Балакан Алексей

30ВЛҢ ДИИЛСН ҖИРҺЛ

НЕРӘДЛҺН

Буурл Иҗлин өөр Барун әәмгт төрләв, Бурмин—Амна гермүдт Би җирһлән эклләв.

Бадман Балака — өвкм, Балакан һучн — эцгм, Бичкнәсн эднән соңслав, Баатрмудин тускар медләв.

Бөәрг толһа һарад, Бөөлжрһн түудг биләв, Батлуһин кевә 'күрәд, Бадм цецг цуглуллав.

җовалгин Өндр деер җаңһрчин тууҗ соңслав,

җирһхин тускар түрүи җилвтҗ тигхд санлав.

Наһц әэҗм — Аңга Нәәртә күн болдмн.

«Тенн мекч» — гиҗ, Гонүлл; әмтн наадлдмн.

Ээҗиннь хормаһас атхад, Эңгин улс эргләв, Элл бичкнәсн авн Эклж, тууль соңслав.

2

Нуурас ус авхар Нама дахулад һардмн, Суулһар ус утхулхар Сурад намаг ээрдмн.

Ут тууль келхләнь, Ус утхдг биләв. Эс келҗ өгхләнь,

Ээҗән генүлдг биләв.

Кэлнь шарклата болсар Киитн уснас әәдмн, Ээҗ арһ уган учрар Эрсн тоотим күцәдмн.

тууль келүләд авчкад, Ду дуулулдг биләв, Тер тоот зөөр Тус нанд болв.

...Жилмүд ирәд давна, Җирлзәд йовад бәәнә. Җигтә байн кишг, Живртә мнни түшг.

...Үрн->садм өсәд, Үүрмүдәрн олп болпа,

Үүдврән һарһхин кергт Үлгүрин дала соңсна.

Теднә хоорнд суучкад, Тууль-түүк келнәв, Ээжин байн хазниг Эднд һарһҗ өгнәв.

Үрдм, соңстн, умштн, Үгин утх медтн, Тууляс чееҗ ууддмн, Тууҗас түүк үүддмн.

Леләш, Цецн тадндан дегтрә.н эцгтн нерәджәнәв, Лалваг урһаһад туулим делкәд делгрүлхдтн ицҗәнәв.

43

I БӨЛГ

Хөөт экин чееж Худгин йорал мет.

Эҗго цаһан көдәд Элсн урһмлта теегт, Лолан хар ямата, Долан шар күүктә,

Элгн-садн уга, Эмгн өвгн хойр: Угатя-байн биш, Учрсан хуваҗ идәд,

Долан куүкән өскәд, Долан ямаһан асрад, Олса.н хамдан эдләд, Олн жилд бәәҗ.

Долан шар күүюн Долан ямаһан хәрүләд, Доңһдсн байсңһу дуута Даңгин өдрин дуусн,

Өру« нарнас авн Асхн бүрүл күртл, Өлңгин хаҗуд наадж, Аав ээҗ хойриннь

Зарон тоотинь күцәҗ, Заасн тоотинь дасҗ, Доң-нөкд болдг Дурта үрдүднь сәнҗ.

гемтҗ эн цагла Генткн өвпнә эмгн,

генүлж бүлән өнчрүлж, һазрт цогцан оршалһв.

Долан шар күүюн Доһлң нульмста үлдв, Дурта экән санҗ дакн-дакн уйдв.

И

Өвгиг шоодад, хараһад, Керлдәд, хәәкрәд һарна.

■Геснь өлн күүкд Түүнәр татҗ саналдна, Яма көкн гихлә, Ямана үон баһрна,

Өвс идн гихлә, Өлң, шарлҗн хойр, Худг хәәһәд олхла,

Хагсу йоралнь болна.

һанцхн седкләя аадрулдгнь гейүртә эңссн дун, һарсн-төрсн уганъ һашута болдг бәәҗ.

Хөөт экин зовалһн Хад чолунас хату: Хәәрлт уга зүрктә, Ханлт уга чееҗтә.

Кедү дүңгәр шунад, Көдләд, кеһәд бәәвчн, Күүкдт — сон уга, Күүкдт — буульмж уга.

һарһсн эцг болвчн һашута зовлңгиг хувацхш, һазаран элктә эмгнә һартнь йосндан орҗ.

Хөөт эмгн гидгтн Хату юм.н бәәҗ, Көгшн зүгдг бийнь Кү авлцг сәнҗ.

Амха шүдтә эмгнә Аздлдгнь давад ирв, Аврлт уга зүркнь Амр өгдгән уурв.

46

Күүкдиг яһҗ әрлһхиг Хөөт эк ухална, Көөрксиг. зоваснь баһдад, Хаяд йовхар шииднә.

Нег өрүн эмгн җөөлн орнасн босад, Нүр, һаран уһачкад,

Җоыбаһан ууҗ бәәһәд,

Хаҗудан суусн өвпнүрн Хәләһәд нүдәр.н шир.тч-кәд, Хәврһәрнь чаңһар чиччкәд, Хәәкрҗ бәәдг болна:

— Эн долан күүкән Эс уга кехләчн, Эндрәс авн чамд Эмгн болхшв,— гинә.

Өвпн чочн тусчкад, Өндәҗ нег босад, Хәрү нег сууһад, Хоомаһа.н дарж чадад:

Эмгнүрн нег хәләһәд, Эргндән хойр хәләһәд,

Шүтәнүрн гилс гигәд,

Шиләврәрн һулмтан әрәд,

Яахан медҗ чадад, йовһн бөгчиһәд суучкад:

— Яһж бәәхмч, эмгн,

Юкелҗәхмч? — гив.

—Ол келхн угав, Ода хәрүһинь өг. Үгәрм эс болхла,

Үктлән амрхн угач!

Игҗ эмгн келәд Игзәрлҗ өвгндән уурлв,

47

Зерглуләд орм-ормднь Зогсаҗ оркчкад, хоюрн,

Хәру герүрн ирәд, Хамг юман ачад, Хол, талдан һазрур,

Харңһу сөөһин бийднь,

Нүуһәд әрлсн цагт, Нутг деер күүкд, тоөрәд үлдхнь, эмгн, тер мел лавта.

— Өвпн гидг энлә, Өөләхмн бишл. эмгән, терчн цуһар чик, •тургн сәәхн ухан.

тер цагт бидн талдан хоюрн, өвгн, Гагчг, шууган уга, тавард, сансарн бәәҗ

Үүрлҗ хамдан кезәчн Үрглҗ кишг эдлҗ, Үлү-һару уга, Ү>нн чикәр җирһхвдн.—

Асхн ора болв, Алтн нарн суув, Эмгн өвгн хойр Экләд көлгән зүүв.

Хар-алг цариг Хозлг тергндән татад, Хар ямадур темцҗ, Хаалһ уга һазрар,

Ташр күүкдәсн бултж, Полһаи -ар кецәр Темтрә-темтрә йовҗ, Темдглон һазртан ирв.

50

Лолан хар ямаг Ларан даранднь алҗ, Дотринь-махинь цугтнь дорвадан дүүргҗ тееҗ,

долан 'арсн дотрнь Дүүргәд өвс чикәд, түшүләд-түшүләд оркчкад, Тагчг хәрҗ ирв.

Кергән күцәсн байрта Көөтә гертән сахнҗ, Көл-һазр көдлҗ, Күүкд ирхәс әәҗ,

Хаһрха хар герән Хойр таласнь цуцж, Хуучн деевр, туурһан,

Хормаһаснь татҗ унһаҗ.

