Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

үртә-садта бериг төрл-төрскнәсн һарһдго билә. Тегәд көвүн дүүһәснь болвчн, көвүһән теврәд үлдсн, белвсн берәсчн зөвинь сурлго тедниг хамцулад, өрк-бүл кечксмн.

Эн хойр ханьцсна хөөн һарсн үрнь — Саңһҗ бәәсмн. Эрднь ач көвүн Дорҗ эврә көвүн Саңһҗ хойриг асрад, көлинь дөрәд, һаринь һанзһд күргхин төлә зүткв. Болв санан хурдмб, салькн хурдмб гишң, энүнә санан күцсн уга. Удлго Эрдньд гем ирәд, бичкн хойр үрән болн генн баһ наста гергән Хаалһ һурвиг өнчрүлҗ үлдәв.

Тиигхд нэп цецгәрҗәсн цаг бәәсмн. Хашадан кевтүлдг мал уга, хәәмнь гидг ах-дү уга, хойр кенз үртә белвсн бериг зарҗ-закрхнь олн болв. Өдрин дуусн өвдгән дарлго, өөрк улсиннь ахуһинь кеһәд йовдг билә. Долан-нәәм күрсн наста Дорҗин бийнь, хотна туһлмуд хәрүлҗ, хөөрмг-бозан олдг билә. Хаҗудк байн улсин ховдг бәәдл, әмтнә уха әрә медҗәх Дорҗин зүркиг, аралҗн мет гөлмәрн орав. Тер дарунь колхозмуд бүрдәв. Әмтнә бәәдл-җирһл оңдарв. Болв тер давсн цагин авъясиг Дорҗ хайҗ чадсн уга. Дорҗиг эвтә-довта, өңгтә-үүртә күн гиҗ әмтн келдг билә. Тернь үнн, бийиннь олзин төлә Дорҗ ямаранчн эв-арһ кечкх арһта бәәсмн. Тер хамган дүүдән—Саңһҗд сурһхин арһ хәәдг билә. Дорҗ дән чилснә хөөн цергәс ирн, колхозд кладовщик болҗ орла.

— Чамла әдл долан класс чиләсн болхла, би энүнәсн даву көдлмшт бәәх биләв,— гиҗ дөрвдгч класс күцц чиләлго, сурһулян хайсн Дорҗ дүүдән үлү үздмн. Дорҗ хойр җил хооран долан дуунад бәәсн селәнд хүрмд нәәрлҗәһәд, согтуһар шуурһнла һарад, төөрәд гертән күрлго көлдҗ өңгрв.

Арднь, Дорҗин ормд колхозин кладовщик оңдан күүг орулхар седхлә, хаврин тәрәнә экнә буудяг чиңнүрдлго көдлмш авдг күн һарсн уга. Чиңнүрдн гихлә, оңдан сул амбармуд уга болҗ һарв. Тегәд колхозин парвлянахн Саңһҗиг ахиннь ормд үлдәв.

Ахиннь өөр оньдинд эргәд, эв-довинь, олн зүсн мекинь дассн Саңһҗд эн ормдан көдлхд эсвго күнд болсн уга. Урднь бәәсн колхозин ахлачд дарунь эн таасгдв. Кергтә тоотынь: махн-тосн болн һуйр-буудя келлдән угаһар ахлачин герт эврән оньдинд авад күрч ирдг билә. Зуг шин орсн ахлач яахинь кен медхв? Урднь, тракторн отрядт бригадир көдлҗәхднь Саңһҗ өөрхнәр энүг меддг билә. «Ик сурһульта, деерәс ирсн ахлач мини һарт орсн болхла, эн альдаран одх билә»— гиҗ Саңһҗ бийән аадрулдг бәәсмн.

101

Тегәдчн, шуурһн болад, әмтн эс көдлхлә, Саңһҗ өрүһәр көдлмшт одсн болад, гертәсн һарчкад, шикрин свеклар кесн эврән нердг әрк күүнә гертәс уучкад, асхн болһн согту күрч ирәд бәәв. Асхна бас согту ирчкәд, бөөлҗәд бәәхләнь, Альма орн деерәсн босад, хадм экиннь ард ирҗ унтла.

