратыңыздар.
- •7. Төмендегі сөздерге берілген жұрнақтарды қосып жазып, есімше жасаңыздар.
- •Мемлекет және қоғам қайраткері, академик –
- •Етіс категориясы
- •Ғылымының негізін салушы – Ақжан Машанов
- •Ортақ, ырықсыз етіс категориялары
- •Ұстазым Ақжан әл-Машанидың 100 жылдық мерейтойына арнау
- •Байқоңыров (1912-1980)
- •Жай шырай (Положительная степень)
- •Қазақстанның мәдениеті, өнері, спорты
- •Қазақ халқының ұлттық музыкалық дәстүрі
- •Күшейтпелі шырай (Усилительная степень)
- •Асырмалы шырай (Превосходная степень)
- •Абай атындағы Қазақ мемлекеттік Академиялық опера және балет театры
- •Есімдік (Жіктеу, белгісіздік)
- •Бауырлар
- •Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы
- •ҚазҰту – ғылым, білім ордасы
- •Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті – еліміздің алғашқы техникалық жоғары оқу орны. Қ.И.Сәтбаев және ҚазҰту
- •Қ.И.Сәтбаев және Қазақ ұлттық техникалық университеті
- •Өздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері
- •Жалпылау есімдіктері (Обобщающие местоимения)
- •Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің тарих беттерінен: ізденістер мен жетістіктер
- •Тұйық етістік (Инфинитив)
- •Салт және сабақты етістіктер (Непереходные и переходные глаголы)
- •ҚазҰту – бүгінде ғылым мен білімнің бірегей орталығы
- •Тарих беттерінен: Әшір Бүркітбаев – тұңғыш ректор. ҚазҰту ректорлары. Ә.Ермеков – халықтың қалаулы ұлы
- •Еліктеуіш сөздер (Подражательные слова)
- •Ермеков Әлімхан Әбеуұлы – халықтың қалаулы ұлы
- •Қазақстанның тәуелсіздік шежіресі
- •Тәуелсіздік – қазақ халқының сан ғасырлық арманы. Тәуелсіздікке қол жеткізу шежіресі: цифрлар мен фактілер
- •Үстеу. Үстеудің түрлері
- •Мезгіл үстеулері (Наречия времени)
- •Күшейткіш үстеулері (Наречия усилительные)
- •«Тәуелсіздік», «Қазақ елі» монументтері, «Тәуелсіздік таңы» ескерткіші
- •Мекен, мақсат, себеп-салдар үстеулері
- •1. Мекен үстеулері: 2. Себеп-салдар үстеулері:
- •3. Мақсат үстеулері: 4. Сын-бейне үстеулері:
- •Желтоқсан шындығын ашқан халық жанашыры – Мұхтар Шаханов
- •Халық қаһарманы – Қайрат Рысқұлбеков
- •Нұрсұлтан Назарбаев – Қазақстанның тұңғыш Президенті
- •1. Топтау үстеуі: 2. Мөлшер үстеуі:
- •Өркениетке өрлеу жолында
- •Қазақстанның мәдени және табиғи ескерткіштері. «Алтын адам»
- •Сабақтас құрмалас сөйлемдер (Сложноподчиненные предложения)
- •Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •Елдің де, тілдің де тірегі – жастар. Намыс туын желбіретуге жол ашқан да – жастар
- •Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •1. Қимыл-сын бағыныңқылы: 2. Себеп бағыныңқылы:
- •1. Қарсылықты бағыныңқылы 2. Шартты бағыныңқылы
- •Қазақстанның экологиялық мәселелері
- •Қазақстандағы экологиялық аймақтар. Әлемдік экологиялық проблемалар
- •Ыңғайлас жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •Әлемдік экологиялық проблемалар
- •Себеп-салдар жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •Тазалықты
- •Қазіргі экологиялық жағдайлар. Арал экологиясы. Алматы қаласының экологиясы
- •Қарсылықты жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •1. Қарсылықты салалас : 2. Кезектес салалас:
- •3. Ыңғайлас салалас: 4. Себеп- салдар салалас:
- •1. Ыңғайлас СалаласҚұрмаласСөйлемдердіңТүрлері:
- •2.Қарсылықты
- •3. Кезектес
- •4. Себеп-салдар
- •Салалас
- •Құрмалас
- •Сөйлемдердің
- •Түрлері:
- •5. Талғаулықты
- •5. Талғаулықты
- •Халқын сүйген – салтын сүйер
- •Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемдер
- •Бала тәрбиесіндегі халық даналығы, салт-дәстүрлер. Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні
- •Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні
- •III. Аралық бақылау жұмысы.
- •Тапсырмалардың тізімі мен түрлері
- •2.3 Өздік бақылау үшін тест тапсырмалары
- •23. Қожа Ахмет Яссауи өзінің «Диуани Хикмат» атты көлемді шығармасында
- •29. Ортағасырлық ірі Отырар қаласына қандай баға, несі үшін берілген?
