Хуучн үгд худл уга (1)

ЦООҺА БАЙНА ДУН

Тергн һурвн хоӊһр һалзн мөрнь Телвлзгсн сәәхн-лә хатрлта-ла билә-лә, Телвлзгсн сәәхн-лә хатрлта-ла билә-лә. Теглг нурһта Цооһа күүкн Байниг Теӊгрин өвчнь давтад дарад бәәв-лә, Теӊгрин өвчнь давтад дарад бәәв-лә.

Көк торһн цегдгнь, цегдгнь Көвәһинь эләҗ өмссн болхнчн, Көвәһинь эләҗ өмссн болхнчн. Көөркү, бичкн Цооһа Байна күүкн-лә, Күцц өөндән күрсн болхнчн, Күцц өөндән күрсн болхнчн.

Хар торһн цегдгнь, цегдгнь Ханцн хорма хойриһинь эләсн-лә болхнчн,

Ханцн хорма хойриһинь эләсн-лә болхнчн. Хар улан Цооһа Байна күүкн Хаврин һурвн сарднь күрсн болхнчн, Хаврин һурвн сарднь күрсн болхнчн.

Көвчг эрәтә билцгнь, билцгнь Көвүн дү Батаднь герәсләд бәәв-лә, Көвүн дү Батаднь герәсләд бәәв-лә. Көвүн дү Батаднь герәсләд бәәхнь,

Күндтә бергн гиһәд-лә, асхрулад бәәв-лә, Күндтә бергн гиһәд-лә, асхрулад бәәв-лә.

Сарм эрәтә альчурнь, альчурнь Занда күүкн дүнь герәсләд-лә бәәв-лә, Занда күүкн дүнь герәсләд-лә бәәв-лә.

Заӊ сәәтә бергн гиһәд, асхрулад бәәв-лә, Заӊ сәәтә бергн гиһәд, асхрулад бәәв-лә.

Улан будгта савӊнь-ла, савӊнь Уһатха гиһәд-лә белгллә, белгллә, Уһатха гиһәд-лә белгләд, бәәв-лә. Уһатха гиһәд-лә белгләд бәәхнь,

Учрнь эн болв гиһәд, келәд-кевшәд бәәв-лә, Учрнь эн болв гиһәд, келәд-кевшәд бәәв-лә.

(Дуулснь Санджиев Хөөч Адучиевич, Элст балһсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

БАҺ ЧОНСА ДУН

Багар-багар бәрсн гермүднь гидгнь, Багар-багар бәрсн гермүднь гидгнь Баһ-ла Чонс нериһән дуудулад бәәв-лә, Баһ-ла Чонс нериһән дуудулад бәәв-лә.

281

Баахн бичкн Көкин Сарӊ, Баахн бичкн Көкин Сарӊ,

Баһ-ла Чонс дунднь-ла күндтәхн билә-лә, Баһ-ла Чонс дунднь-ла күндтәхн билә-лә.

Һооһар-ла урһсн-ла саднь-ла, саднь-ла Һооһар-ла урһсн-ла саднь-ла, саднь-ла Һооҗурин-ла һолднь-ла дүӊгәһәд-лә билә-лә, Һооҗурин-ла һолднь-ла дүӊгәһәд-лә билә-лә.

Һо-һольшг-л Көкин Сарӊ, Һо-һольшг-л Көкин Сарӊ

Городовиковин колхозиһән босхад, өскәд бәәв-лә, Городовиковин колхозиһән босхад, өскәд бәәв-лә.

Төгрг хар махлата Көкин Сарӊ, Төгрг хар махлата Көкин Сарӊ

Төгәлӊднь гиһәд-лә хәәкрдг-лә билә-лә, Төгәлӊднь гиһәд-лә хәәкрдг-лә билә-лә.

Һурвн эргц болхлаг, гинә-лә, Һурвн эргц болхлаг, гинә-лә

Городовикин Шардань-ла һардг-ла билә-лә, Городовикин Шардань-ла һардг-ла билә-лә.

Күӊкл үүл цоксн, гинә-лә, барабана айсарнь, Күӊкл үүл цоксн, гинә-лә, барабана айсарнь Колхозин Шардань һардг-ла билә-лә, Колхозин Шардань һардг-ла билә-лә.

(Дуулснь Санджиев Хөөч Адучиевич, Элст балһсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ӨЛӘ БУУРЛ МӨРНЬ

Өлә буурл мөрнь Өлә буурл мөрнчнь, ой.

Оһтр сәәхн жора биләл, ой. Өврләд өсксн ээҗ-ла, ой Өрүн асхнднь сангдна-ла, ой.

