Хуучн үгд худл уга (1)

Арвдгч насна көвүдинь, көвүдинь Аставкин уульнцар тавшулад, тавшулад, Аставкин уульнцар тавшулдг болвчн, Арвдгч насна нертә, нертә болв.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

УЛАН БОДЛ САВӉ

Улан бодл савңгинь Уһах гиһәд өгләв, Улан шар чамаһан Ухаһан дахна болһлав.

Зарм эрәтә альчуринь Заһрм толһад тәвләв, Заяни дурта иньг мини Залхурсн болад бәәвлч.

Селәнә зах герт Зүркм мини туслла. Зүркнд туссн чамаһан Зүүдндән орулҗ ядув.

Зандн гидг моднас Заядар шүүсн һооҗна. Заяни дурн чамаһан санхнь Залхурсн болад бәәнәв.

Атхр хар үстә Альмн улан халхта, Альвн теркә зүркнчн Аштнь мини болхв.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ВАСЮКА ЛИҖ

Һо һольшг Васюка Лиҗ Һосн, баальнг, башмг һурван өлгәд гүүһәд бәәнә.

Һосн, баальнг, башмг һурван өлгәд гүүһәд бәәвчн, Һо һольшг Альмн гиһәд өлгәд гүүһәд бәәнә.

Долан, гинә, чиңнүр махиг, гинә, Дорҗ, гинә, өвгинәрн чанулад бәәнә. Дорҗ, гинә, өвгинәрн чанулад бәәхнь,

Дольгин күүкн Альмн гиһәд чанулад бәәнә.

Цаһан һадрта үч девлинь Цаһан сарин нег шинд һарһад өмсәд бәәнә.

Цаһан сарин нег шинд һарһад өмсәд бәәвчн, Цаһан саната Альмн гиһәд өмсәд һарад бәәв-лә.

311

Улан һадрта үч девлинь Олн хурсн һазрт өмсәд күрәд ирнә.

Олн хурсн һазрт өмсәд күрәд ирвчн, Ончта күүкн Альмн гиһәд өмсәд күрәд ирвл.

Нәәмн, гинә, чиңнур махиг, гинә, Нәр хурсн һазрт чанулад бәәнә. Нәр хурсн һазрт чанулад бәәхнь,

Нәәрсг күүкн Альмн гиһәд чанулад бәәнә, гинә.

Хо чирәтә Альмн күүкн, гинә, Хойр терзин хоорндаһур селәд хәләһәд бәәнә.

Хойр терзин хоорндаһур селәд хәләһәд бәәхнь, Хонад ирхәр одла гиһәд, селәд хәләһәд бәәнә.

Хар улан Васюка Лиҗ Халата сиикәр белгән олад ирв.

Халата сиикәр белгән олад ирвчн Хара уга Альмн гиһәд белгән олад ирнә.

Һо һольшг Васюка Лиҗ Һолын зегснднь һурв-дөрв хонна.

Һолын зегснднь һурв-дөрв хонвчн, Һо һольшг Альмн гиһәд һурв-дөрв хонна.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ЦЕРНӘ БУЛЯ

Цеңкр чирәтә Цернә Булян күүкн Цевр цаһан цааснд эрәләд бичәд бәәнә. Цевр цаһан цааснд эрәләд бичәд бәәвчн,

Чееҗдән санад тоолвч гиһәд, эрәләд бичәд бәәнә.

Өңгтә чирәтә Овшин Цернә көвүнь Өрүн өрлә үүдинь цокад бәәнә. Өрүн өрлә үүдинь цокад бәәвчн, Өңгтә чирәтә Буляг авад һарад бәәв.

Генн уга Цернә Буля күүкн Гемтә экин өөрәсинь орһад һарад бәәнә.

Гемтә экин өөрәсинь орһад һарад бәәхнь, Гергн болхин төлә сүүднь дурлад бәәнә.

Манлаһас һарсн һурвн мөртә залунь Малан хәәҗ йовнав гиһәд әәлләд бәәнә. Малан хәәҗ йовнав гиһәд әәлләд бәәхнь, Мана Цернә Буляг орһулад бәәвл.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

312

ШАВАШМУД

Сар, нарн, одн һурвн, Сарва, дааһн, унһн һурвн, Һал, чимкүр, тулһ һурвн, Һанз, сурул, чимкүр һурвн.

Шикрә һосн шигдәд од, Шилвәрн уйдад од, Шар мөңк күүкн, Шаһаһарн уйдад од.