- •30. Ұлы м. Әуезовтың әдеби-ғылыми мұрасының алтын екі діңгегі деп нені
- •Өздік бақылау жұмыстарының жауаптары:
Ұстазым Ақжан әл-Машанидың 100 жылдық мерейтойына арнау
Көңілі бір Сарыарқадай кең еді, Мерейтойға шашу ету ән-жырды,
Іздегені жер астының кені еді. Бабалардан қалған дәстүр бұрынғы.
Шәкірттері атап жатқан бүгінгі, Машановты еске алу, -деп ашалық,
Ұлы ұстаздың 100-ге келген тойы еді. Тойымыздың шымылдығын бүгінгі.
Әл-Машани қазағымның мақтаны, Бейнесі елестейді шың басында,
Ғұлама деп сөз сөйлейміз шаттана. Аңыз боп аты жеткен бір ғасырға.
Білім қадірін түсінетін адамға, Мәңгілік есте қалар есімің, -деп,
Машани ісі жадында қалар жаттала. Арнадым осы жырды ұстазыма.
(М. Нұрпейісова)
305-тапсырма. Жақшаны ашып, жақшаның ішіндегі етістіктерді тиісті етіс формасына қойыңыздар.
1931 жылы Әбілхан Қастеев Мәскеудегі Н.К.Крупская атындағы көркемсурет студиясына (жіберу). Құрманғазының есімі атақты күйші ретінде бүкіл қазақ даласына (тарау). Ғасырлар бойы ауыздан-ауызға көшіп, халықтың жадында (сақтау), бүгінгі дәуірге жеткен шешендік өнер елдің ойлау деңгейінің шексіз жоғарылығын танытады. «Гүлдер» ансамблінің қыздарына қарап әр қазақтың қызының бойы (түзеу). Өнеге деген осы, -деп үлкендер батасын (беру). Бұл кезеңнің әдеби тілін көрсететін материалдар VI – VIII ғасырлар аралығында (жазу) руникалық жазба ескерткіштер.
306-тапсырма. Етістіктерді тауып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.
Жалпы тіршілікте алыстаған сайын асқақтай көрінетін адамдар болады. Сондай адамдардың бірі Ақжан Жақсыбекұлы әл-Машани. Уақыт өткен сайын ғұлама ғалым-ұстаздың өмір жолы мен ғылыми еңбектерінің қажеттілігі ұрпақтар үшін бұрынғыдан да ұлғая, биіктей береді. Ақжан Жақсыбекұлының жарқын бейнесі ХХ ғасырдың ойшыл ғұламаларының арасында шоқ жұлдыз болып көрінеді және ол қазақ халқының мақтанышы бола бермек.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысымен және ел азаматтарының қолдауымен ғалымның 100 жасқа толған мерейтойын атап өту ЮНЕСКО-ның Күнтізбесіне енгізілген болатын.
Ұлағатты ұстаз А.Машановтың 100 жылдық мерейтойы 2006-2007 жылдары дүниежүзі бойынша ЮНЕСКО шеңберінде аталып өтілді.
9-апта. 27-тәжірибелік сабақ
Грамматика: Сын есімнің жай және салыстырмалы шырайлары.
307-тапсырма. Академик Ө. Байқоңыровтың шығармашылығымен танысып, мағынасын түсініп, мәтінді мазмұндаңыздар.
Тау-кен инженері, академик – Өмірхан Аймағанбетұлы
Байқоңыров (1912-1980)
Байқоңыров Өмірхан Аймағанбетұлы – тау-кен инженері, ғалым, техника ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстан ҰҒА-ның академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген жоғары мектеп қызметкері. Туған жері – Жезқазған облысы, Ұлытау ауданы, Сөмке ауылы (қазіргы Ұлытау совхозы). 1925 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін Қарсақбай, Шымкент және Қарағанды металлургиялық зауыттарында жұмысшы-металлург болып жұмыс істеген, кедей шаруаның отбасында дүниеге келді.
Ө. Байқоңыров 1940 жылы Қазақ тау-кен металлургия (қазіргі ҚазҰТУ) институтын тау-кен инженері мамандығы бойынша бітіріп шығады. 1952 жылы осы институтқа директор болып тағайындалады. Институт 1960 жылы политехникалық болып қайта құрылады. 1962 жылы Ө. Байқоңыров осы институттың ректоры болып қызмет істейді.
1962 жылы Қазақ ССР ҒА-ның академигі, сонымен қатар академик-хатшы болып сайланады. Ол – пайдалы қазбалар кен орындарын әзірлеу саласындағы көрнекті ғалым-энциклопедияшы. Оның ірі еңбектері дүниежүзілік ғылыми қоғамға кеңінен танымал, ірі тау-кен инженері және өндіріс ұйымдастырушысы, көрнекті қоғам қайраткері, өз Отанының патриоты, Қ.И. Сәтбаевтың шәкірті.
