Lec5-6

Дәріс №3

Атмосфералық ауаны қорғау. Атмосфера туралы жалпы мәліметтер. Ластаушы заттардың атмосферада таралуы. Таралуды анықтайтын факторлар.

Экожүйеге мұнайдың биохимиялық әсер етуіне көптеген көмірсутектік және көмірсутексіз компоненттер, соның ішінде минералды тұздар мен микроэлементтер қатысады. Кейбір компонеттердің улы әсері келесі бір компоненттің қатысуымен бейтараптануы (нейтрализациялануы) мүмкін. Сондықтан, мұнайдың улылығы, оның құрамына кіретін жеке бір қосылыстардың улылығымен анықталмайды. Бірақ айта кетер жай, кейбір қосылыстар суммация эффектісі деп аталатын қасиетке ие. Суммация эффектісі - бұл оның құрамына кіретін жекелеген компоненттермен салыстырғанда едәуір қауіпті және өте улы болып келетін аралық қосылыстардың түзілу процессі. Мұнай газ кен орындарын игеру кезінде ең көп қауіпті жағдай, бұл гидросфераның (жер асты суларының және ашық су қоймаларының), атмосфераның (ауаның) және литосфераның (топырақтың) ластануы болып табылады. Химиялық құрамы бойынша әртүрлі болып келетін қатты қалдықтар, сондай-ақ ақаба сулар (ағынды лас сулар) жер топырағын және жер бетіндегі суларды ластай отырып, олардың санитарлы-гигиеналық жағдайын нашарлатады және биологиялық құнарлығын азайтады.

Технологиялық жабдықтардан (резервуарлар мен аппараттардан) зиянды заттардың бөлініп шығу себептеріне мыналарды жатқызуға болады: фланецті қосылыстарда саңылаудың болуы; коррозия салдарынан апаттың болуы; құбырлардың жарылып кетуі; жөндеу және профилактикалық жұмыстарды жүргізу барысында мұнайдың ағып кету жағдайының болуы.

Мұнайгаз өндіруші және өңдеуші кәсіпорындарында атмосфераға бөлініп шығатын негізгі ластаушы компоненттер: күкіртсутек, күкіртті ангидрид, көміртегі тотығы, көмірсутектер, азот тотығы және басқада қауіптілігі ІІІ-ІV класстарға жататын улы заттар болып табылады.

Батыс Қазақстан мұнайының химиялық құрамының ерекшелігін айта кетуіміз қажет. Өйткені оның құрамында меркаптандар, күкіртсутегі мен күкіртті газдар өте жоғары болып келеді. Санитарлық көзқарастан алғанда жоғарыда аталған компоненттер ішіндегі ең зияндысы және агрессивті ластаушы болып табылатыны күкіртті қосылыстар, ал көмірсутектік компоненттер ішінен - пентан.

Күкіртсутек - бұл жүйкені - жансыздандырушы (нервно-паралитический) күшті у, аяғы өліммен аяқталатын ауыр улануды туғызады, сонымен қатар күкіртсутек жоғары коррозиялық әрекеттілікке ие.

Күкірттің қос тотығы адам ағзасына, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиянды әсер етеді, ол азот тотығының және көмірсутектердің бөлшектерімен өзара әсерлеседі. жоғары күкіртті отынды жаққанда немесе құрамында күкіртсутек бар газдарды факелге жағу кезінде SО₂ -ның көп мөлшері атмосфераға шығарылады.

Органикалық отынды жағу кезінде атмосфераға күкірттің қостотығынан басқа азоттың қос тотығы да шығарылады. Күкірт пен азоттың қос тотықтары “қышқылдық жаңбыр” деп аталатын жауын түсуіне себепші болады, олар топыраққа түсе отырып, оның қышқылдылығының жоғарылауына әкеп соқтырады, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігіне әсерін тигізеді. Қышқылдық жаңбырлар металды жабдықтар мен құбырлардың тоттануын туғызуы мүмкін. Мұнайлы кешендердің сыртқа шығарар зиянды қалдықтарының құрамына кіретін қышқылды газдар өсімдіктерге әсер етіп, нәтижесінде олар қатты зақымдалады. Газдардың топырақ пен өсімдіктерге кері әсері шектеулі. Бірақ, өсімдіктер үшін ең қауіпті күкірттің қос тотығы мен азот тотығы болып табылады, өйткені олар хлорофильді бұзады. Осының әсерінен 20% құрайтын жасыл массаның өсуі шектеледі.

Газдарды факелде жағу кезінде атмосфералық ауаның ластануымен қатар, 200-300м радиустегі өсімдіктер толық жойылады, ал факелге дейінгі 2-3км қашықтықтағы ағаштар қурап, жапырағын тастайды.