Эгчнр дүүнр-ла олн болвчн Ээҗлә әдл болхшл, ой. Ахнр-дүүнр-ла олн болвчн лой, Аавла әдл болхшл, ой.

Өндр ла һазртнь һархнь Өргн һазрнь җирлгнә. Өндр һазртнь һархла, Ээҗ аавм үзгдхш-ла.

(Келснь Дамаджикова Дора Кекеевна, 1920 җ., Хар Һазрин район, Комсомольск, дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

282

СИВРИН ДУН

Декабрь сарин хөрн нәәмнд Дегц хальмгудыг нүүлһлә, Дегц хальмгудыг нүүлһв чигн, Деерк бурхнь яһсмб?

Хальмгин зальврдг бурхнь Хама бәәдг болхмб? Халх, даарх зовлӊгаснь Хальчлдг болдгнь яһсмб?

Дахад һарсн ахнр бәәхнчн, Дахад һарсн дүүнр бәәхнчн, Даӊгин санад, тоолад йовхнь, Чееҗин зовлӊ болна.

Сарин сарул сөөднь Садта хаалһар йовлав, Садта хаалһар йовв чигн, Садн-элгнәсм салһулла.

Элстә, чолун хаалһар Эргәд, төгәләд йовлав, Эргәд, төгәләд йовув чигн, Элгн-саднасм салһулв.

Һалун гидг шовунь Һазран эргәд меӊннә, Һархин һанц-л цогцинь Нанд юнгад заясмб?

Мандлад һарсн нарнь Маӊна деернь җиӊнрнә, Маниһән һарһсн аав-ээҗнь Маниһән яһтха гисмб?

(Дуулснь Санджиев Хөөч Адучиевич, Элст балһсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ДУНД НУУРИН ХУЛСН

Дунд нуурин хулснь-нә Дуулн йовҗ хадый-а, Дуран өгсн чамдан Дурго юнгад болхов-а.

Сеер деернь һархнь, Серүн салькн серҗӊнә. Серглӊ-дерглӊ чамтаһан Сергәд сууна болһлав.

Наһц бааҗан цоохр ноха Нааран-цааран еӊнә,

283

Насн ахр, теӊгр цокг! Чамдан харта болхла.

Хойр арлын хулснь-нә Хойр талан нәәхлнә, Хойр эзн зөвтә гихлә, Хотн, тана юн керг!

Бичкн арлын хулснь-нә Бий бийән дерлнә, Бийән гисн чамасн Би юуһинь хармнхв?

Уул деернь һархнь-нә, Улан шарнь мандлна, Улан шар чамтаһан Учрад сууна болһлав.

Кеер кевтсн туулаг Керә шовун чоңкнна, Келсн күүкн бәәхлә, Кезә болвчн харһх.

(Дуулснь Санджиев Хөөч Адучиевич, Элст балһсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

АРВН НӘӘМН НАСНДАН

Арвн нәәмн насндан Нам-л, үгән өгләч. Амрг-иньг болый гихлә, Адһад яһнач, гиләлч.

Дөрвн җилә сурһулиг Даӊдл уга-ла төгсәләв. Дуриһән өгсн чамаһан Дәкн-дәкн сергәләв.

Сарин сарул сөөднь Сүүдрән өгәд-лә докъял-ла, Сүүдрән өгәд-лә докъялувчн, Седкл, зүркм авлулуч.

Мелмәсн нуурин көвәднь Мел чамлаһан харһлав, Мөөрсн болсн чамаһан Мөӊкин зөөрлә дүӊцүлләв.

Альмн улан чирәтә, Атхр хар үстә, Альвн теркә зүркнчн

Аштнь зүркм-лә авлулла.

(Дуулснь Санджиев Хөөч Адучиевич, Элст балһсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

284

ТЕЕГИН КҮЦЛ

Хальмг өргн теегм Хама йоввчн сангдна. Хаврин эрвңгин үнр Хамрт каңкнсн болна.

Улан бамб цецгәсм Уханасм һардго билә. Көл чөдрлсн өвсн Көлдм ишгдсн болна.

Чашкурдад ишкрдг зурмд Чикндм соңсгдсн болла. Теегин хурдн гөрәсд Торлзад гүүдгинь сангдла.

Ардгин шар арат Альвлад наачасн цагтнь Хурдн начн ноха Худрн орсн болна.

Хурц шовһр өвртә Хальмг тохмта үкрмүд Уснур цувсн болҗ. Ухандм бас сангдна.

Серә һодḣр бөктә Сәәхн теегин темәд Сальк өрҗ кевтдгнь Санандм бас орла.

Алтн һалзн аҗрһта Адун мал бас Шора көләрн чавчҗ,

Шоодла зогсдгнь сангдна.