Харач, уньн, термән Хураҗ, баглҗ, ораҗ, Хар-алг царта Хозлг террндән ачҗ,

Альдаран нүүҗ бәәхән Бийснь чилн медлго, Ацата тергән көтләд,

Бәәрнәсн көндрҗ һарв.

Өвгнә нутг деер Үмстә һулмтас оңгдан Өндәсн, шовасн юмн Үлдсн уга, төрүц.

Зуг долан күүкдт ЗовЯң өгх нутг, Төгрг эргц болҗ, Толһан өмн ташуд,

|Шорала зутклдҗ һарсн

.Шарлҗн, өвсн дунд, Күүкдт учрсн гүрмиг Күцс медүлхәр үлдв.

51

II БӨЛГ

Ноха пег бүдрхләрн — Зу дакҗ бүдрдг.

(X а л ь м г ү л г ү р).

Долан шар күүкн Дуунаннь айсд согтад, Авлгдҗ наадндан шүлтҗ,

Асхн ора болсиг,

•

Медҗ бәәхмн уга.

— Манахс, оратҗ бидн, Босн, йовцхай,— гиҗ, Бичкн күүкн келҗәнә.

Күүкд ормасн өндәлдәд, кесн наадһасан хайлдад, Босад эргндән хәләхлә, Бүрүл болҗ оч.

Яахан медҗ чадлдад, Яман талан ирхлә, Долан хар яман Дор ормасн көндрцхәхш.

Түлкәд чипн хәләнә, татад чигн хәләнә, тууһад чигн хәләнә төрүц ормасн көндрхш.

Арһан барҗ ядад, Альчурмудан ниилүлж залһад, Хар ямадиг өврәснь Холвад уйҗ авад,

Хүүкд цуһар негдәд, Күчәр чирсн бийнь: ' Негнь чигн көндрхш, Нам ә һархш.

— Эгчир, дүү-нр — тадн Энүгән медҗ бәәцхәнт?.. Алад махинь авад, Арснднь өвс чикҗ.

52

Ямад уга ода Яһҗ герүрн одхмб?..

Аав эмгтәһән хоюрн Алхм, маниг, әмдәр.

Ямад әмдрш уга Яахв, арһ уга,

Хәрий, шулуһар,— гиҗ, Хойрдгч күүкн келҗәнә.

Долан шар күүкн

• Лоһлңг «ульмста .нүдндән, Харңһуд бүдрн, түгчн, Хар герүрн һарцхав.

Долан ямаһан геечксн Долан шар күүкн,

Ээҗ аав хойрасн Әәҗ йовх учрар:

Көлмүдинь хатхад йовсн күдр шарлжна түңгс, Зөвәр шигдсн бийнь Зөвүринь медҗ йовхш.

Түүлднә, гүүлднә, гүүлднә, герин баран үзгдшх, һазр сунсн мет, гүүлһн әрв авхш.

генткн күүкднн өмн герин бүүр харһна һулмтас оңгдан юмн герәс эс үлдҗ.

Эргүшәд сәәнәр хәләхлә,

Эднә герин бүүр, Шиңкән яүусн бәәдлтә, Шатагдсн арһсна һалта.

Аав эмгән дахулад, Альдаран одсн болхв?

53

Өөрдәд ирхлә, баран, Өндр гер болна,

Булнгарнь шаһаһад хәләхлә, Булнь цөөкн болна.

Гергн залу хойр һалин көвәд сууна, Хар тавгта махиг Хоорндан тәвҗ иднә.

Бара олҗ авондан Байрлн тусад, адһлдад, Долан күүкн долалулн даран-дарандан цүврлдәд,

герт орҗ ирәд,

Үүдн хоорнд зогсхла, һалнн көвәдк залу Үкс гиҗ босад:

— Күүкд, альдас йовлаг, Кенә, кенә күүкдвт?

Цаг биш цагла Цуһар яһҗ йовнат?

— Ээҗ, аав уга Эрпндән һанц бидн, төрл, садн угадан тенҗ йовх күүкдвдн.

Үрн уга улсд Үрн болна бидн, Күүкд уга улсд

Күүкд болна бидн

Элгн уга улсд Элгн болнавдн,— гиҗ, Күүкдин ик эгч Келҗ бәәдг болна.

Күүкд тиим болхла, Көөркс, уралан һарти,

55

Хувц-хупран тәәлтн, Хот авч идтн.

Бндп үрн угавдн, Күүкд мапа болтн, Бийснь прсн үрдүд Кишг иктә болдмн.—

Тигж келчкәд, гергн тачкнад чаңһар инәв, Шөвг хатхсн мет Шулуһар босҗ ирв.

Гергн долап күүкиг

һулмтин көпәһәр суулһв. Хар тавгта махиг Хоорнднь тәвәд оркв.

Өрүн нарнас авн Өдрин дуусн хоосн, Өлн йовсн күүкд Өгсн махиг цугтнь,

Ааһинь сулдхад, гиигләд, Арчад, долаһад, цеврләд,

Ичл, эмәл уга Идәд өл авцхав.

— Хотан идсн күүкд, Амрцхатн, — гичкәд, гергн Хамгин ик күүкнәснь Альд кевтдгияь сурв.

— тов — шаавр авад,

тотх деер кевтдв.

— Тадп альд унтдвт? Теругәм нанд медултн,

Илдпь, күцс соопәр,

Ичлго «елтн, — гиснд,

Икин дарук хойрнь Игж келдг болна:

56

— Аавинпь өмн хаҗуд Негмдн унтдг бмлә, Ар хаҗудпь бас Наадк негмдн уптна.—

— Авдр деер би, Алхта кевтдв,— гиҗ, Дундк күүкнь цәәлһнә. Дарук хойрнь келнә:

— Биди хойр болхла. Бас тедилә әдл,

Ээҗиннь өөр унтдвдн Эс гиҗ әәдвдн.

Бичкн куүкнь келв:

— Би өрк деер, Ааһар дүүрн үмс Авч, унтдв,— гинә

гергн күүкдин келсәр һазр-һазртнь кевтүләд, Бийнь орндан орад Бас яүдән аняд,

Күүкд уптхппь күләһэд Кевтнә, серүн, тагчг.

Альдас эклҗ идхлә, Айта болхинь ухалнз.

Өдрин дуусн көшсн Өнчрәд бүләсн үлдсн, Лолан шар күүкн Духуцад унтад одв.

Сәәнәр күүкдиг унтулчкад, Сө дүлин аңхунд,

Харңһуһар гергн босад, Хажудк күүкдән пдчкәд,

Дакад орнасн босад, Залуһнннь еврдк күүкдиг

57

Дор одмаснь көңдәлго Зальгҗ оркдг болна.

Дөрвн күукиг бүклднь Даңһар идсн бийнь, Басчн тернь баһдад, Баран талан һархлань,

Авдр деерк күүкн Алхарн чанһар шивәд,

Маңна хоорнднь тусхаһад, Монтхр һарһад оркна.

Алхар шивулсн гергн Өрк тал давшхла, Ааһар дүүрң үмсән Өмнәснь күүкн цацна.

Үмснд көөгдсн гер/н Үүдн талкур одхла, Тов-шааврарн өмнәснь

толһаһарнь күүкн цокчкад,

Хойр дүүһән дахулад,

Хар герәс һарад,

Ардан хәләл уга, Адһж шулуһар зулв.

Долан шар күүкн Дөрвән шулмд идүлчкәд,

Өнчн деерән өнчрәд, Өмнкәсн үлү зовлңгта,

Бичкн уйн зүркднь Бийсднь бәргдл уга, Хамаран одхнь медгдлго, Харңһуһур гүүлдә йовҗ,

Нег нуурур, ирәд, Ноһан өвсн деер, Нарн һархиг күләҗ, Нөөрсн, амрад кевтнә.