Ластаушылардың негізгі көздеріне жататындар: сағалық арматура сальнигінің, сораптардың, фланецтік қосылыстардың, ысырма тиектердің тығыз болмауы; газды факельдерде жағу барысында және мұнайдың булануы кезінде бөлінетін зиянды заттар; химиялық реагенттер; қабат сулары және т.б.

Мұндағы өндіру барысында үстіңгі сулы қабаттар мұнаймен және ілеспе өндірілетін сулармен ластанады. Мұнай улы қасиеттерге ие, оның аз мөлшерде суда болуы оны ішуге және шаруашылық-тұрмыстық қажеттілікке қолдануға жарамсыз етеді.

Өндірістік және тұрмыстық ағынды сулардан, сондай-ақ ыдыстардан, құбырлар мен басқа да құрылымдардан аққан зиянды заттардың фильтрациялық ағынынан жер асты суларының ластануы мүмкін.

Мұнаймен бірге өндірілетін ілеспе қабат суы - минерализациясы жоғары су болып табылады. Оның жер бетіне шығуы, жер үсті және жер асты су көздерінің тұздануына және олардың ауыз судың сапасын жоғалтуына әкеп соқтырады.

Мұнай-газ кен орындарын игеру барысында топырақ мұнаймен, әртүрлі химиялық заттармен, минерализациясы жоғары ағынды сулармен ластанады. Мұнай және оның басқа да компоненттері топыраққа түсе отырып оның қасиетін едәуір дәрежеде, ал кейде тіпті қалпына келместей етіп - битумдық сорлардың түзілуіне, гидронизациялануына, цементтелуіне және т.б өзгертеді. Бұл өзгерістер өсімдік пен жердің биоқұнарлылық жағдайының нашарлауына әкеп соқтырады. Топырақ бетінің бұзылуы нәтижесінде топырақ эрозиясы, дефляция, криогенез процесі жүреді.

Мұнай топырақ пен өсімдікке өте зиянды әсерін тигізеді. Мұнаймен ластанған топырақта көмірсутектер мен азоттың арасындағы ара қатынас тез өседі, бұл топырақтың азоттық режимін нашарлатып және өсімдіктердің тамырымен қоректенуін бұзады. Сонымен қатар, мұнай жер бетіне төгіліп топыраққа сіңгенде, топырақты қатты ластайды, нәтижесінде жердің құнарлы қабаты ұзақ уақыт бойы қалпына келмейді.

Адамдар шоғырланған жердегі атмосфералық ауаға шығарылатын зиянды заттардың шекті мүмкін концентрациясы (ШМК) төменде келтірілген.

Ластағыштардың атауы	Шекті мүмкін концентрация (ШМК), мг/м3
	Максималды бір реттік	Орташа тәуліктік
Бензин Көміртегінің тотығы Азоттың қостотығы Күкіртті ангидрид Күкіртсутек	5,0 3,0 0,085 0,5 0,008	1,5 1,0 0,085 0,05 0,008

Облыста мемлекеттік бақылау атмосфералық ауа күзеттері (онан әрі - мемлекеттік бақылау) атмосфералық ауа күзеттері облыста Қазақстан Республикасының заң шығару талаптардың сақтауына бағытталған . Мемлекеттік бақылау қоршаған орта күзеттері облыста Қазақстан Республикасының орталық атқару органын жүзеге асырады, оның территориялық бөлімшелер және жергілікті атқару органдар.

Мемлекеттік бақылау жүзеге асыруы жанында орталық атқару орган және оның өз хабардарлығым шектерінде территориялық бөлімшелер жергілікті атқару органдармен бірлесіп әрекет қылады, сонымен қатар мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитетімен және жол полиция бөлімшелерімен.

Жергілікті атқару органдар өз хабардарлығым шектерінде атмосфералық ауа облысында мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады, заң шығаратын актілермен анықталғанның.

Облыста мемлекеттік бақылау атмосфералық ауа күзеттері объектілердің тексеруіне бағытталған, зиянды алып тастаулардың бар болушы қайнарлары (ластайтындардың) атмосфералық ауаға заттардың, соның ішінде суырмалылардың (онан әрі - объектілер).

Облыста мемлекеттік бақылау атмосфералық ауа күзеттері тексерулердің өткізу түрінде жүзеге асады.

Мерзімділік тексерулерді Қазақстан Республикасының жұмыс істейтін заң шығаруымен анықталады.