Такан дуунас чочад серсн кевтән Альма дәкҗ унтҗ чадсн уга. Босад, стол деер бәәсн шамд герл өгәд, асхна белдчксн хүүрә түләһәр һалдан өр орулчкад, һаза һарв. Шуурһн урдк кевтән. Эндр дөрвдгч хонгнь — тогтнҗахш. Колхозин мал яһҗадг гилч. Санһҗ өдр болһн колхозур одсн болад, зуурасн согтуһар күрч ирәд бәәснь энүнд медгднә. «Иим улсиг даалһврта көдлмшт бәәлһәд бәәдгнь болҗ,— гиҗ залудан уурлад,— эндр яһад болвчн эврән, колхозд күрх кергтә»— гиҗ Альма шиидв.

Дарунь хаша дотр бәәсн өвснәс малдан хайҗ өгв. Тер хоорнд йосндан өр цәәһәд, шамин герлин күчнь тасрад ирв. Деед бийд кевтсн Саңһҗ, дарук хорад нөөрлсн Цаһан болн бешин өөр унтсн хадм эк — Хаалһчн босх бәәдл һарцхахш. Тедниг кесгтән босшгоһинь медәд, беш деер болһад һарһчксн хотас, цаһан хала ааһд кеһәд, экләд уув. Дигтә эн цаглань, һазак үүдиг цоксн ә соңсгдв. Альма үкс босад, үүдән тәәлв. Цааһаснь үүднд әрә багтсн Матрена Семеновна орҗ ирв.

—Чини начальникүдчн ода күртл сүркләд унтав?— гиҗ ардан үүдән хаачкад, залу күн кевтә бөркр дууһарн Матрена Семеновна келв.— Батракан зарчксн улс, үд күртл унтлго яах билә эдн. Чи, Альма, бичә эднән босхинь күлә. Бригадир Миша мадн хойриг көдлмшт дуудҗ ирв. Тегәд чамур ирсн эн. Колхозин мал хот уга үкчәдгҗ, хаша-хаацинь шуурһн дарчкҗ,— гиҗ, тәвҗ өгсн стулд сун йовҗ, Матрена Семеновна Альмад зәңглв.

—Эн сән залутн яһад эс босҗахмби? Тенд амбариннь ораһинь шуурһн авад шивчкҗ гинә,— гиҗ Матрена Семеновна Альмаһур дораһар нүдән чирмчкәд келв.

Матрена Семеновна Альма хойр хавртнь хамдан шикрин свеклд көдләд, үвлднь болхла, олн зүсн көдлмш кецхәнә. Ямаран көдлмшт тәввчн, хоюрн хамдан һарцхана. Тәв күрсн наста эн белвсн орс гергн әрә хөр һарсн хальмг бер хойрин иньгллһн ямаранчн эгч-дү хойрин иньгллһнәс дөт, эңкр бәәсмн. Альмаг хәрд һарад уга күүкн цагтнь эклҗ эдн таньлдла, терүнәс авн эндр өдр күртл эн хойрин хоорнд нег чигн заг уга.

Альман залу Саңһҗ, хадм бергн Цаһан хойр гер дотрк эдл-аху, һаза

102

бәәх мал-герт һар күрч көдлмш келго, тер хамган Альман уйн ээмд аччксинь Матрена Семеновна меддг билә. Тегәд Саңһҗ Цаһан хойриг харһх болһндан мааҗад, эс гиҗ чирәднь му келчкдг бәәсмн.

Оңдан күүнд үг өгшго азд Цаһан, даалһврта көдлмшт бәәх нертә ик саната Саңһҗ хойр, ил үгтә Матрена Семеновнала хәрүцхәсн әәцхәдг билә. Кедү чигн бат юмиг күүләд, хамхлад оркх чидлтә, күдр-бадр цогцта, үнн цаһан седклтә, чик үг келхәсн әәдго Матрена Семеновнаһас тедн сүрддмн. Тегәд эн келсн үгмүдинь соңса бәәцхәсн бийснь, Саңһҗ Цаһан хойр унтсн болад кевтцхәнә.

—Не, Альма, өтрл, маниг күләҗәцхәдг болх,— гиһәд, Матрена Семеновна ормасн босв.

—Би белнв,— гиһәд деед бийдк хораһас шар фуфайк өмсәд, хөөнә ноосар өлгҗ кесн цаһан альчур боосн Альма һарч ирв.