58

Кевтсн һурвн күүкн көшсн, зовсндан диилгдәд, кедү зовлңгта болвчн,

Кевтсн, сүүрдән саатулгдад,

Нег-негән дерлдәд, Нүцкн көлмүдән хучлдад,

толһа-толһаһан харһуллдад, теврлдҗ негн боллдад,

Күүкн уйн көлмүдән Кевтх дутман тәкилдҗ. Булрсн махмудан амраһад, Батар унтад одцхав.

Өрүнднь босад ирхлә, Өвәрцү сәәхн өдр: Өңгтә шар нарн Өмнкәсн икәр, герлтҗ.

Өнчн һурвн күүкиг Өнр-байн кеҗ,

Өвдкүртә үлдцхәсн бичкн Өрч дотрк зүркдинь

Өкәрлҗ, саатулҗ, таалҗ,

Өвдкүринь зогсаҗ талвалһҗ, геедрсн җирһлинь хәрү һартнь өгсншң байсав.

Эгч дү һурвн Эргндән ширтәд хәләхләнь: төрүц юмн үзгдхш, Таньдго эҗго һазр.

Өдр кедү нарта, Чилгр сәәхн болвчн, Өлңгәс туула босхла, Чочад өср/щәд одна.

Аш сүүлднь күүкд Асхн шидр көшәд, Арһан барҗ ядад, Амрх болҗ зөвшәрв.

59

Толһан девскрәр урһсн Нигт бор өлңгәс, Таслад авч ирәд, Немртә хаац кев.

Күүкд дотрнь орад, Күүндәд, амрад суув. Кен, ямаран санатаһан Келҗ хоорндан хувацв.

Өрүнднь тедн босад, Өмәрән зөрәд һарцхав, Олн бәәх һазр, Олҗ авхар шиидцхәв.

Күүкд адһлдад йовна, Көшсн-зовсан медхш, Өмн харан үзгдхш, Өргн тсг болна.

Кесгтән йовад оркна, Көл, һар сулдна, Арһан барҗ ядад, Амрч авхар сууна.

Күүндж. үг һархш. Келнә бахлур сулдна, Геедрсн эгч-дүүнрнь һашута зовлң болна.

— Хар сана зуүсн Хөөт эк нохадьг,

Хәләһәд, асрад өсксн Хәәртә эцгән яахв.

Ик эгчнь уульв Игҗ дүүнртән келв. Күүкдин зүркн уйдв, Күгдлҗ өрчднь цокв,

— Әрүн ээҗәс төрсн Әмн болсн эгчнрән Әрлг гергнд идүлсн Элдв хату зовлң.

60

Эндрәс авн, эгчпр, төрүц салхмн биш, Эцг хайдг болвчн, Турүһән дааҗ чадхвдн.

Ни-негн болхла, Наадк зовлң диилгдх,— Игҗ бичкн күүкн Ик эгчнртән келв.

Күүкд цаарн һарв, Күүтә һазр хәәв, Эргпд баран үзгдхш, Эҗго тег болна.

Аш сүүлднь күүкдт Дакад харш харһна, Аршан булгин усн Дольгалад бәәдг болна.

Телтр көвәд һархд Түрү болх бәәдлтә, һатлад һацн гихлә, гүн усн харшта.

Эн саамла күүкд Элдв бәәдл үзв, Усна телтр көвәд Ууҗм хол һазрт,

тунҗргсн мал-гер Таралң мет делдж, Хамг әмтн җирһлтә Хаана нутг бәәдлтә.

Күүкд адһн-шидгн Киитн уснур орв, Көл алдад ирхләрн, Көвәд өөмхәр седв.

Болв усна урсхул Биилә хәәмцәд бәәв, Баахн һурвн күүкн Болд мет күндрв.

61

Нег-негән дуудлдад, Нус-нульмсан асхв. Ус балһад, чивәд Уульн хәәкрәд булхв.

Кедү өдр болсмб, Кеду сө давсмб, Бичкн күүкн медхш, Балр болад кевтнә.

Генткн нүдән секхлә, Терлтә өдр болна. Хойр, ик эгчнь Хаҗуднь үксн кевтнә.

тедүкнд чолун деер таньдго залу сууна. Күүкн серсиг үзчкәд, Күн ормасн босна.

— Мендвт, күүкн,— гичкәд, Маасхлзад хан инәв, Мендин дару, күүкнд, Медүлҗ бийән цәәлһв.

— Би алвтин эзн Боҗ гидг хамб, Уснд урсҗ йовситн Үзәд татҗ авув.

Хойр эгчитн би Харсҗ чадсн угав, Нама бичә гемшәтн, Нанд иньг болтн.

Эн саамла күүкн Эгчнрән хәләһәд уульв, Күүкн хойр нүдндән Күч күрч чадхш.

Яһсн догшн орчлңгв Яахв, арһ уга, һаран хаанур өгв, һазрас өндәж босв.

62

— Зуг һанцхн сургчм. Зовлңгасм намаг гетлг, Зөргтә нег ур Заяҗ, төрәҗ өг.

Нанд йилһл уга Көвун күүкн гиснь, Намаг кеер үкхлә, Кер,гим ардм бәртхә.

Би чамаг ода Бийләһән авад йовнав. Үзсн зовлңган мартхч, Үрглҗ җирһл эдлхч.

Хан игҗ келв, Хәрү күүкнәс күләв,

Бийләһән зөвшәрх гиҗ, Бат ицгтә бәәв.

Күүкн тагчг сууна, Көөркү, эгчнрән хәләнә, һарарн нульмсан арчна һашута йовдлан келнә.

III. БӨЛГ

'Кү заясн текгр Күмс заядм.

(Хальмг үлгүр).

— Орчлң деер би, Ор һанцарн үлдвв, тана өгсн җирһл

теркә зүрким аадр^улшго.

Нег цагин эргцд Нанас хүвтә күн Нарта орчлң деер Берк гиҗ санлав.

Ээҗ аав хойртаһан Эңкр зурһан эгчтәһән,

Лолан шар ямата даңгин җирһлтә биләвдн.

63

Экм өңгрснә хөөн Элдв гүрм учрв, Эцгм маниг хаяд, Энлүләд өнчн үлдәв.

Лөрвн эгчим зуур Шулм баавһа идчкв, Дакн хойр эгчм Шинәс нама өнчрүлв.

теднәсн хаһцсн би танла жирһж чадшгов, һанцар4н зөрәд меднәв, һашута зүркән теенәв...

Күүкнә келсн хәрү Кецү хату болв, Хан уха туңһаҗ, Хад деер суув.

Генткн серл орсншң Хан ормасн босв, Тейүрсн күүкнүр өөрдәд, Халунар игҗ келв:

— теңгр, һазрин ниилврт, теңгс, уул һацс, тәк хан бәәнэ — тер зурһан көвүтә.

Захан көвүн болһнь Зөргтә, чиирг, баатр, Хүвлһәнә зокал тогтсн Хүвтә сәәхн үрдүд.

Бәрсн тоотнь әмдр,нә, Базһсн болһнь эвдрнә, Бичә седкләр зов, Би тедниг дууднав.

Зурһан эгччнь әмдрх. Зүркнчнь хәрү тогтнх, Зуг мини келснд Зөвән өгхичн эржәнәв.

64

Наадк күүкнь бас Нөөрсәд серсн болна, Нег-негән хәләдәд, Нам яһсан медхш.

Хойрдад төрсн күүкд Хун мет сәәхн, Ормасн босад теди Орчлң -харҗ һәәхнә.