1) құрастырушы және анықталған ретте бекіту күзет облысында Қазақстан Республикасының орталық атқару органы бастығымен тексеру жұмысшы жоспар қоршаған орталары, қосылғанды өзінені мақсаттардың тізім және сұрақтардың тексеру жүзеге асыруымен;

2) тіркеу комитетте объектілердің тексерулерінің заңға сүйінген статистикте және Қазақстан Республикасының бас прокуратура арнайы учетамы (онан әрі - КПССУ) және оның құрылысты бөлімшелерде облыстармен, Астана қалаларына және Алматы;

3) дайындау қатал есептілік бланкілерінің және техникалық құралдардың сапалы және сандық құрам анықтамалары зияндылардың (ластайтындардың) атмосфералық ауада заттардың, сонымен қатар атмосфералық ауаға зиянды физикалық әсердің;

4) облыста орталық атқару орган мемлекеттік тексерушісі қоршаған орта күзеттері (онан әрі - мемлекеттік тексеруші) тексеру тағайындауы туралы акті өзімелер жанында тексеру өткізуі жанында болады, тіркелген КПССУда, анықталған үлгі қызмет куәлігі, орталық атқару органмен берілген облыста қоршаған орта күзеттері және келесі бланкілер:

Тексеру акті - алдын ала жазып қоюлары табиғат қорғаушылық заң шығару сақтаулары;

Протоколдың табиғат қорғаушылық заң шығару бұзуы туралы;

Қаулының әкімшілік құқық бұзу туралы жұмыстармен;

Алдын ала жазып қоюдың тоқтатылу туралы немесе шаруашылық қызмет тиымында және басқа қызметтің, жүзеге асатынның экологиялық талаптардың бұзуымен;

Алдын ала жазып қоюдың тоқтау туралы құрылыс қаржыландырулары және объектілердің қанауының, шаруашылық және басқа қызметтің, жүзеге асатындардың экологиялық талаптардың бұзуымен немесе экологиялық экспертиза дұрыс нәтижелері.

Қызмет куәлік объектіге келіп жету бойынша мемлекеттік тексеруші тексерілуші объекті лайықты лауазымды бетіне көрсетеді және тексеру тағайындауы туралы акті тапсырады, тіркелген КПССУда .

Тексеру жүруінде орналастырады:

1) сақтау шарттардың, рұқсаттармен анықталғандардың зиянды алып тастауларға (ластайтындардың) атмосфералық ауаға заттардың және зиянды физикалық әсерлерге оған;

2) сақтау стандарттардың, нормативтердің, ережелердің және басқа талаптардың атмосфералық ауа күзеттері, атмосфералық ауа күзетімен өндіріс бақылау басқаруы құжатнамасы соның ішінде;

3) сақтау объектілердің санитарлық - қорғау аймақтардың тәртібінің, зиянды алып тастаулардың бар болушы стационарлық қайнарлары (ластайтындардың) атмосфералық ауаға заттардың және зиянды физикалық әсерлерге;

4) орындалу мемлекеттік бағдарламалардың атмосфералық ауа күзетімен;

5) сақтау басқа талаптардың облыста Қазақстан Республикасының заң шығару атмосфералық ауа күзеттері. (сурет 4)

Сурет 4. Атмосфераның ластануы

Егер объектіде лаборатория, қоршаған орта күй-жағдайының ар жағында өндіріс бақылаумен жұмыстарды орындаушы болады, анау тексеріледі:

1) құжатнама аттестацияланған лабораториялар , бары бөлімінде уәкіл етілген мемлекеттік орган куәліктері стандарттаумен , метрологияның және сертификацияның;

2) бары есеп беру құжатнаманың өлшеулердің нәтижелерімен, өндіріс бақылау графиктерінің сақтау және есеп журналдарының басқаруы.

Сәйкестікке транспорттық және басқа суырмалы құралдардың тексерулерінің жүзеге асыруы жанында алып тастаулардың салыстырмалы нормативтеріне тексеріледі:

1) бары улы заттардың ұстау тексеруіне арналған бақылау - өлшеу жабдықтаудың және дымности деңгейінің жұмыспен өтегендерді автокөліктік және басқа суырмалы құралдардың газдарында, сонымен қатар сертификат барысы өткізу туралы тап осы аспап мемлекеттік тексерістері;

2) басқару улы заттардың шекті мүмкін ұстау тексерулерінің өткізу есебі журналының және автокөліктік және басқа суырмалы құралдардың жұмыспен өтеген газдардың түтіндеу деңгейін ұстап тұру;

Нег:1[52-64]

Қос:3[18-31]

Бақылау сұрақтары:

1) Ластаушы заттардың атмосферада таралуы қандай?

2) Таралуды қандай факторлармен анықтаймыз?

3) Экожүйені қалай түсінесіз?

4) Суммация эффектісі дегеніміз не?