Саңһҗинәс малын үвлзң күртл хол биш, зуг гермүд хоорнд урднь хурсн көрмүдлә шин орсн цасн цацурад тегшрҗ одҗ. Тегәд, көрт еврәд, белкүсцәһән цаснд булхад, күн йовхд йир күчр. Гертәс һарн, белкүсцәһән цаснд булхсн Альмаг татад һарһчкад:

—Шалврин шуңһрцган ишкә һосн деегүр һарһчк,— гиҗ Матрена Семеновна селвг өгв.

Цааранднь хоюрн нег-негндән дөң боллда йовҗ, фермин захар орад ирцхәв.

Хөөнә кошарин өөгүр һархла, Сакл Сергей Мальцев хойр солом буулһҗаснь үзгдв. Цаад бийднь, бураһар эрсинь гүрҗ кеһәд, хоорнднь хомһл асхад шалдчксн саалин үкрмүд орулдг хашан һаза малчнр болн саальчнр үүмлдәд бәәцхәнә. Дарунь һазрла наалдсн маштг, туһлмуд орулдг хаша зогсҗана. Йирин маштг хашаг дөрвн хонг дараһар шуурсн шуурһн алс авч дарсн учрар әрә өркнь үзгдҗәнә. Цаад бийднь, ниднә шин бәрсн һахас орулдг хаша бәәнә. Колхозин хаша-хаацс болн малын үвлзңгүд Олуй һолын көвә көөһәд зеллднә. Үвлин цагт малыг тууҗ услхд амр болтха гиһәд, һолын барун өндр эрг деер бәргдцхәсн бәәсмн. Эн хойриг үзн, саадг үкрмүд орулдг хаша талас бригадир Миша болн парторгин гергн — Варя Молчанова хойр һарч ирцхәв. Бригадир эдн һурвиг туһлмудын гер дарсн цас малттха гиһәд закчкад, йовҗ одв.

Деерәс цасн орад, хаҗуһас шуурһн цольга бәәтл, көр малтна гисн күнд юмн. Малтснь даргдад йовна. Тер бийнь үүдн тускинь малтҗ, яһад болвчн секәд, дотрк туһлмудынь хәләх бәәсмн. Эдн зөвәрт ноолда бәәҗ,

103

үүдинь секәд авцхав. Дотрнь арвн хойр туһл бәәнә. Шидрә һарсн һурвн бичкн туһл үкҗ одсн юмн мет тоһшлад, ар цәв заагтан хоңшаран шурһулчксн кевтцхәнә. Үүдн хоорнд зөвәр бөдүрәд бәәсн һурвн туһл, дорак шеегән мөлҗәд идчксн, орҗ ирсн улсиг залху нүдәрн хәлән, сөөлңкә дууһар мөөрцхәв. Түрүн орҗ ирсн Матрена Семеновна Альма хойр үүднд өөрхн уята бәәсн һалзн маңната улан туһлын барун бөөрнь ноосн уга, нүцкн үлдсинь зерг үзцхәв. Түрүн авгтан эдн яһад туһлын бөөр халцхарсиг оньгтан авсн уга, зуг дахлцн орҗ ирсн Молчанова Варя:

—Боже мой!— гиҗ сүрдҗ хәәкрв. Хаҗудк туһлыннь уянь сул болсн уршгар тиигҗ.

Ик цогцта болвчн шулун-дулун Матрена Семеновна үкс хувцан тәәләд, туһлмудур өөрдв. Ардк хойрнь энүг дурав.

—Та хойр, хувцан тәәллго, саадг үкрмүд бәәсн хашаһур эрт одцхатн. Ямаран болвчн хот авад ирцхәтн. Эн бичкн туһлмудт өгх үсн бәәхлә, бас автн,— гиҗ теднд закв.

Хойр нөкдән һарсн хөөн Матрена Семеновна гер дотркиг ахулад, туһлмудын дорк бәәринь ясад, уяһинь диглҗ, хоорндан нег-негндән күршгоһар боов. Хамгин бичкн һурвн туһлнь әрә әмтә бәәцхәнә. Тер хоорнд туһлмудт хот авхар одсн Варя Альма хойр көгҗрәд бәәсн нег бичкн боодг солом үүрсн орҗ ирцхәв.