Генткн дүүнрән санад, һашута зовлңган меднә, Гейурҗ хәрү сууһад, һар-һаран теврлднә.

Эн саамла баатрмуд Эднүр өөрддг болна, Хаана хатн теврәд, Хойр эгчән үмснә.

Зурһан баатр цааран Зөрәд һар.ад йовна, Шулм баавһа олхар Шулун адһлдад мордна.

Өдрин дуусн хатрна, Өмннь баран харһна, Бүрүл болхиг күләнә, Баатр көвүд сууна.

Күләҗәһәд, сө болхла, Көвүд күүкдт хүврнә, Көөтә герүр нрнә,

Күлгүдән шаһад тохрана.

Герин булңгар шаһахла, Тергн һанцарн болна, Махта чимгиг тер Мөлҗәд идҗ сууна.

Күүкд адһлдад орна, Керлдх гиҗ күләнә, Болв гергн инәһәд, Босад ормасн ирнә.

56

— Суутн, суутн, күүкд. Сәәхн иньгүдм, амртн. Кесгәс нааран манад Күн ирәд уга.

Тергн игҗ келәд,

Терән эргүлҗ хәләв, Ирг таласн шүүрәд, Ик тарвс авб.

— Хотан идчкхлә ирвт, Хоосн йовдг болхт, тарвс болвчн идтн, Тежәл таднд болх.

Тергн утх авад, Тарвсиг керчхәр седв. Генткн хәәкрәд .чишкәд. тер сүрдәд одв.

тарвс гиж өгснь Толһа болҗ һарв,

Тигхләрн тернь залуһнннь Толһа бәәсн бәәҗ.

Толһа әмдрәд бүлтәв, тачкнад ирзәҗ инәв, тенд-эндәс ясдуд Терүнлә ирҗ ниилв.

Келкәтә хоосн ясдуд Күржннәд, тачкнад бәәнә, Килнцнь күцсн шулм Ки уга болна.

Шулм зулхар адһна,

Шуһу болһнд бултна

Шарҗңпад, залуһнппь ясн Шиврлгәснь атхҗ чнргднә.

Күүкд эн саамла Көвүд болҗ хүврнә,

Күлгүднь һаза инцхәһәд. Көөтә гериг чичрүлнә.

>*

67

Омлавпа у*лм иүрдпи, Бахлуран эврән боордна, Болв көвүдин негнь Баавһад келҗ бәәнә:

— Долан күүкп ирсп Дөрвипь чи зальглач,

Хәрү һарһҗ өг, Хүвинь һартнь бәрүл.

— Күүкд узси угав, Көвүд бичә мөшктн, Еү әмдәр зальгснг Ксзә тадн үзләт?

Залуһин келкәтә ясн Урдкасн икәр тачкнв, Зүркнь көөрәд шулм Ухан уга унв.

Ах-дүүнрин бичкнь Алтн селм һарһв, Гергн тал өөрдәд, Гесинь ирәд оркв.

Дөрвн баахн күүкн

Дотраснь унад ирв, Шин идсн махн «Шалд»—гигәд тусв.

һазрт унсн махн Хәрү яснлаһан бүрлдв, һашутаһар үксн залу Хуучн кептән һарв.

Көвүд эм өгәд, Күүкдиг әмдрүлҗ авб. Дөрвн күүкн серчкәд, Дегд алн болв.

Зург болсн сәәхн Зурһан көвүн бәәнә, Махар бийсинь тоосн Медәтә залу суупа.

68

Аш сүүлднь тедн Учрсн йовдлан санв, Алтн орчлңгд хәрү Үудҗ төрсән медв.

һурпн эгчән санад һашута седкл орв,

Зурһан баатр теднд Зәңгин соньнас кслв.

Хүвлһнн зокал тогтсн Хүв иктә көвүд,

Байрта күүкдиг сундлад, Боҗиниг орад һарв.

Өнчн долан күүкн Өмнк кевтән хамцв, Өөрнь бәәсн әмтн Эдниг дахҗ байсв.

— «Өнчн күунә хүв — Өвртнь»,—гиҗ келдг.

Боҗ хан нрәд, Байрта зәңг соңсхв.

тәк хаана көвүд Тер күүкдт дурлж, Амрг иньгүд болхиг Ахнр, дүүнр эржәнә.

Лолан шар күүкн, Лолан эгч дүүнр Хоор-хоорндан күүнднә, Хәрү өгхәр зөвчлнә.

Әм аврсн көвүдин Әрүн эрлһ зөвшәрнә,

теднә зүрк тогтнүлж , тевчңһү иньгүднь болна,

Бичкн хатна эгчнр Хәрд мордҗ бәәнә. Боҗ хаана өрәд, Хүрм кеҗ жирһнә.

69

Өнчн күүкд—өнрҗв, Өмнк зовлц мартгдв, Сүртә хүрм төгсв Салх цаг ирв.

Хувлһән тогтсн баатрмуд Хүв кишгән олв, Хәәртә иньгүдән дахулад, Хәрх болҗ шиидв.

Эгчнр, дүүнр үмслдәд, Эргндк әмтсләһән мендләд, Бичкн дүүһән үлдәһәд, Байрта хаалһдан орв.

Тсңгр, һазрин ниилврт

Теңгс, уул һацс Тунҗрад бәәдг нутгурн тедн һарад йовв.

Күүкн күүнә заяч күчр хату бәәж, Кезәд болв чигн, Күүнә болдг сәнҗ.

Игәд эгчнр салв, Ирх җирһлүрн зөрв, тедн кезә харһхиг тәвсн хүв медх.

IV БӨЛГ

Дала дәәвлхлә — Җирмәхәсчн дәәвлдг.

(Хальмг үлгүр).

Эн цагас авн Эклж, җирһл ирв. Хаанд баахн күүкн Хатн-иньгнь болв.

Үрн эс һар,хла, Үрүдәд, хордад, һацад, һурвн герг авсн ^ашута хан бәәҗ.

70

Зуг хаана өргәд

Шууган, әәмшг икдв, Зовлң хатнд өгхәр Шулм гергд бедрв.

Цаг давх дутман Цуг шулмс номһрв,

Сүрәнь даргдад, тогтнад, Седклнь җөөлдсн болв.

Өдр ирәд, давад,

Өмнкәсн сәәхрж, герлтв, Өргән әмтнә җирһл Өнр бәәхтә болв.

Хан шин хатндан Хар угаһар дурлв,

Худлахар ховлсн шулмсан Хәрү керлддг болв.

Цаг нег зусн Болдг зөв уга, Цогц нег бәәдләрн Бәәдг йосн уга.

Хан хатндан ицҗ, Келсн үгинь санҗ, Хойр үр һарһхинь Күсл кеҗ күләв.

Аш суүлднь хатн Ацатань хаанд медгдв, Болзг өөрдх дутм Байр хааг эзлв.

Хатна төрх цагнь Удан биш болв, Хаана алвт ниргҗ, Учрх урдиг тосв.

Шулм гергдин дораһар

Шимлддгнь чигн немв, Шин хатиг үрәхәр Шүлтдгнь бас икдв.

71

Өдр-сө иррс дутман Өөрдәд болзг бәәв, Өкәр күукд үзхәр Өмәрҗ хан зовв.

Зәрмдән унтсн нөөртән Зүүд үздг болв, Бичкп өкәр күүкдиг Бәрсн болҗ байрлв.

Зүгәр серәд ирхләрн, Өмәрҗ орндан түүрчв, Хаҗудан иләд хәләхләнь Хоосн болҗ генүлв.