Жас тау-кен инженерінің еңбектену кезі Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарына келді. Оған ескі шахтаны қайта қалпына келтіру жүктелді. Оның жетекшілігімен жер бетіндегі ғимараттар, шахта оқпаны және жер асты қазба жұмыстары қалпына келтірілді. Үш-төрт айдан соң жүздеген тонна мыс жаңадан алына бастады. Ө. Байқоңыров мемлекеттік жоспарды асыра орындап отырғаны үшін Мемлекеттік комитеттің ауыспалы Қызыл Туын 16 рет жеңіп алды. Тау-кен жұмыстарының жаңа әдістері тұрақты түрде сынақтан өткізіліп тұрды. Жезқазғанда қазба жұмыстарын жылдам жүргізу, қазып өту процесін механикаландыру және тазарту жұмыстарын ұйымдастыру бойынша шаралар жүргізіп отырды.
Ө. Байқоңыров тау-кен инженері ретінде бұрғылау-жару жұмыстарынан бастап, кенді денелердің жер қабатында орналасуына байланысты барлық технологиялық процестерді дамытуға, жаңартуға маңызы зор үлес қосты. Сондай-ақ ол Ертіс-Қарағанды каналының және Қарағанды, Екібастұз, Жезқазған, Теміртау, Балқаш, Шет, Қарағайлы аудандарындағы ірі рудниктер, Маңғыстау түбегіндегі мұнай кен орындары сияқты өнеркәсіптік орталықтардың құрылыстары жұмыстарын атқаруға белсене қатысқан.
Академик Ө. Байқоңыров жаңа тиімді технологияларды кеңінен дамыту және өндіріске енгізу мақсатында тау жыныстарының физика-механикалық қасиеттерін бақылауда сейсмикалық, ультрадыбысты, оптикалық, ядролық-физикалық және басқа әдістерін қолдануды енгізді.
Оның еңбегінің ең биік шыңы – пайдалы қазбалы кен орындарын әзірлеудің сыныптамасы мен әдістерін таңдау әдістемесін құруы. Ол түсті металдар кенін, химиялық шикізаттарды және кенді емес материалдарды жерасты және ашық қазып алуды қолданудағы әдістерін жетілдіруде және жаңа әдістерді әзірлеуде қазақстандық ғылыми мектепті құрушы. Оның еңбектері шетелдерде де танымал. Ол артына өшпес із қалдырған ғалым.
Ө. Байқоңыров 300-ден аса ғылыми еңбектері мен көптеген монографиялардың авторы. Академик Ө. Байқоңыровтың Отанға істеген зор қызметі, дүниежүзілік ғылымға және жоғары білімге қосқан үлесі үшін сол кезеңнің ең жоғарғы наградасы Ленин орденімен, «Шахтер даңқы» белгісімен және көптеген медальдармен, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің грамоталарымен марапатталған.
Академик Ө. Байқоңыровтың есімі Жезқазған университетіне, Қ. И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың тау-кен институтына берілді. Алматы, Жезқазған, Сәтбаев қалаларында көшелердің аты аталып, Жезқазған руднигіне, Алматы қаласының тұрғын үйлеріне мемориал тақталар орнатылған. Жезқазған университетінің оқу корпусы алдында монумент орнатылып, қабіріне ескерткіш қойылды.
Сөздік:
оқпан – ствол
оқпан түсетін жер – место заложения ствола
кен – залеж; месторождение; недра; полезные ископаемые
308-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігі бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіздер.
1. Ө. Байқоңыров кім, қай жерде, қандай жұмыс істеген? 2. Ол қай оқу орнын бітірген, мамандығы кім? 3. Қашан ректорлық қызмет атқарды? 4. Ө. Байқоңыров қай салада көрнекті ғалым болып танылды? 5. Ұлы Отан соғысы жылдары оған қандай міндеттер жүктелді? 6. Оның жетекшілігімен не қалпына келтірілді? 7. Мемлекеттік жоспарды асыра орындағаны үшін нені, қанша рет жеңіп алды? 8. Ол нені жаңартуға, дамытуға зор үлес қосты? 9. Қандай жұмыстарды атқаруға белсене араласып отырды?
309-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігіне сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырыңыздар.
Ү л г і:
– Сол кездері ауылдық жерлерден келген қазақ жастарының оқуға түсулері үшін қандай
қиындықтар болды?
– Ауылдық жерлерден келген қазақ студенттерінен контингент қалыптастыру қиын болды,
себебі қабылдау емтихандары орыс тілінде өтетін. Бірінші емтихан диктанттан соң-ақ
олар өте алмай қалатын.
– Ал Ө. Байқоңыров бұл мәселе жөнінде қандай көмек көрсете алды?
– Кейбір аға буын педагогтардың қарсы болуына қарамастан, Ө. Байқоңыров қазақ жастары
үшін институтқа қабылдау ережесін өзгертіп, қабылдау емтихандары ана тілінде
жүргізілетін болды.
310-тапсырма. Сын есімнің жай және салыстырмалы шырайларын қайталып,
өткен материалдарды еске түсіріңіздер.
Сын есімнің шырайлары