—Зуг энви? Тер бичкн туһлмудт ю өгхмб?—гиҗ, авч ирсн хотынь әәлһсн бәәдлтәһәр, Матрена Семеновна сурв.

—Энүгитн чигн саальчнрта ноолда бәәҗ әрә гиҗ аввидн. Үкрмүд һурвн хонгас нааран хоосн зогсата чигн. Эндр өрүнәс авн соломар бүркәтә гермүдин орас цуцад, малур зөөҗәцхәнә,— гиҗ тедн зәңглцхәв.

—Не, бичкн туһлмуд үкн гиҗәнә, яахмби? Эн шуурһн эклснәс нааран хоосн бәәҗ кевтә,— гиҗ Матрена Семеновна өвчкүрлв.

—Уга, өцклдүр өрүн үлдсн невчкн өвсинь бичкнәр хуваҗ өгләвидн. Нилх туһлмудтнь бичкн болвчн, үс өгләвидн,— гиҗ Варя цәәлһв.

—Өцклдүр өгсн үсн альдв! Туһлмудыг иим цагтнь өдрт дөрв-тав асрдмн.

—Үкрмүд үс өгх биш, бийснь харһнад, нег-негән идн гиҗәнә,— гиҗ Альма һашутаһар келв.

—Не, тиигхлә, яахмби? Мана үкр эс дүүрсн болхла, гертәсн үс авч ирх биләв,— болҗ Варя һундрхв.

—Өрүнә үкрән саачкад һарлав, би үс авч ирнәв,— Альма йовх бәәдл

104

һарв.

—Һанцхн үсн юмн болшго. Эн соломтн хот болх гиҗ медҗәцхәнт? Хәрнь дор орҗ одсн туһлмудыг улм алх. Арһ бәәһәд, көк өвс авч ирхлә, йир сән болх билә. Манад нег сүүв дүңгә өвсн үлдлә, би бас авч ирнәв,— гиҗ Матрена Семеновна герчлв.

Матрена Семеновнан гер Альман герәс цааран зөвәр ууҗмд билә. Тегәд эднә гер күртл хамдан ирчкәд, цааран һархларн, иигҗ закв:— Би гертән күрн, тер үлдсн бичкн өвсиг мишгт кеҗ авад ирнәв. Сулар авч йовҗ болшго, зууран салькнд нисәд әрлх. Чи үсән бел кечкәд күләҗә.

Альма цаснд бүргдҗ одсн өлгмр ноосн альчуран сиинцд тәәлҗ өлгәд, мөстҗ одсн ишкә һосан үүдн хоорнд тәәләд, герүрн орв.

Герткснь столан төгәлҗ сууһад, үдин хотан ууҗацхана. Деед бийднь Саңһҗ, халхснь минчиһәд уласн, уутьхн хойр нүднь бүрлзәд усн гүүсн бәәдлтә сууна. «Эн күүнтн маңһаран тинилһчксн бәәдлтә»— гиҗ Альма дотран санв. Альма оньдинд ноолдад, әрк уудгинь уурулхар седхлә, Цаһан әрк дүрҗәһәд, Саңһҗд нуувчинәр өгәд амштаһад бәәдг билә. Экндән нег уучксн күүнд тернь баһдад, деернь немүр хәәдг билә. Шидрәһә Цаһан нам бичкнәр эврәнчн уучкдг болв. Ода хаҗуднь суусн хадм... бас баахнар халҗ одсн бәәдлтә. Цаһана дарунь көвүн күүкн хойрнь хотан ууҗ сууна. Хурц Альман нүдн столын көлин өөр, пол деер зогсҗасн әркин шил үзв. Һарһчксн белн хотын үнр соңсн, өрүнәс нааран хоосн йовсн Альман хот уух дурнь күрв. Бешин өөр цаһан хала кастрюльта хальмг цә һарһҗ авад, доклзулад самрҗасн эмгн, бердән санань зовад:

—Альма, сууһад халуһар хотан уухнчн,— гиҗ келв.

—Намаг таварлад хот ууһад суутл, тер туһлмуд харһнад үкҗ одхгов!— гиҗ, герткснь колхозмудын туһлмудын тускар медсмн кевтә, тедндән уурлҗ, өрүнә саасн үсән орксн бәәрнәснь шүүрч авб.