Лакад нүдән аньхлань, Дакнас күүкд үзгднә, Көөлдәд шүүрәд хәләхлә, Күүкд геедрҗ зована.

Иим бәәдлтәһәр хан Ик цаг өңгрулв, Ицл бәәнә гиҗ, Ирх үрдән күләв.

Генткн нег зүүдн Хааг өмнкәснь үлуһәр,

Генулҗ, зоваж, әәлһҗ, Хар көлс асхрулв.

Хувнтаһар экәсн төрсн, Хааг сәәхн дурасн, Хәәртә, унтә, эңкр Хойр үрнә орчд:

Теңгр үуләр бүркгдҗ, теңгс һалзурж дольгалҗ. Уул тачкнҗ хамхрҗ, Усн теегиг бүтәҗ,

Хаана алвтиг эзлҗ, Хамг әмтинь чивәж, Халун нар,та орчлң Харңһу тамд хүврҗ,

72

Әмтә юмс чилж, Аюл болсн болҗ,

Әмтәхн нөөринь эвдҗ, Алснас дорар зоваз.

Әәмшгтә зүүднәс хан Әәһәд, чочҗ серв, Адһҗ хувцан өмсәд, Алвтан һарч хәләв.

теңгр йосндан хархлзад, Тег будар бүркгдәд, Әәмшглҗ алвтнь дәәвләд, Әвртә бәәдл һарвв.

Удсн уга, нег Хар мөртә күн,

Улан тоос теңгрт, Хадад аашдг болна.

Хар мөрнә бәәдл Хурт нордн мет, Усн болж көльрж, Ур һарад йовна.

Харадан җивр сахлта Хар улан залу, Хаана һаза ирәд, Харасн һәрәдҗ буув.

Залу мөрән сөөһәд, Занчан ээмәсн хаяд, Хаанла ирҗ мендләд,

Хавтхасн цаас өгв.

Цаасиг хан умшчкад, Цәәһәд чирәнь хүврв, Цаг өңгрүлл уга, Цуг алвтан дуудв.

Алвтиннь залусиг цуглулад, Арнзлмудан тохҗ унад, Дә босхсн ешәтиг Лархар мордх болв.

73

Күсл бслҗ бәәсн Күүкд хааг уйдав,

Кезә эргҗ ир,хән Келҗ чадшго болв.

һалзн маңната хариг һаза тохулҗ оркад, Хан адһҗ ишкәд Хатнурн орҗ ирв.

Ацананнь болзг өөрдсн Хаана эңкр хатн. Арһулхан босад иньгән Халун нульмста тосв.

Хан хатан күзүдәд, Хойр һарарн теврчкәд, Халхинь селн үмсҗ,

Хатндан игҗ келв:

— Алтн сармта мөңгн Авдрин дор йоралд. Эрәтә торһн альчур Эвкәд ор,ксн бәәнә.

тер торһн альчурар төрсн цагтан, үрдүдән, Сәәпәр цуглҗ, өлгәдҗ Саг хадһлҗ бә.

Эн һурвн баавһа Амрл өгхн уга, Эргәд намаг иртл,

Алад орквзго, үрдүдим.

Алвтан өшәтнәс хархсар Адһад мордҗ бәәнәв, Хортан дарҗ кезә Хәрү ир,хән медҗәхшв.

Кергм амр биш, Күүнә җирһл харслһн, Хедү цагин эргцд

Күләвртә бәәхичнь медҗәхшв.

74

Би хәрү ирхләрн Байр авч ирхв,

Келсн тоотим күцәхләчнь Күндтә нер зүүлһхв.—

Игҗ кслчкәд хан, Ик герүр.Н'орад,

һурвл аваль баавһадан һаран егч мендләд,

Арнзл деерән мордад, Ардан залусан дахулад, Алвтан өшәтнәс харсхар Адһад йовад одв.

•

V БӨЛГ

Тәрсән хаддг...

(Хальмг үлгүрһ

Хан мордсна хөөн Хатн удан боллго,

Ацананнь болзгнь болҗ, Төрх цагнь ирв.

Салькн уга тагчг Сәәхн өдр билә,

Седклләһән хатн күүндәд, Санамр өргәдән суула.

Өөрнь күн уга Өнчнлә әдл билә, Эн саамла хатна Элкнь экләд мошклв.

Хатн баахн болвчн, Бийән сәәнәр, меднә, Хойр үрнәннь төрх Болзг чигн меднә.

Өлзәтә үрд учрх Өлгә белдх зөвтә, Алтн сармта авдрас Альчур һарһх кергтә.

76

Арһул хатн босад, Авдрт өөрдәд ирв,

түлкүрәрнь оньсинь эргүләд, тәәләд, секәд оркв.

Иирин биш, торһн, Эрәтә сәә.хп альчуриг,

Иораласиь әрәхн авад Эвкәтә кевтнь оркв.

Хәрү авдриг хаачкад, Хатн ормасн босв, Уйн баһ элкнь Улм икәр өвдв.

Арһан барҗ ядад, Арһул терзүр өөрдв, Шулм гергдин ах Шивгчн баавһаг дуудв.

Шивгчн адһсн-шидгсн,

Шулун дарунь ирв, Өргән дотрк сәәхнд Өврҗ бахнь ханхш.

— Э... э, көөркү мипь, Эн бишв, чавас, Цагнь ирхлә түүмр Цасн деерчн шатдмн.

төрх болзгчн болад, Терзәр намаг дуудвч? терчнь — сән зәңг Төрхдчн би орлцнав,—

Баахн хатн тагчг Баавһаг соңсад суув, Менрәд, изрәд зоваһад Мошклдгнь улм икдв.

шнвгчн һульдрад, худлахар, Шунсн бәәдл һарв, Оринь җөөлнәр ясад, Орминь белдәд оркв.

77

Баахн хати зөвүрдв, Бийинь халун эзлв, Шивгчниг бийүрн дуудад, Шимлдҗ игҗ келв:

— Нанас, ода, хойр, Нилх үрн һархмн, тер альчурар цуглад, тедниг хәләһәд автн.

Хойр үрнә тускар Хаанд шулуһар зәңглтн,

Халун дәәнә һалд Хортан түргнәр дарг.—

— Не, не,—гиҗ Нүүхлҗ Шивгчн зөвшәрв, торһн альчуриг авад, тер кеҗ һәәхв.

Баахн хатн зовад, Бийнь түүрчәд бәәв, түрүн болҗ, шнңкән

Төрҗәх цогцнь уйдв...

Удан бол.т уга, Ухаһан хатн геев...

Бичкн хойр күүкд Бәәгәд, ууляд бәәв.

Хойр үриг, Шивгчн, Хәләҗ, һәәхж, ханхш, Хоюрн одни герлтә, Халун нилх махмудта.

«Иим үрдүд үзхләрн, Хан маниг көөх, Иртлнь уга кехмн»— Игҗ Шивгчн ухалҗана.

Зуг баахн хатн Энүг медҗ бәәхш,

Зовад түүрчәд һанцарп *энләд өргәдән кевтнә.

78

Шин бичкн күүкдиг

Шивгчн цуглҗ авад, Үлдсн хойр баавһадан Үзүлхәр авч одна.

— Яһсн көркхн үрдви, Ямаран цогцта хатмб? Пкрин улс биш, Иир соньр4 нилхсви?

Хан иртл эдниг Әрлһдгин арһ хәәхмн, Хан ирсн цагтан Амрахн уга, маниг.—

Тер үг соңсчкад, талдан негнь келв:

— Миниһәр болхла, тадн, Медҗ бәәхшт,—гив.