Хадрис, авад од. Цегдгинчн алтн, гинә, Хурһнанчн нәрхн, гинә, Хурвчнанчн алтн, гинә.

Шүднәнчн эр гивә, Нүднәнчн бүргр гивә, Чигчә хурһн, чикн, толһа Эркә хурһн, эрән толһа.

Хойр көлнь болзгта. Хадрис! Балһсн, базр, яарм һурвн Балта, шикр, зу һурвн. Бульглад бәәсн заһсиг Бәрҗ эс болдмб?

Буһса негл күүкнд Келҗ эс болдва?

Улан боокс һосинә Өмссн болҗ генүләд, Улан Хоольск көвүг Юуһарнь һолсмб? Хәдрис!

Базрин боокс һосинь Балцлтлнь тавш. Баавнь әмд бәәхлә, Базрас авад ирх.

Нәрхн хар һоснь Нәр хәәҗ ирсмб? Нәәмн көлтә чимгиг Нәәхлүләд тавшитә.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ДУН

Мана Ик-Чонсд Манджиева Буга Горяевна (1929-2016) гидг нертә күүкд күн бәәсмн. Дуд йир сәәнәр дуулдг билә. Буга Горяевна дуулсн нег дууна үгнь би бичәд тодллав.

313

Декабрин сарин хөрн нәәмн Дегәд харш болв, Дөрвн часла өрүһәр Теегәс хальмгуд көөгдлә.

Өссн-боссн һазртаһан Өрүнәс мендлһән келүлдән Өвгд-эмгд – цугтаһинь Тер өвәрц үздмч болва.

Түрүн зурһан җилин туршарт Харал тесиг үзләвидн, Хәәртә Сталина даалвһрар Хальмгин нутг тарв.

Цергт мордсн ахнр-дүүнр Цогцарн шордад үлдв, Арднь үлдсн аав-ээҗинь Авад Сибирь орулв.

Арднь үлдсн аав-ээҗинь Авад Сибирь орулв.

Улан ширтә вагонднь Уульлдад-дуудулад шууглдад орв. Уульлдад-дуудулад орлцулад чигн Уудг усар мәәртүлв.

Һалзн-ḣалзн үкрмүднь Һазаһан мөөрәд үлдвә. Шитвр дүүрң хөөднь, Шиклг нохань эгзңңвә.

Төмр хаалһин йовдлднь Төрл-садн хагцлдв. Төрл-садн хагцлдвчн Төмр чолун мет болв.

Советин йосна деедәнь Сибирь орулҗ тарала Салсн мана-ла салань Сәәнәр күцәх болтха.

Барлата цаһан цааснднь Байрта зәңгнь иртхә. Баһчуд мана-ла хөвәрнь Байрта-ла цагинь үзтхә.

Баһчуд мана-ла хөвәрнь Байрта-ла цагинь үзтхә!

(Дуулснь Манджиева Буга Горяевна. Целинн район, Ик Чонс. Гангуева О.И. архивәс),

314

ӘӘРМД ОДН ГИҖӘХ АРВН НӘӘМТӘ КӨВҮНӘ ДУН

Мини экин эгч Ик Дөрвдә Ик Чонса Буудршна арвн тохмта Аджуга Саруна Киштә (Булукова Киштя Саруновна 1909-2005 җ.) дала ду дуулдг билә.

Нәәмәр гүрсн цулврнь Нәрхн зеердин өргн дор. Нәәрсг-наадсг чини төлә Нәәрин захднь күләнәв.

Һурваһар гүрснь цулврнь Һо зеердин цулвр дор. Һо-һольшг чини төлә Һольта(шг) зүркн бульглна.

Эрәсәр гүүдг машин деер Эврән һарад суулав Эврән һарад суув чигн, Ээҗм мини сангдна.

Һалар гүүдг машинд Һанцхарн һарад суулав, Һанцхарн һарад суув чигн,

Һарсн-төрсн сангдна. (Һазр-усн сангдна).

Авдран җиӊнүлҗ уудлад, Альчуран нанд белглләч, Арвн нәәмтә насндан Амн үгән өгләч, Амн үгән өгвчн, Әәрмин насн болва.

Күлг мини, күлг, Нәмәһән иртлм күләһич, Нериһим бичә һутаһич, Күүкн иньг, чамаһан Дуундан орулҗ дуулнав.