—Юн туһлмуд үкҗәхмби?— гиҗ, амндан дүүрң өдмг үмкчксн Саңһҗ, хотнь хоолднь тееглгдәд, әрә гиҗ сурв.

Альма зутҗах туһлмудын тускар цәәлһәд, немҗ келв:

—Тегәд теднд әм орулх невчкн үс авхар ирләв.

—Нам гиһич! Колхозин туһлмудыг эврәннь үсәр асрх цаг ирсмби? Тер үсим бичә көндә!— болад, эндәс эзн күүнә дууһар Цаһан хәәкрв.

—Харһнад үкҗәх әмтә юмсас үс хармнхдан ичхнтн!— гиҗ Альма хордав.

105

—Яһсндан ичҗәхмби? Эврәннь хар көлсәрн авсн малын үс колхозд эс өгсндән ичхмб? Семеновна та хойрла әдл сән нернд орхар бәәхшив. Бичә көндә үсим! Эврәннь көлсәр үкр олчкад, эзн бол!— гиҗ оньдинд гер дотр цүүгән болхла, һазак мал болн эн гер мини залун зөөр гиҗ келдг үгән давтҗ, Цаһан һаньдглв.

Хойр күүкд улсин цүүгәг зогсахин кергт болн Цаһана җолаһинь невчк эс татхла, хату амта мөрн кевтә давхинь меддг Саңһҗ:

—Һанцхн тана көлсәр олсн мал биш тертн! Кеһәд ав тер үснәс. Хәләһә бәәҗ мал алхмн биш,— гиҗ гергндән зөв өгв.

—Нанд, кенз күүкдтә белвсн баавһад, юн зөв бәәх билә. Дорҗ бәәсн болхла, иигҗ келхн уга биләч!— гиһәд, стол һатцас босад, хойр һарарн нүдән халхлчкад, нульмсан һооҗулад, бир тәвәд уульв. Эднә хоорндан цүүглдсн цагиг олзлҗ, хахсн деер мах булана гиһәд, Альма суулһд кеҗ авсн үсән шүүрч авн һарв.

Сиинцд тәәлсн ишкә һосан өмсҗәтлнь, энүнә сананд орв: «Матрена Семеновна негхн сүүв өвсн бәәнә гиләлм. Арв һар туһлд тер юн болх билә?»

Өрүнә малд хот өгхдән, хашан булңд хойр тергн шаху шимтә көк өвсн бәәхинь Альма үзлә. Тер өвсиг шин туһлсн үкрт өгдг билә. Үлдсинь туһлыг невчк өсхлә өгхәр Санһҗин таңсглад хадһлҗасн өвсн билә. Дәкәд хашан ард, адгтан һурвн тергн невчк шарлад бәәсн болвчн мал идхд му биш өвсн цаснд дарата бәәнә. Тер көк өвсиг намрин чилгчәр машиһәр ачҗ ирхдән Саңһҗ келлә:

—Нег үүрәсн авч ирүв,— гиҗ.

—Басл колхозин һазрт хадсн өвсн болхгов, тиигтлән чини үүрчн эврән һазрта биш!—гиҗ Альма өвс буулһҗаһад шоглҗ келсмн. Тиигҗ келх Альман зөв бәәсмн. Юңгад гихлә тер җил ик һаң болсн учрар колхозин һазрт өвс хадулсн уга. Колхозникүд, зәрмснь Глотовск свеклын совхозин һазрт өвс хадцхала. Саңһҗ болхла, альдчн өвс хадсн уга билә. Зуг цасн орхин өми, өвс хуралһна көдлмшт орлцсн улст натуральн өглцин ормд, намрлад отавлҗ һарсн өвс хадх зөв парвлян өглә. Өвс хуралһнд көдләд, цуһараһаснь ик күч-көлснә өдр шиңгәсн Альмад күртсн һазраснь һурвн тергн өвсн һарла.

Намрин сар урһад, Сиврин шүрүн үвл өөрдх дутм һазаһан бәәсн хойрнегн малыннь күмс белдхин арһ хәәлдәд, зәрм колхозникүднь хол биш бәәсн Глотовск совхозд одҗ солом хуралһнд көдләд, хурасн соломинь

106

нәәмнә кесн нег хүвинь авцхав. Саңһҗ тедниг дахсн уга, седклнь санамр бәәв.