Мисин, нохан кичг

Медүллго эднә орчд Торһн альчурарнь цуглад, тагчг өгч оркхмн.

Харушг Бөкн көвүг Хаанур бичгтә йовулхмн, Хойр үрнә орчд

Хорха, меклә һарв;

Хатн бийнь сән, Хамг зөвүр,нь зогсв, Төрсн хойр юмиг тигәд яахмб? — гихмн.

Баавһармуд эн үгд Бүклдән цуһар багтв, Бичг худлар бичҗ, Бөкниг йовулх болв.

Хар санаһан күцәхәр

Хәргәд шулмс ниргв. Баавһармудин бичг хавтхлад

Бөкн һарад йовв.

79

Арднь үлдсн шулмс Альчурт кичгүд цуглад, Хатнд авч ирәд, Хаяд өгч оркв.

Халун дегд чаңһд Хатн юм медхш, Зөвүр ик болсар Зовад түңгшәд кевтв.

Мисин, нохан кичгүд Мөлкәд һазрар гүүлдв, Мәәләд, чишкәд. шууглдад, Му ду һарлдв.

Эн тоотиг үзҗәх Килнц уга хатн, Энләд, өмнкәсн үлү Күчр зовлңгта болв.

«Хаанд келсн үгм Худл болж, һарв, Хортан дарад ирхләрн, Хораҗцамаг алх».

Игҗ санад хатн Ууляд. энләд бәәв, Ирх җирһлән тааҗ, Улм икәр зовв.

дакад ичр хатуд доһлң ңульмста 'бәәв, һашута йовдлан гемнж, һаза һардган уурв.

тер хоорнд гергчүд теңгр һаар негдҗ, Хойр үриг алҗ, Хорахин арһ хәәв.

Хаана алвтд нег

Хар бух <5әәнә,

Мөргәчәрн гидм болхла, Мицһн залу дархмн.

60

Догшнарн гицмн болхла, Даңһар алвтд зөвлхмн, Урһцарн гидмн болхла, Уул мет өндр.

Хойр нилх күүкдиг Хар бухд хайҗ, Хорах болҗ дораһар

Хоорндан гергчүд күүндв.

Асхнднь ора болхла, Авад бпчкдүдиг һарв, Хар бухин дор Хаяд өгч оркв.

догшн -хар бух долаһад күүкдиг эңкрлв, Даарх гиҗ тедниг

Дулалҗ көөлурәрн цуглв.

Өрүнднь босад хәләхлә, Өкәр күүкд сууцхана, Хар бух хаҗуднь Хәрүләд зогсад бәәнә.

Энүг үзсн шулмс Ухаһан алдҗ әәцхәв,

Эрт күн үзтл Уга кехар сахньв.

Бух иигән һархиг Баавһармуд хәләҗ бәәһәд, Биикн күүкдиг^авад, Буурин өмн хайв.

девсәч хар буур Долаһад күүкдиг таалв, доран кевтәд бичкдүдиг Дулалад зогдртан цуглв.

Күүкд үзсн гергчүд Өмнкәсн үлүһәр әәв, кишго ухаһан күцәхәр

Өршәңһү уга болв.

Буур күүкдәс хольжхла,

Баавһарм|уд теднлг авад, Алвтин зууһач нохан Амнд хайхар шиндв.

догшн, зууһач болсар даңгин цевләтә бәәдг, һалзу хар похад һарһад бпчкдүднг ханв.

Ноха өөрдж. ирәд, Нилх күүкдиг үнрлчлн, Шиңшәд эргҗ йозад,

Шулмсур һалзурҗ хуцв.

Шулм гергчүд әәлдәд. Шуугҗ герүрн орцхав Сәәхн күүкдиг ноха Сүүләрн араһад кевтв.

Эн тоот йовдлмуд Эдпиг икәр зовав.

— тигҗ биш, манахс, талданар 'Кехмн,— гилдв.

— Темр авдр кеһәд, тедниг дотрпь тәвәд, таг хадасар хадад, теңгсин йоралд хайхмн.

Энүнәс талдан арһ Манд ода уга, Эрт әмтн медтл,

Мөртнь бичкдүдиг ор|улхмн.

Игҗ шиидәд шулмс, Ик авдр кеһәд, Хойр бичкн күүкдиг Хадад таг кечкв.

Асхн ора болхла, Авдриг ачҗ авад,

теңгсин көвәһүр бултулад, Тагчг авад һарв.

82

теңгсин көвәд ирәд, Тергән эргд зогсаһад, таг хадата авдриг түлкәд уснд уңһав.

Санаһап күцәсн шулмс Седклнь амрч төвкнв, Зуг хаана хатн Зовҗ һалцарн түңшв.

VI БӨЛГ.

һаха хадрсн һазрт һанцарн бичә йович...

(X а л ь м г ү л г ү р).

Хаанд бичг күргҗ, Хол һазрур зөрсн, Баавһармудин эркн элч Бөкн эҗго теегәр,

Өдр, св гиҗ, Кевтл, унтл уга,

Өмәрән зүткәд, адһад Кесгтән йовад оркна.

Аш сүүлднь Бөкн Хааһан олад ирнә, Адһҗ мөрнәсн бууһад, Хавтхдк бичгән өгнә.

Хан бичгинь авад, Хәләһәд шинҗлҗ бәәһәд Секҗ умшхасн <урд Сурвр көвунд өгв:

— Кен эн бичгиг Күрг нанд гив? Мана алвтин мендиг Медүләд кел,— болв.

— Алвт урдк кевтән Амулң менд бәәнә, тана ирх цагиг Төр кеҗ күләнә.

&3

Байрта зәңгин тускар Би ю келхв, Бичгән секәд умшхларн,

Бийтн сәәнәр медхт.—

Бөкн игҗ келчкәд, Хаанас тедүкн һарв, Бийүрн гилс хәләхлә, Хултхлзад хооран цухрв.

Хан бичгиг секәд, Хойр халхинь хәләчкәд, Хәрү эклнәснь авн ХурҺарн дарж умшв.

Бичгин өрәлд күрчкәд, Хан улм уурлв,

Бөкнүр гилс хәләчкәд, Хәрү бичгүрн аууньрв.

Болв хан бичгиг Бүклднь чиләсн уга, дакҗ Бөкнүр хәләһәд, догшрхҗ игж келв:

— Иим му зәңгтә

Ирсн Бөкн, чамаг Хәәч засгла харһулж,

Хар толһаһичн өсргнәв.

Чини һанцхи ицлчнь — Чикәр хәрү өглһн тер цагт әмд толһачн бүтн үлдх.

Сурсн сурвр болһндм Хәрү егх болҗа: Сәәнәр, чикәр, үнәр Худл угаһар кел.

Мини хатнас һарсн Мисин, нохан кичгүдиг

Ямаран-ямаран бәәдлтәһинь Йилһәд иләр кел.—

84

— Би үзсн угав, Баавнр игж келлә.' «Мис коха хойриг

Мел сәәхн дурасн,

Күүнә бәәдл уга

Кишго му дуута,

Арваха-сарваха көлтә Акад юмсуд һарв».

Нүдәрн үзсн болхла, Нулго келх биләв, Болв эс үзсндән Би медхшв,— гив.

— һарад мордж бәәһәд һанцхн чамд нәәлләв,

Хатим яһҗ бәәхинь Хәлә,— гиҗ заклав.—

Игҗ келәд хан Эврәннь өрәһүрн орв, Ик удан цагт Эргҗ ирлго бәәв.

Өргәдән хан орад Өмнкәси икәр зовв, Өкәрлх болҗасн үрдүднь Өңгәлт уга болв.