Торһн нооста хөөнә Таслад услснь бас Үдин услврта хөөн Үүмәд зогсдгнь сангдна.

Тәвн доладгч җилд Төмр хаалһин поездар Модта Сибирин һазрас Москваһар дәврәд ирләв.

Хальмг Таңһчан үзхләрн, Хәәкрх дурм күрв. Энкр Элст балһсм Эзән күләҗәсн бәәдлтә.

285

Хөвтә җирḣлтә һазртан Хальмгуд цугтан ирчкәд, Дуту-дунд көдлмшән Дөрлдәнә зураһар эклв.

Эвдркә кесг гермүдтә Эмг кевтә этәдҗ, Ода Элстән хәләхнь, Оңдан бәәдл һарч.

Таран темснә чунв Теегиг оньдин кеерүлнә. Көкрәд урһсн урһмл Кевс мет эрәтрнә.

Алта бүүртә буудя Аюһан дахҗ һаңхна. «Эрт хуратн энд», – Эзән дуудсн болна.

Тавн зүсн малта Таран цадхлынь хәләҗ, Орн нутгтан туста Орута көдлмш күцәхий.

Дән уга төвкнтн, Диилвр – көдлмшин аш. Келн-әмтнә иньгллһн –

Коммунизмин сарул хаалһ.

Сарул сәәхн герлтә Советин йос тогтасн, Итклтә хаалһднь орулсн Ильич – мана нарн.

(ДуулсньЦеденовСанджиБуратаевич,Целиннрайон,ИкЧонос.ЦеденоваЛ.С.архивәс. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

ҮЛМҖД (Этенов Үлмҗд нерәдсн дун)

Дөчн хойрдгч җил Догшн дән эклв. Советск йосан харсхар Сән дурар мордлав.

Зальта дәәнә һалд Залу цогцарн орлав. Аврлт уга хортнла Әмән әрвллго ноолдлав.

Һал болсн хортнла Һар бәрлдәд ноолдлав.

286

Амулңта җирһлән харсҗ, Андһар тәвҗ орлав.

Дәәнә догшн гүргүләнь Дәврәд өмәрән орлав. Комсомол гисн нерән Кезәчн зүркндән бәрләв.

Дөчн һурвдгч җилд Деегшән һарһад көвүднь Әрәсәһүр дәврсн немш Ардан хәләлго зулв.

Сүртә дәврлһн эклҗ, Сүмәр хортиг цутхҗ, Уха-сегәһинь таслҗ, Уга кеҗ әрлһвидн.

Дөчн тавдгч җил Дәәсән дарҗ унтрачкад, Авсн орденан тодлхла, Үлмҗин өрч деер Хойр «Орден Слава», Хаҗуднь кесг медаль

Берлинднь күргҗ буйсачкад, Батта диилвр бәрхмн!

(ДуулсньЦеденовСанджиБуратаевич,Целиннрайон,ИкЧонос.ЦеденоваЛ.С.архивәс. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

МАНЦ ҺОЛ

Манц гидг-ла һолта-л биләл, Мамон-то гидг-ла нойта биләл, Мамон-то гидг-ла нойта биләл, Көк-л теңгсин көвәднь гинә-лә.

Көлгн көшгән хайсн болнал, Көлгн көшгән хайсн болнал, Хар-л теңгсин көвәднь, гинә-лә, Хәәртәл хамган хайсн биләл.

Хәәртәл хамган хайсн биләл, Тосар буслм кишгтә-л биләл, Тоорм бүркдг малмудта биләл, Тоорм бүркдг малмудта биләл.

Зунин цагнь ирҗ-л йовла, Зүңгарск полкнь аашҗ-л йовнал, Зүңгарск полкнь аашҗ-л йовнал, Намрин цагнь ирҗ-л йовнал.

287

Найдгч полкнь аашҗ-л йовнал, Найдгч полкнь аашҗ-л йовнал. Теңг гидг-ла һолта-л биләл, Теңгә-лә хазгудла церглдг-лә биләл, Теңгә-л хазгудла церглдг-лә биләл.

(ДуулсньГавриловАлексейЦебекович,1928җ.Элстбалhсн,БичҗавсньЦеденоваС.Н.)

БУМБРҖАН

Мана нохан нерн-лә, Бумбрҗан, Хәңкр-күңкр дуута-ла, Бумбрҗан, Хуцад ирсн ноха, Бумбрҗан, Хорhан хаяд өгитә, Бумбрҗан.

Яңшад ирсн нохастай, Бумбрҗан, Ясан хаяд өгитә, Бумбрҗан, Ясан кемләд ормд, Бумбрҗан, Ясата орндан орита, Бумбрҗан.

