Хуучн үгд худл уга (1)

Хальмг Таңhчин неринь Өөдән hарhна.

(Дуулснь Басангов Сака Моняевич., Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

СИВРИН ДУН

Декабрь сарин хөрн нәәмнд

Деед Советин приказар авад hарад бәәнә. Деед Советин приказар авад hарад бәәхнь, Дегд киитн Сибирьт күргәд хаяд бәәнә-лә.

Улан залата хальмг гинә, әмтнь Уульлдад, унҗлдад hарад йовад бәәнә. Уульлдад, унҗлдад hарад йовад бәәхнь, Урд тессн хөв гиhәд, ууляд, унҗад йовна.

Һалун шовун доңhдад бәәнә, Һазр гинә, усн сангдад бәәнә. Көөрк бичкн хальмг әмтиг

Киитн гинә, вагонднь авч hарад бәәнә.

Киитн гинә, вагонднь авч hарад бәәхнь, Көрәд, көлдәд йовдг гинә, көөрк хальмгуд. Улан залата хальмг гинә, әмтнь

Улан йосн гидгтнь өөләд, hундад йовна.

Зерглдүләд бәрсн ишкә гермүднь Зерглдәд ард үлдәд бәәв. Җирhл тату хальмг әмтн

Җирhлтә hазрас хуурч-хуурад бәәв-лә.

Эрәлдәд бәрсн гермүднь гидгнь-нә, Элсн шавр хойрт даргдад үлдв. Элсн шавр хойрт даргдад бәәхнь,

Эндү hарсн хальмг гиhәд, авад hарад бәәнә.

Хəр дәәнәс хальмг әмтиг Хортн гих нер өгәд hарhад бәәнә.

Хортн гих нер өгәд hарhад болhнд Хортн, хортн бишиг йилhсн болхнта.

Улан, цаhан, хар, кер мөрн гидгнь Уульнц болhнд мөөрәд-мегшәд бәәнә. Уульнц болhнд мөөрәд-мегшәд бәәхнь, Ода яhсн энв гиhәд, мөөрәд-мегшәд бәәнә.

Күзүдлhтә ноха гидгнь

Күңкиhән суңhад, ууляд хуцад бәәнә-лә. Күңкиhән суңhад, ууляд хуцад бәәхнь, Кезә наснднь мартхв, мартхв.

261

Үвлин түрү сарднь Өлн-түрү гидгнь үзүләд бәәв. Өлн-түрү гидгнь үзәд бәәхнь, Өнчрәд, үклдәд, хуурад бәәв.

(Дуулснь Санджиева Анастасия Хактаевна. Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.А.)

ӨЛ МАҢХН ТОҺРУН

(Күүкн мордхла дуудлдг дун)

Өл маңхн тоhрун Өрүн-асхнднь доңһдна. Өврләд өсксн ээҗ минь Өрүн-асхнд сангдна.

Тоhрун гидг шовунь Толhаhинь эргәд доңhдна. Тоглюлад өсксн ээҗм минь Төрүц чееҗәсм hархш.

Көк ширтә тоhрун Көдәhинь эргәд доңhдна. Көкүләд өсксн ээҗм минь Көгшрх дутман сангдна.

Хар ширтә тоhрун Хаврин сарднь доңhдна. Ханьцлад өсксн ээҗм минь Хаврин сарднь сангдна.

(Дуулснь Санджиева Анастасия Хактаевна. Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.А.)

ШАВАШ

Нәрхн хар hоснь Нәәрән хәәhәд ирсн, Нәәмн келкәтә ясиг Нәәхлзүләд тавшия! Хәрслә, хәрслә!

Туhлын арсн буршмиг Тулҗ ишкҗ мольҗитә, Туhлчин күүкн Цаhаниг Тевчн бәәҗ медич!

Хәрслә, хәрслә!

Дурсн хар онḣцнь Дольга цокдг гемтә билә, Дотрнь йовсн хойр көвүн Заhс бәрдг гемтә билә. Хәрслә, хәрслә!

262

Элә кевтә эргәд од, Элсн кевтә дуhрад од! Хәрслә, хәрслә!