(Дуулснь Булукова Киштя Саруновна. Целинн район, Ик Чонс, Манцаева А.Д. архивәс)

ХАДМУД ХӘӘСН КҮРГӘРН ҺАРҺСН ДУН

Ик цаһан гертә болһлав, Иргнь шуурха җолмта бәәҗич. Саалин арвн-ла үкртә болһлав Сарлӊ (негхн) һунҗта бәәҗич.

Унаһин арвн мөртә болһлав, Ууц уга негхн дааһта бәәҗич. Гелӊгәс гедр хәрсн Балдрт одхшв, Гериһән эргдг Кааруд однав.

315

Өӊгтә чирәтә Бамбаһан хайчкад, Өлӊгәр (өвсн) өр яссн Носкуд однав. Арһта Бамбаһан хайчкад, Алх сүк хойрта Носкуд однав.

(Дуулснь Булукова Киштя Саруновна. Целинн район, Ик Чонс, Манцаева А.Д. архивәс)

АШТАБ ПОЛК

Охтр боран унлав, Аштаб полкан орлав. Аштаб полкан орв чигн, Аштнь менд ирий.

Дөнн бор мөрн Дөрә чичрм йовднгта.

Дөрә чичрм йовднгта чигн Дөрвн үзгин дәәсән Дөрә доран дария.

Көк нуурин көвәд Көвүд көлгән амрала, Көвүд көлгән амравчн, Көөсн дәәсән дария.

(Дуулснь Булукова Киштя Саруновна. Целинн район, Ик Чонс, Манцаева А.Д. архивәс)

БОГД УУЛ

Цаһан-Амна улс Бальҗинима ламиг дахад, Богд уулд одхларн ду һарһлавидн. Оӊкра Бегалин дууна айсар дуулнавидн.

Байрта сәәхн хаалһинь Бальҗи Нимә секв. Богд Уулд күрәд,

Бурхн деедстән мөргүвидн.

Зул, саӊган өргүвидн, Зуӊква гегәндән мөргүвидн, Һалдан тосан өргүвидн, Һазр-усндан мөргүвидн.

Ова уулан тәкүвидн, Окн деедстән мөргүвидн,

Улан залата Хальмг Таӊһчд Олн бурхд евәтхә!

Номта сәәхн ламан дахад, Ниицӊгү седкләр йовлавидн, Ниицӊгү сәәхн седклинь Ноһан Дәрк евәтхә!

316

Бүрдәх күцәх тоотднь Бурхн нөкд болтха! Богд Уул деернь Бурхн залрх болтха!

Богдан темцәд һархларн, Бурхндан зәлврәд йовлавидн. Богд уулдан күрч мөргәд, Байр делгрүләд ирүвидн.

(Дуулснь Эрдниева Мульҗан Онтиевна, Үстин район, Баһ Цоохра Харбан әәмг. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

АЛТА ДЕЕРНЬ ҺАРХНЬ

Алта деернь һархнь, Алтн делкә олн дүңгәнә. Асрад өсксн аав-ээҗән Альк насндан мартхв.

Көдә деернь һархнь, Көглҗрһн шовуд доңһдна. Көкүләд өсксн ээҗиһән Альк насндан мартхв.

Толһа деернь һархнь, Тоһрун шовун доңгдна. Тоглюлад өсксн ээҗиһән Альк насндан мартхв.

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

СӘӘХН ЗЕЕРД МӨРНЬ

Сәәхн зеерд мөрнь Сарин көллә наадна. Сәәхләд суусн ахнрнь Сарин туршарт җирһия.

Нәрхн зеерд мөрнь Нарна көллә наадна, Нәәрләд суусн ахнрнь Наснаннь туршарт җирһия.

Өндр зеерд мөрнь Өлнгин шураһинь хазна. Үүрләд суусн ахнрнь Өдрин туршарт җирһия.

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

317

КЕР ХАЛТР МӨРНЬ

Кер халтр мөрнь Кермн күртлән сайглна, Кермн нойн Һавн Шарһ Келгсн үүлиһән бүтәнә.

Шамлд шар махлань Санаһинь дахч һаңхна, Шамлдг нойн Һавн Шарһ Сансн үүлиһән бүтәнә.

Маштг шарһ мөрнь Малян аюһар һаңхнна, Манҗ садта күүнд Юунднь түрмшг бәәдв.

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

НИМГРӘ ИҖӘ

Арзһр соята хар мөрнь Алта булгин хаалһар дүүлңнәд бәәнә. Аавасн хойр Нимгрә Иҗә

Алтн үстә Булһн гиһәд амулң йовҗ, гинә.