—Үвлдән малан асрх күмснә тускар юм ухалҗанч, угай?— гиҗ Цаһан нег дәкҗ сурла.

—Ик толһата мөрн ухалтха, колхозин кладовщик күн тиим үүрмгзаармг юмна тускар тоолҗ толһаһан зовадмн биш,— гиҗ наадн шог хойрар Саңһҗ өмнәснь хәрү өглә.

Тер келсн үгинь Альма шоглҗана гиҗ тоолад, оньгтан авсн уга билә. Зуг хөөннь, цә мет шимтә көк, машиһәр дүүрң өвс авч ирхләнь, келсн үгин ашиг медв.

Сиинцин үүднә ард тевкрләд хурачксн түләнә модн деер сууһад, ишкә һосан өмсҗәһәд, өвс кеҗ авх сав хәәҗ эргндән нүдәрн харв.

Деед бийдк булңд шуурһн эклхин өмн өдр Саңһҗин авч ирсн нег мишг һуйр билә. Терүг хучсн хуучн девл дор нег сул мишг бәәсиг Альма өцклдүр үзлә. Энүг авчкад, Альма адһҗ хувцан өмсн, хадад өлгәтә бәәсн альчуран шүүрч боов. Тер суулһта үсән авад һархар седв, зуг өрүнә Альман малтад һарһчксн үүдн хәрү цаснд даргдҗ оч. Шин көр малтхла, удан болх гиһәд, Альма көвкр цаснд белкүсцәһән булхн йовҗ хашан үүднд күрв. Үүд дарчксн цасиг хойр көләрн әрәд, секгдм чигә заг һарһчкад, бәрүләснь бийүрн татв.

Герлтә болтха гиһәд хашаннь үүдән сул үлдәчкәд, булңд ора күртлнь овалһата бәәсн өвснәс хойр һарарн суһлад мишгтән чикв.

Дигтә эн цагла күн орҗ ирсиг Альма медв.

—Невчк күләҗәтн, би эн мишгт өвс кеҗ авнав. Тана нег сүүв өвсн тер туһлмудт юн хот болхв,— гиҗ Матрена Семеновнаг орҗ ирв болһад, Альма ардан эрглго орсар келв.

—Колхозин малмуд гиһәд гертк, һазак угаг халцхалад бәәх ямаран баавһавчи! Эн шивгчән ю һарһҗахинь, Саңһҗ, һарч хәлә!— гиҗ эңсҗ, һалзурҗ Цаһан чишкв.

«Генн баһ насндан герин эзнәсн хаһцад, кенз хойр үрән сәкәд үлдсн төләдән эврәннь хөвдән цөкрәд, заңнь эвдрснчн болх»— гиҗ Альма санад, Цаһаниг кедү дәкҗ бийүрнь дәврсн бийнь, хәрүцдго билә. Дәкәд хальмгин хуучн үлгүрәр, «Мод зорхла— зорһсн һардг, үг сөрхлә — керүл һардг» — гиҗ санад, терүнә керүлиг эс соңссн болад, давулчкдг билә. Эндр бас келсн үгднь хәрү өгшгон кергт хооран эргҗ хәләлго мишгтән өвсән чикәд бәәв.

107

—Чикинь цоксн элҗгн мет тагчг бәәхинь хәләһит энүг! Яһлав, яһлав, Саңһҗ, яһҗ одлчи?— гиһәд, Цаһана дун улм доңһдад бәәв.

—Юн болҗахмб?— гиҗ һазаһас орҗ ирсн Саңһҗ сурв.

Тер хоорнд мишгән дүүргҗ авсн Альма босад, аминь боов.

—Герин эзн күн, һазаһас ю болвчн орулхар седдг билә. Эн гергнчн болхла, гертк, һазак угаг, хогинь таслхар седҗәнә!— болҗ Цаһан шатҗах һалд тос асхсн мет ховдг чееҗтә, хармч Саңһҗин седклинь сергәҗ, өвдкүртә һазрарнь мааҗв.

—Өвсим бичә көндә! Тер үсән авч әрл цааран!—гиҗ, Альман һардк мишгиг булаҗ авхар Саңһҗ бийүрн татв.

—Иим дала өвсн бәәтл, харһнад үкҗәх туһлмудас нег мишг өвс хармнхдан ичхнтн,— Альма мишгтә өвсән өгсн уга.