Хурвчнчн алтнд, Хурhнанчн нәрхнд, Хәрслә, хәрслә! Хальгад од, чичрәд од, Хар Манҗ, дуhрад од, Хәрслә, хәрслә!

(Дуулснь Санджиева Анастасия Хактаевна. Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.А.)

АХНРТАН НЕРӘДСН ДУН

Хойр хурhта бееләг Хәәртә ахнртан өгүлләв, Хәәртә олн ахнр, таанран Хәлән гиҗ цөкрүв.

Һалун гидг шовун – Һашута дуута шовун, Һарлдсн ахнран санхнь, Һашурдсн зүркм өвднә.

Хар ишкә занчиг Хәәртә ахнртан өгүлләв. Хәәртә олн ахнр, таанран Хән гиҗ цөкрүв.

Зурмн гидг аңнь Зооган hарhҗ наадна.

Зовлң үзсн ахнран санхнь, Заядар нульмсн асхрна.

Керә гидн шовун – Күчтә керсү шовун, Кеер үлдсн ахнр, таанрарн Кезә насндан мартхв.

Харада гидг шовунь Хальҗ нисдг шовун, Хәәртә ахнран санхнь, Халун нульмсан асхрна.

Элә гидг шовунь Эләд, сәәхн ниснә, Эңкр ахнран санхнь, Элкн мини урсна.

Дуулый эгчнр, дуулый дүүнр, Дууhан ахнртан нерәдий,

263

Дурта олн ахнран Дуундан орулҗ дуулый.

(СанджиеваАнастасияХактаевна,Көтчнрәрайон,Алцңхут.СанджиеваА.Х.архивәс)

КЕЕМӘ

Өмн эрәдин модн гертнь Өнгтә чирәтә Кеемә, Өңгтә чирәтә Кеемәчн – Сөөhин, хәәмнь, зүүдн.

Долан давхр хооhш онhцнь Дольга hатлҗ керчнә, Долдын күүкн Кеемә,

Долан хонгар болзглад, бооцад бәәнә.

Кеемәнчн арвн хурhн Келсн кевшсн домбр цокна. Көркхн бичкн Кеемәhичнь

Кенләнь, кенләнь дүңцүлхмб?

(Дуулснь Содмонова Болусн Санджиевна)

ДӨРВН ЗҮСН МАЛ

Дөрвн зүсн малынь Дүүрәд Шорван бүтәнә. Дүмбр олн чиләдүд, Дурарн колхоздан көдлнә.

Хөн, үкр малнь

Хошад миңhәдәр хотлна. Хамг олн чиләдүд Хамцҗ, ниидән көдлнә.

Шапанк тохмта хөөднь Шар көлднь идшлнә. Шамдhа олн чиләдүд Сарул кошаран бәрнә.

Адргин өвснә сәәнд Адун малнь бүүрлнә.

Арhмҗдан hавшун чиләдүд Арднь орҗ көдлнә.

(Дуулснь Содмонова Болусн Санджиевна)

ДУУНА, ДУУНА МОДНЬ

Дууна, дууна моднь Доран эргҗ җиинә, Дурта иньг, чамаhан, Дуудан орулҗ дууллав.

264

Цегән шилтә әркиг Цегән шардан тәвләв. Цегән шар чамаhан Цергәс ирхинь күләнәв.

Зурhан зууна костюм Зург болсн өмснә, Зург болсн чамаhан Зүүдндән орулҗ ядлав.

Авто, автомашин Ардагшан авад hарна, Альхн дүңгә альчурарн Ардасчн дайлад үлдләв.

(Дуулснь Содмонова Болусн Санджиевна)

1941-гч ҖИЛ

41-гч җилд дөрвн җиләрн йовлав, Доңгта Гитлер харшлв,

Үйн баh насндан Улан цергт мордлав.

Ончта дәәч гиҗ Орденәр намаг ачлла.

Штабин пиисрәр көдлҗәhәд, Итклтә бичгән илгәләв.

Ирҗ болсн дәәнд Иньг, чамас холҗлав. Харада нисдг шовун Хәәлдҗ ниснә.

Хальмг күүкнә иньгәс Халун иньг бәәдмб. Җирн төгәтә поезд Җирлзәд гүүhәд йовна.