Хатиг алтн гиҗ, Хәрү бичҗ болшго, Күрәд намаг иртл, Күләхд дегд хату.

Халун бүлән нульмсн Хойр нүднәснь асхрв. Хан удан-ухалж Хәрүһинь игж бичв:

— «Күүкн көвүнә орчд һарсн -бичкн юмсинь күүнд үзгдш уга һазрт хадһлж бәәтч.

85

Ьийинь — хатиг, тадн Бичә өргәһәснь көндәтн. Би эврән ирәд, Болм засгинь өгхв».

Бичсн бичгән һадрлад, Батлад утцар шидәд. һарч ирәд, Бөкнә һартнь бәрүләд өгв.

— Эн.бичгиг күргәд,

Эркҗән уга өг, Күрәд намаг иртл, Күләж. бәәтн, тагчг.

Би эврән ирәд, Бичкн юмсинь хәләһәд,

Кемр бичсн тоот Күцц үнн болхла,

Хамгин күнд засгла Хатиг харһулж, зоваһад, Хойр һарсн юминь Хамднь алнав,— гив.

Эн үг соңсчкад, Эрт Бэкн адһв,

Әәмшгәс гетлж., мөлтрҗ, Әмд һарсндан байрлв.

Хаанас игән һархларн, Бөкн мөрән шавдв, Хол алвтурн зөрҗ, Бәәсн чидләрн адһв...

...Арднь күләҗ бәәсн Алвтднь үлдси гергчүд Бөкниг аашсинь үзәд, Байрта сәәнәр тосв.

Цуһар өмнәснь гүүлдәд, Цулвраснь авч буулһв, Сүүвдҗ герт орулад, Сурлһа экләд сурв.

16

— Хан юн гив-ә?.. Хәәчәс яһҗ мөлтрвч? Хатиг алтха гиҗ, Хәрү вгсн болвзго?

Игҗ сурсн сурврмудт Бөкн хәрү өгв, Ик хаалһд зовсндан

Бийинь амрахиг эрв.

Баавһармуд эргуләд бүслчкәд Бөкниг ормаснь босххш, Бөкн дегд көшсндән Бичгин тускар мартчкҗ.

Болшго болад шулмс, Бөкниг нөөртнь брулв, Бичг хәәҗ хавтхсинь Бүклднь цуһараһинь негҗв.

Хавтхин гүн йоралас Хаана бичг олдв, Хурад һурвн гергн Холин зәңг умшв.

— тер бишв, тер, теңгр өгвә, манахс,

Хан йосндан иткҗ, Хатиг засглхв гнҗ.

Баавһармуд ода, манахс, Бөкнәс бичг некхмн, Бидн эврән авсан Бийднь медүлхмн <5иш.

Амр өгл уга Арднь орҗ сурхмн, Аш суүлднь тер

Авгдж манд диилгдх.

тер цагт бидн талдан бичг бичәд, Бөкнәр тер бичгән Бичкн хатнд өгүлхмн.

87

Сурсн сурлһан болһн Серл Бөкнд орулв,

'Тенткн ухань цегәрҗ һаран заңһҗ келв:

— Ха-ха... би мартҗаҗв, Хап бичг өглә.

түрд! — гиҗәтн тадн, тер хавтхдм бәәхмн.

Мартсан Бөкн санҗ Мусг гиҗ инәв, Хавтх болһнан уудлчкад, Хуврҗ чирәнь цәәв.

Дакад хавтх болһнан дарн бәәҗ уудлв, Бичг угань үнн, Бөкн ‘алң болв.

— Теечксн болхч, аашад, Тем уга төрүнд, Кемр тиим болхла, Күцә мана келсиг.

Хан юн гисиг Бидн сәәнәр медҗәнәвдн,

Хатиг ирҗ засглхиг Бийчнь йирдән меднәч.

Бидн чамд нег Бичг бичҗ өгнәвдн, Бийәрн хатнур одад, Бәрүләд һартнь өг.

Хаана тускар, кемр, Хатн сурсн цагт, Худлахар әәлһәд чи Хаана закаг кел.—

Баавһармуд ора шидр Бичгиг һартнь өгәд, Бөкниг магтад, бууляд, Бичкн хатңур йовулв.

8?:

Бөкн хатнур ирәд, Бичгиг һарһж өгв, Хол һазрур йовж., Хаанд одсан келв.

Цевр үнн дурар Цань уга дурлсн, Цогц, насн, жирһлән

Цугтнь хаанд нерәдсн,

Буру уга хатн:

Бүлән халун нульмсан

Бүргд нүднәсн асхрулж, Бөкнә үгиг соңсв.

тиим сәәхн эңкр

Халун медәтә зүркн, тигҗ шулун киитрсндән Хатиг улм уйдав.

Келҗәсн үгмүдән чиләһәд, Көвүн һархар седв, Болв хатн Бөкниг Бийүрн өөрдхиг эрв.

Өмәрән Бөкн ишкәд Өөрдәд ирхлә, хатн, Келхәр бәәсн үгән Келҗ чадад бәәв.

— Келсн эн тоотчн Күцдән цуһар үнний? Эңкр мини иньгм Эдничн цугтнь келвү?..

Хойр хар 'Нүднәснь Бүлән нульмсн асхрв, Халун бичкн зүркнь

Бульглҗ өрчднь цокв.

Бөкн нурһн бийәрн Баахнар җисә йовҗ, Өргән үүднд күрәд, Өвдглҗ сөгдҗ суув...

90

— Мини келсн тоогд Мел худл уга, Хаана зә-рлгиг би Хойр чикәрн соңсув.

Хар-ушг Бөкнә үгмүд Хатна зөвүринь гүүдүлв, Улм седклинь уйдаҗ, Уульҗ экрдгинь икдүлв.

Хатн эн саамлаһан Кедү зөвүртә бәәсиг Хәәртә мини умшачнр Кентн 'күцц медхв.

Орчлң деер һанцхн. Олн әмтнәс эңкр, Хәләси нег иньгнь Хатнд дурго болҗ.

Көвүнә хөөн хатп Кесгтән ууляд суув, Келҗ хувацдг өөрхн Күн уга болв.

Эргндән һанц болсар Эдлҗ зовлңгд дпилгдв, Эңкриннь нлгәсн бичгнг Эклҗ умш-хдан әәв.

Аш сүүлднь хатн Авад бичгиг секв,

Бн-чәтә үгмүдинь умшчкад Басчн зовлңгнь икдв.

Өкәр сәәхн чирәнь Өцгән алдҗ цәәв, Өрчинь аадрулдг ицл Өңгәлт уга болв.

Арһ уга, яахв, Альдаран, квөркү, одхв, Аршан хар нульмсарн Амнаннь унд хәрүлв.

91

Орчлң гидг юмн Ора болн җора, тәвсн хүв гндгтн, терүнәс даву кучр.

Цагин селгән ирх, Цуһарһинь хан йилһх, Күүпәс кеэәд чигн, Кичгүд һаршгог медх». .

VII БӨЛГ

Алтн — шорад даргддго.

. (X а л ь м г үлгүр).

Хаана алвтас уухнд Хоҗһр гелң бәәсмн, Хаҗудан һанцхн манҗта Хоюрн талдан бүүрлсмн.

Манҗ номан дасна,

Терин көдлмш кенә, Мел өдр болһн Телңгд заргдҗ көдлнә.

теднәс хол биш теңгс налаһад бәәнә, терүнәс оч, манҗ, Теҗәлин ус авна.

Усан авч ирнә Уһана, сәвүрднә, цеврлнә.

Кирән уһаһад дуусчкад кеерин көдлмш күцәнә.