—Тәв гинәв, үкхәр эс бәәхлә!— гиһәд, Саңһҗ улм уурнь буслҗ, нег өнцгәснь бийүрн татҗасн мишгтә өвсәрн Альмаг угзрад түлкв. Санамр бәәсн Альма гедргән унсн бийнь һартан бәрҗәсн мишгтә өвсән һарасн алдсн уга. Эн хойрин цүүгәг эрҗәсн Цаһан:

—Залуһиннь авч ирсн зөөриг зальврад эдләд суулго, орчлң теткхәр седәд бәәдмн биш энчн! Кишгчн зааляд одвзго!— гиҗ бергн Альмаг хөрсн болад, Саңһҗин түүмр мет дәрвкҗәсн ууриг үләһәд, улм падрулв.

—Би, танла әдл, залуһин зөөр сәкәд суушгов. Эврәннь күч-көлсәрн гесән теҗәхлә, болх!— гиһәд, һартан бәәсн мишгтә өвсән тәвлго бийүрн татлдв.

Тер хоорнд һазаһас орҗ ирсн Матрена Семеновна хальмг кел меддго бийнь эднә хәәкрлдсн дуунас, бәәх бәәдләс юн болҗахинь кирцҗ медв.

—О, танад өвсн дала кевтәм! Көлг илгәһәд, ачҗ автн гиҗ ахлачд келхлтә,— болв.

Тер үгинь соңссн Саңһҗ тесҗ бийән бәрҗ ядад, Альмаг түлкәд унһачкв. Энүг үзсн Матрена Семеновна, хар нохан арсар ноосинь һазаран һарһад кечксн хойр ик бееләһән суһлад, үүдн хоорнд шивчкәд, үкс гүүҗ ирәд, келдүр мет өргн, күрәд авсан алддго, шүүрәд атххларн, шүүсинь һарһлго бәәдго шуург мет ут һариннь шүрүн ик альхарн Санһҗин барун ээмәснь шигдүлҗ атхад келв:

—Иим дала өвстә бийнь, нег сүүв өвснә төлә кү гүвдәд бәәх, ичр уга күмбчи!

Саңһҗин хойр нүднь уутьрад, өргн шар мишгин өнцгәс бәрҗәсн һариннь хурһднь эврән сулдад, алдрад одв.

108

—Залу баавһа хойрин хоорнд талдан улсин төр уга,— гиҗ Цаһан орсар келчкәд,— эргү күн — эр эм хойрин хоорнд гидг, эн темән болсн орс баавһачн яһҗ йовхмби?— гиҗ хальмгар келв.

—Юн гинәчи? Чи, тиим сән күн, юңгад эс хөрәд авчквч!—болад, Матрена Семеновна Цаһан тал эргхлә, түүнә зөргнь тавг талнь орҗ, салькнд ниссн хамхул мет хоосн орман үлдәһәд, агчмин зуур уга болад одв.

Саңһҗ татлдҗасн мишгтә өвсән һартасн алдчкад, шурд гиһәд һархар үүднд күрчкәд, ардан гергндән келв:

—Гер дотркан тараһад бәәдг күн нанд керго! Дәкҗ герүрм шаһаҗ ирдг болвзгоч!

Кемрҗән хаҗуһас күн эднә хоорнд эс орлцсн болхла, Саңһҗ бийинь яһҗ засглх бәәсинь Альма ода шинкн ирҗ медв. Тер хойр тиим шулун һарад әрлсн учрнь чигн Альмад ил медгдҗәнә.

Залу күн мет күдр ээмтә-далта, зун зурһан кило татдг мишгтә буудяг өрәсн һарарн авад көлгн деер шивчкдг Матрена Семеновнан тускар олн зүсн, нег-негнәсн үлү соньмҗта зәңгс селәнд келгддг билә. Дән экләд, хойр җил болсн цаг билә. Залу улс угаһар көгшд, күүкд улс болн бичкдүд һурвдгч урһцан хураҗала. Эн җил колхозин парвлян Матрена Семеновнаг Зелен рощ гидг һазрт токин толһачд батлв. Нернь Зелен рощ болхас биш, эн һазрт рощ биш, нам негчн урһа модн уга билә. Ики кезәнә Олуй һолын цаад амнд бәргдсн Кошкин гидг селәнд бәәдг Макаровихн ах-дү һурвн энүнд бәәсмн.