Җирhл үзх наснд Зовлң юңгад үзгдв?

(Дуулснь Содмонова Болусн Санджиевна)

АЛТН ТОКУГТА КООКУ

Алтн токугта Кооку Ардк мөсндән hульдрна. Һульдрсн ормичн үзхнь, Һолта зүркм бульглна.

Аратын күүкнәс альвнч, Арчсн альмнас герлтәч,

265

Нуурин уснас мелмәхнч, Нухмр алтнас герлтәч.

(Дуулснь Хонинова Байн Бадмаевна, 1920 җ.)

КҮҮКН КЕВӘРН БӘӘХЛӘРН

Күүкн кевәрн бәәхләрн, Күрлдә шовүн биләв. Күргнд одхларн, Күлчксн деесн болув.

Аавдан бәәхләрн, Алтн дааhн биләв, Ээҗдән бәәхләрн, Эрәтә торh өмсдг биләв.

(Дуулснь Хонинова Байн Бадмаевна, 1920 җ.)

МОРДҖАХ КҮҮКНӘ ДУН

Мордҗах күүкнд ду дуулад өгнә. Тер күүкн ууляд hарх йоста. Ууляд hархла, кишг ирдг, инәhәд hархла, кишг зәәлдг гиҗ келдг бәәсмн.

Э-э, сайг сәәхн саарлыннь Сәәр деер өсләв.

Э-э, сәәхн заңта ээҗиннь Сәәр деернь өсләв.

Э-э, көдәд урhсн күүкс гинә-ла Көкрәд угаднь мордла.

Э-э, көөрк ахнр-дүүнрин Күчн угаднь мордла.

Э-э, хар кер мөрн-лә Хазар-эмәлд зокамҗта. Ханцлад өсксн ээҗ мини Хаврин сарднь сангдна.

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

СӨМ ХАМРТА ПАРНЦС (ут дун)

Сөм хамрта-ла пранциг, гинә, Сөрглдн йовҗ чавчлав. Чавчлав гиҗ чавчсн угав, Әмнәннь арhд чавчлав.

Тасрха гүүдлтә-лә бор мини Тагтын амнд күргнә-лә, күргнә-лә, Тавн түмн пранциг гинә, Тагтын амнд чавчлав.

266

Төгрг цаhан-ла нур гинә, Төгәлң йовҗ чавчлав. Чавчлав гиҗ чавчсн угав, Әрәсән төлә чавчлав.

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ТЕГ МИНИ (ут дун)

Тег мини бүтәсн Адунь сәәхн, Эңкрләд өсксн Аав-ээҗм сәәхн.

Оhтрhу өөдән Хәләхнь, хәләхнь, Олндан туста Нарн сәәхн.

Ааhта цәәhән өргҗ, Оhтрhуд цацлан цацлыя, Ачнр-җичнрән өскҗ, Амулң сәәхн җирhия.

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ӨНЧН КҮҮКНӘ ТУСК ДУН

(эврән hарhсн)

Өнчнкүүкнболхларн,энтөөрәд,зүүләдйовҗ,саданхәәhәд,манаэкдирҗ.Ирәд,келәдкевшәд, ууляд, күн hазална, наад бәрхәр седнә гиhәд бәәлә. Тегәд хөөннь би эн дууг hарhлав.

Өршәңгү уга киитнднь Өрәд, буслад йовлав. Өкәрләд өсксн аав-ээҗм Оньдин уханасм hархш.

Көкрәд урhсн моднтн Көрәдх дутман хату-ла. Көкүләд өсксн аав-ээҗм Киитн Сиврт үлдлә.

Ө-шуhу моднднь Өлсәд, ундасад йовлав. Өлсәд, ундасад йовхнь, Өөлдг күмнь уга-ла.

Тайга хар моднднь Тенәд, зүүләд йовлав. Теврәд өсксн аав-ээҗм Темдг угаhар үлдлә.

267

Өндртән урhсн моднтн Өдрин дуусн нәәхлнә. Өнчн hанц хойраднь Өргән заңhдгнь олн-ла.

Һалун шовун доңhдна. Һазр-усм сангдна. Һанц күүкнә нүднәс Һашун нульмсн асхрна.