Сарул бәәнә, хоныта, Бумбрҗан, Саам-л бәәнә, идцхәтн, Бумбрҗан, Чигәд бәәнә, иснә-лә, Бумбрҗан, Чилгр бәәнә, хоныта, Бумбрҗан.

(Дуулснь Ванькаева М.М., Яшкульск район, Ниицян. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)

ЭЭҖДӘН БӘӘХЛӘРН

Ээҗдән бәәхләрн, Эрәтә торһ өмсләв. Ээҗәсн салхларн, Элсн хошлң болув. Аавдан бәәхләрн, Алтн, торһ өмсләв. Аавасн салхларн, Алдрсн арһмҗ болув.

(Дуулснь Ванькаева М.М., Яшкульск район, Ниицян. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)

ТӨГРӘШ

Өндр-өндр модднь Ораhарн сарсана. Өңгтә чирәтә Төгрәш Хормаhарн сарсана.

Бүтү-бүтү моднднь Бүргд шовунь цуглрна. Бүргр хойр нүднәснь Нульмсн юңгад асхрдв.

Көк торhн көнҗлинь Кендән гиҗ уйхв.

288

Көгшн буурл өвгиг Кениhән гиҗ санхв.

Зун улан үкрнь Зудын түрүнд зутна. Зург болсн Төгрәшнь Зовхин түрүнд зовна.

(Дуулснь Джалова К.Е., 84 наста, Яшкулин район, Чилгр. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)

МАНЦ ҺАТЛАД НҮҮХНЬ

Манц һатлад нүүхнь, Маңһд нойн болв. Маңһд нойн болв чигн Мана эзн ирв.

Хол хувргин омрунд Хаациһән тосхад ээрләв, Хаациһән тосхад ээрв чигн, Халх, хамран көлдәләв. Халх, хамран көлдәв чигн, Хамгин мунь сангдв.

Арвн тавна шуурһнднь Адуһан манад ээрләв. Адуһан манад ээрв чигн, Адуч Манҗнь хәәкрв.

Күм һатлад нүүхнь, Күртәктә сән һазр. Күчтә эзн Эмгн Увш Күрҗңнҗ ирәд уурлна.

(Дуулснь Надвидов Д.А., Баh Дөрвдә район, Уңḣн Тɵɵрәч. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ӨНДР УУЛЫН БЕЛ

Өндр уулын белднь Хур-мөндрнь шәргнә. Өндгн цаһан өргәднь Кандин үнрнь каңкнна.

Көдәднь урһсн көглнь Көкрәд угаднь мордлав. Көөрк, бичкн дүүнриһән Бадмшад угаднь мордлав.

Шагшг көк хулснь Көкрәд угаднь мордлав. Шалһдг бичкн таниһән Күүшәд угад мордлав.

(Дуулснь Шалаев Дорҗ. Баh Дөрвдә район, Унһн Төөрәч. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

289

КИШТӘ

Бумблвата шар өргǝд Буйарн учрсн Киштǝ, Буйарн учрсн Киштǝ, чамаг, Буйнасчнь холҗулс гилǝв.

Шарлгсн шар өргǝд Шавдһр күүкн Киштǝ, Шавдһр күүкн Киштǝ, чамаг, Шалвичнь хойралс гилǝв.

(Дуулснь Бадмаев К.А. Октябрьск район. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

СЕЕРИН ХАРҺА

Сееринтн харһад Серүцс гилǝв, Седклǝр таасгдсн

Иньг, таниһǝн мартшгов.

Хаҗуһин харһад Харһлцс гилǝв, Хөвәр ирсн

Иньг, таниһǝн мартшгов.

(Дуулснь Бадмаев К.А. Октябрьск район. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ХУУЧН ЦАГИН ДУН

Нǝрн сүүлтǝ начн Нартиһǝн эргҗ меӊнǝ, Урн шарһа мөрнь Орх нарнла урлдна.

Хар һазриг өөрдүлдг Мөрн эрднь, Хойр күүг иньг бǝрүлдг Күүкн эрднь.

Татдг тǝмкǝн татич, Таӊсглад бǝǝдгǝн уурич, Унтдг нөөрǝн ахрулич, Уудг цǝǝһǝн ууһич.

Күүнǝ һазр күндтǝ биший, Көлиһǝн болһаҗ ишкич, Күүнǝ ээҗин келнь Күцц тоӊһргин ир.

(Дуулснь Дорджиева А.Д., Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

БУЙНТА

Арвн, гинә, долата Буйнта, Таниг Йовад орксн йовдлар шинҗләд бәәләв.

290