Бичкн кер мөрнь Биилсн-дуулсн йовдңта, Бичкн нурһта Нимгрә Иҗә

Бийдән эс болвчн, дүүдән гиһәд йовҗ.

Тарһн хар мөрнь Ташмгарн йовдг заңгта билә, Таварн бәәдг Нимгрә Иҗә

Тавн, арвн насан нууһад дарад йовҗ.

Эгц сүүлтә хар мөрнь Эргин ташуһар дүүлңнә, Ээҗәсн хойр Нимгрә Иҗә

Эмәлин бүүрг хоорнд көгшрдг билә.

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

БУЛҺН

Сәкләд болсн нәәртнь Сәәхн күүкн Булһн домбр цокна, Саак Очра Ванян Саңнань чичрәд бәәнә.

Бар эрәтә бүшмүдән Базран орхларн, кеерәд һардг Булһн,

318

Базрт харһсн дөрвдә баһчуд Булһниг үзчкәд, бульгллдад йовҗ,

Үүрмгәр бичсн бичгиг Үвлин түрүн сарднь илгәдг Ваня, Үгән өгсн Булһндан Өөләд һундад йовна.

Дөрвн зууна хар һоснь Дөрәвчәрнь уйдулад өмсдг Булһн, Дөрвдә көвүн Ванянь Керго гиһәд бәәҗ, гинә.

Чернилар бичсн бичгиг Чимә көвүһәр дамҗулҗ.

Чини Булһн биш, мини Булһн гиҗ, Чамд Булһн уга, нанд Булһн бәәнә.

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

СИБИРИН ТУСК ДУН

Декабрь сарин хөрн нəəмнд Дегц цуг хальмгудан авад һарад бәәвә.

Дегц цуг хальмгудан авад һарад бәәхнь, Деед Советин шиидвр бәәҗ.

Нүүрс ачсн улан вагонднь Нүүлһәд хальмгудан авад һарад бәәв.

Нүүлһәд хальмгудан авад һарад бәәвчн, Нүүртә килнцтәһинь яһад эс йилһсмб?

Хураһад өсксн хөн-үкр малмуднь Хашадан мөөрәд-мәәләд үлдв, Асхн бүрүлин алднднь Абганер станцднь авчл ирв.

Аав-ээҗин зөөсн зөөрнь Арһсн шора болҗ үлдвә.

Өр цәәһәд ирвә, Аһшиһән давад һарад бәәввидн.

Өөкн тосар гилгсн Аһшиһән Хаяд һархднь харм болад бәәвә.

Альхн чиңгә Сиврин һазрт Альднь йовҗ җирһхв, Альхн чиңгә альчурарн

Асхрсн нульмсан арчлдад йовҗ.

Мел санад йовхнь, Мөңкин мана чееҗәс

319

Мел төрүц мартхш, Маниһән һарһсн аав-ээҗ

Мартшго зовлңган үзәд йовсн, көөркс.

Урал гидг һолын уснь Уух гиҗ кен санҗ йовсмб? Учрсн хойр иньгиг Салх гиҗ кен санҗ йовсмб?

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

ҖИЛИН ДӨРВН ЦАГ

Хаврин һурвн сарднь Хәәсн-тулһлаһан оралдлав. Хәәсн-тулһлаһан оралдвчн, Хәәмнь гидгнь яһсмб?

Зуна һурвн сарднь Зуухин амнднь хатлав. Зуухин амнднь хатвчн, Җирһдг седкл бәәдмб?

Намрин һурвн сарднь Нәәмн туһлан хәрүлләв.

Нәәмн туһлан хәрүләд йоввчн, Нәәрлдг седклнь бәәдмб?

Үвлин һурвн сарднь Үкрин хашаднь хатлав. Үкрин хашаднь хатвчн Үүрлдг седклнь бәәдмб?

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

ХАРҺА МОДНА НАМЧДНЬ

Харһа модна намчднь Харцх шовуднь цуглрна. Хәрәд һарад гихнь, Хаана закань хату.

Одн төөлтә кер мөрнь Орсин адунднь тавлна. Орһад һарн гихнь, Орсин закань хату

Хәәч тамһта хар мөрнь Хасгин адунднь тавлна. Хәрәд һарн гихнь, Хасгин закань хату.

(ДуулсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.Октябрьскрайон,Хошеут.Коваева Б.М. архивәс.)

320