Телңгин 'хувц өмскх, Телңгин хот кех, гелңгин бугинь арчх, гелңгин келсәр һаңһх —

Эн тоот цуһар Эдлгҗ авдг, манжиг. Манҗ бәәх дутман Муңхг, мартмха болв.

93

Нег өрүн эрт Нзрта сәәхн өдр, Домбан авад манж,

Луулад теңгсүр һарна.

Усна көвәд ирәд, Урдклаһан әдл, санамр, Оуучкад ус утхжаһад Сәәхн герл үзнә.

теңгсин көвәһәс, уухнд төгрг бички гегән, тустан өөдән цоонград, теңгрт хадгдад бәәнә.

Манҗ һәәхә бәәҗ, Мартад сууһа сууна. Махлаһан авад гекәд, Мөргәд, зальврад бәәнә.

Тенткн манҗин уханд Телңгнь ордг болна, Терүрн һарад, адһад, гүүһәд хәрҗ ирнә.

Гертән ирчкәд манж, гериннь көдлмшән кенә, Намчлҗ мергәд, гиинәд, Номан давтад умтна.

Гелң мөргүлән чиләнә, һаран усар уһана, Манҗин кесн хотиг Магтн бәәҗ зооглна.

Мацһдуртнь дакад теңгсүр Манҗ уснд одна, Өцклдүрк гегәнә күчн Өмнкәсн герлтә болна.

Анхун манҗеврәд, Аман аңһаһад рууна, Герлин гегән болһниг һарарн тоолад бәәнә.

94

«Яһсн сәәхн юмб?» — Яһҗ гелңгдән күргҗ, Мартл уга келхән Манҗ чимҗ ухална.

гегән улм өвәрц Герлнь икдәд бәәнә, герү-рн хәрх манҗ һәәхәд ормдан сууна.

Манҗиг һәә.хә бәәтл, Үд болад ирв, Мартсн герән оанад, Усан авад хәрв.

һарһсн буруһасн хоргдна, һазаһан ирәд әәнә, гертән орҗ ирхләнь, Гелңгнь сурҗ бәәнә:

— Ода күртл альд йовад йовңач, манҗм, Оратҗ одвч, көдлмштән, Яһад «көөркүм», игнәч?

Телң игҗ керлднә, һартан ус келгнә, Теснь дегд өлссндән Темнж-манжиг шоодна.

дакад ерүнднь босад, домбая манҗ авна, теңгс орад, уснур темцәд һарад йовна.

Усна көвәд ирхлә, Улм герл икдҗ, Ухалад, санад хәләхлә, Учрнь медгдҗ өгхш.

Терл бәәҗ-бәәҗәһәд Тенткн өсрәд одна, Эн саамлань манҗ Чочад менрәд одна.

95

Манҗ герлд авлгдад, Мел хәләһәд сууна, Күргҗ гелңгдән яһж, Келхән ухалад бәәнә.

Аш сүүлднь манжд Әвртә тоолвр орна, һаран деесәр боочкад, Терүрн хәрҗ ирәд,

Күргәд гелнгин һарт Ус кесн саамла, Кемр гелң боодһаг Үзәд аурсн цагт,

Эн өврмҗин тускиг Медүлҗ, нәәлһж. өгх, Эс гиҗ йирдән Мартад — төрүц хуурх.

Манҗ деес хәәнә, Хавтх болһнан уудлиа,

Манҗин бишмүдин хавтхд деесн уга болна.

тигәд яахв гиҗәһәд, Майгиннь өлк тәәрнә, тер өлкиннь тасрхаһар тавн хурһан боона.

Сул тавн хурһарн Ломбиннь гинҗәс бәрв, ■Суусн ормасн босад, дуулад герүрн хәрв.

Тертән и.рхләнь манҗиг Телңг дакад керлдв:

— Ода күртл хама О|ратад йовнач? — гив.

Манҗ өврмҗән мартна, Му •бәәдл һарна,

Б«у|руһан гелңгәсн сурна, Бас оратшгов гинә.

<)6

тер кевтән гелңг тагчг доран .номһрна, Урдкла әдл манҗар Ус һартан келгнә.

Манҗ ус кенә, гелңг һаринь үзнә.

— Манҗ, манҗ, кукн, һарчн яһсмб? — гннә.

Игтлнь хурһдан шигдәж, Игҗ бвйән зовадв, һаран юңгад боосмч? — гиҗ гелңг сурв.

— Энүгитн харажахар боолав...

теңгсин герлиг мартчкҗ.

— Ээ... э, уга, геңгә, Талдан учрта энтн.

даиад мартн гиҗәҗв,

танд келс гиләв, Дегд өвәрц юм теңгст би үзләв.

түрүн болж удхларн

Терүг хәләһәд бэәләв. Теңгсин йоралас нег твгрг бичкн гегән,

Тустан өөдән һа-рад, теңгрт хадад бәәнә. Акад юмн болхув? —

Ашнь медгдж өгхш.

дакад маңһдуртнь одхлам, Дор ормдан бәәһә, Дуһунь улм ик Дегд евәрц болҗ.

Тернь баһкевтә Өсрәд-өсрәд одна, тенгс чнчрсн болад, Өмн дәәвләд дольгална.

Хойр мөрч ирәд, гердҗ теңгсиг һәәхв,

Хувцан тәәләд манж Гелцгәсн салад һарв.

Уснд көләп.тәвәд, Уралан орх дутман Урмд .манжиг эзлҗ. Улм авлад йовб.

Аш сүүлднъ манҗ һәәхүль юмнд ирв, Арһулхан көлән күргәд, Һарарн бәрхәр седв.

Болв жөөлн көлләнь Хату юмн харһв, Бэрхдән әәснь күрч, Хәәкрж гелңгдән келв:

— Энтн төмр авдрта Элдв ик юмн, Би дааҗ чадшгов

Бийтн, геңгә, наартн.

Телңг зүгәр хәрүднь һариннь нудрм үзүлв.

— һарһҗ эс өгхләчнь Терт орулшгов,— гив.

Ән тусчкад, манҗ Авдриг һарарн татв,

төмр авдр ормасн

Торүи кендрҗ бәзхш.

— Уснас бичә әәтн, Тенгә, нааран ортн, Учрсн ик зөөриг һарһж авх 'кергтә.

Авдр болхларн дееркнь Алтн болх бәәдлтә. Адһтн, геңгә минь. Алдрн гиҗәнә,— гив.

терүг соиссн гелң теңкән уга адһв, Орлчв авдр гихләрн Өмн бийднь (уга.

Улан лавшган тәәләд, Усна көвәд хайв, Адһн, бүдрн, түгчн, Авдр тал ирв.

Мек иктә гелң Манҗта хоюрн авдрла,

Ноолда-поолда бәәж. Нааран әрә көндэв.

Бальчгт шигдсн йоралнь һазрас мөлтрҗ сулдв, Бәәрнәсн көндрсн авдр Гиигрсн болад одв.

Авдриг ормаснь суһлад, Арһул чирә йовж.,

гелң манҗ хойр

һазрт һарһад авв.

Уснас һа<рсн >авдр Улм герлтә болна, Бальчг авдрин һадриг

Бү|ркәд, зеврүләд бәәж.

дакад зәрм һазрарнь Хорхаңцг чнгн хурж, дотрнь юн <5әәхнь Хойр толһад медгдхш.

Эргүләд шинҗлҗ 'хәләһәд, Экләд гелңг таав:

— Энүн дотр нег Экәршго кишг бәәнә.

Авдриг бидн, манҗ, Авч хәрҗ чадшговдн. Лор ормднь в-рһлад, дотркинь авх кергтә.

100