Киитн Сиврин цаснд Көл-hариhән көлдәләв. Көл-hариhән көлдәхнь, Кендән ода келхв.

Туула гидг аңнь Тенд-энднь өсрнә. Тоолад-ухалад йовхнь, Толhан үсн салврна.

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ӘӘРМД ОДСН КҮҮКДИН ТУСК ДУН

(эврән hарhсн)

Дөчн дөрвдгч җилднь Дәәнә заводт мордлав, Дәәнә заводт мордхнь, Деедк теңгртән зальврлав.

Насн баh цагтан Новосибирскин заводт көдлләв.

Новосибирскин заводын көдлмшинь Насна туршарт мартхшв.

Чидл баh насндан Чаңh заводт көдлләв. Чичрәд, әәhәд йовсан Чееҗәсн hарhад келнәв.

Әәрмин заводт одад, Аав, ээҗәсн саллав. Ардан хәләҗ мөргәд, Асхрсн нульмсан арчлав.

Тоота моhлцг өдмгән Теврәд унтдг биләвидн. Терүгинь санад оркхнь, Теркә зүрк минь менрнә.

Хойр давхр казармднь Хальмгуд цуhарн бәәләвидн.

268

Хүв-җирhлән сурҗ, Хәәрхндән мөргдг биләвидн.

Киитнә чаңhинь яахв? Көдлмшин күндинь яахв? Кенәс ода сурхв?

Кень хәрү өгхв?

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ҺУНДЛ

(эврән hарhсн дун)

Тавн уулта йоснтн Тавта сәәхн билә-лә. Таниг, маниг зоваhад, Түрәдг бәәдл hарв-ла.

Йовад одх hазртнь Юухн бишәр зована. Йосна чинриг hутаhад, Юн йовдл болҗахмб?

Кел келәр салчкад, Кецүхн үүлтә юмб, Көгшн баh хойраhитн Күүнә тоод авхш.

Уулын келн әмтнлә Ухаhан негдүләд йовлавидн. Улана йосн хольврсар, Үзлдҗ мендлдг болв.

Хурган хурад бәәҗ, Хот-хувцан үмтәрүлв. Хотна олн әмтн Хоорндан ноолддг болв.

Коммуна парть гидгтн Кооператив болад хуурв. Көөрк, мана баhчуд Көдлмш уга үлдв.

Шинәс тәвсн йоснта Шунҗ ухаhан негдүлий. Шинәс шиидсн хаантн Шимтә җирhл делгрүлтхә.

Шар туган өргҗ, Шуугҗ цуhар цуглрий, Шаҗн-бурхндан мөргҗ, Шалтан уга йовцхай.

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

269

ЗАҺСЧНРИН ШАВАШ

Матьхр иштә чавчурнь Мөчин зоод шигднә. Татад авдг хармуд, Таслад авдг хармуд, Хогднаш-хогднаш.

Бершг юңгад бәрнәч, Берәдлә юңгад шоглнач. Татад авдг хармуд, Таслад авдг хармуд, Хогднаш-хогднаш.

Сазн гидг заһсиг Сервәһинь тоолҗ иднәч. Сәәхн бәәдлтә күүкнд Седкл эс хайнач, Хогднаш-хогднаш.

Баара гидг заһсиг Бәрҗ яһҗ идхв. Бааҗа нертә хадман Нерәрнь яһҗ келхв, Хогднаш-хогднаш.

Хар усар йовдг Хадрң гидг заһсн, Хамад авад ирдг Шүүгүл гөлм хойр, Хогднаш-хогднаш.

Зантһр ик толһа билә, Захан һурвн кегм билә, Эрвл гисн сүүл билә, Элс дахсн әрмг билә, Хогднаш-хогднаш.

Татад авдг хармуд, Таслад авдг хармуд, Түүр иддг хармуд, Tүpс иддг хармуд, Хогднаш-хогднаш

(Дуулснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ҮРӘН ГЕЕСН КҮН

(кезәңк дун)

Орань шарһ мөриг Юн арһар бәрхв. Одн герл Шаркадан Юн арһар күрхв.

270