Бичкн дүнь Макаров Илья хойр ахасн өнчән авад, эн рощд урһдг теврҗ күршго бүдүн цаһан хусмсиг чавчҗ унһаһад, дурсинь авч хагсаһад, ик хаалһин амнд, өөдм деер хойр амбар болн буудя хагсадг риг кесмн. Рощин дунд урһсн һол уласн моднас бийдән гер, малдан хаша кеҗ авсмн. Тер учрар эн селән Макаров нер авсмн.

Терүнәс нааран зун җил болад уга, болв нег герин хаҗуд бүкл селән бүрдв, бүтү модна ормд негчн урһа модн үлдсн уга, зуг «Зелен рощ» гидг нернь ода бийнь мартгдад уга. Эн урднь рощ бәәсн хотхрин дорд бийәрнь һарсн зо деегүр ик шоссейн хаалһ һарна. Кесг җил хооран хаана йосна цагт эн хаалһар Алтан уулас көлгәр Барнаулур төмр руда зөөдг бәәсмн. Ода эн хаалһ крайин кесг райод керчҗ һарна.

Тер хаалһин амнд колхозин буудя асхдг ток бәәнә, толһачнь— Матрена Семеновна. Эн җил тәрә хуралһн оратад, ток деер хаврин экнә

109

буудя үлдлә. Буудя цеврлһнд көдлҗәсн улс бүрүлин гегән тасрхла, хәрҗ одцхав. Матрена Семеновна сөөһин ток манач өвгиг селәнәс ирхиг күләһәд, һанцарн үлдв. Болв эн асхн манач өвгн гемнәд ирҗ чадсн уга. Матрена Семеновна кенз дөрвн күүкдән гертән хәләвр уга үлдәсн бийнь, буудята ток хайҗ һарч чадад, сөөни дуусн бәәв.

Сөөнь өрәл давсн чигә цагт Олуйск талас нег машин һарч ирчкәд, токур өөрдн, шаман унтрачкв. Матрена Семеновна зогсҗ одв гиҗ медв. Болв машин герл угаһар токур ирәд, тал дунд овалһата бәәсн буудян өөр зогсв.

Овалһата буудян уру бийднь кевтсн Матрена Семеновна ахлачнр ирв болһв. Тер бас учрта. Тәрә хуралһн эклснәс авн районас, крайас даалһврта улс өдр, сө уга хәрглдәд бәәдг билә. Тегәд, адһм угаһар ормасн босхар седхләнь, машин деерәс бууҗ ирсн хойр күн догшар закв:

— Манач, әмнчнь кергтә болхла, көндрлго кевт!

Манач бийән наадлҗана болһад, ормасн босхлань, өрчднь хойр амта хавал зөвлв.

— Көндрлго дор ормдан кевт гинәв! Эс гиҗ хачкнав!

Иим юм эс күләҗәсн Матрена Семеновна, хойр көлиннь әмнь тасрад, доран унв.

Ток деер негхн манач, ташр деернь бу селм уга күүкд күн бәәхинь лавта медсн улс санамрдад, бууһан машин дотран оркчкад, дотраснь саван буулһҗ авцхав. Овалһата буудяһас савдан кеҗ авчахнь Матренад соңсгдна. Түрүн авгтан әәчкәд, ю-күүһән медлго унҗ одсн манач, суулһар сард-сард гиһәд савдан буудя кеҗәх әәһинь сонсад, ямаран кергәр ирсн «гиичнринь» медҗ, яһҗ харш болхин арһ хәәв.

Хар седклтә ирсн хулхачнр улм амшдҗ:

—Эй, манач, энүнәс цевр буудя угай? Энчнь бузр бәәдлтә юмб?— гиҗ дамбрлцхав.

«Яһҗ эднд харшлдг болхмб»! — гисн тоолвр Матрена Семеновнан толһан экиг көлврүләд бәәнә. Хойрхн күн бәәдлтә...

Эн саамла хойр хулхачин негнь хәәкрв:

—Эй, ээҗ, күриһәд кевтлго, манд ирҗ нөкд бол! Хара зөңдән өдмг иддг күүнд чидл дала болх! Манд удан бәәдг цол уга!

Тиигҗ келхләнь, Матрена Семеновна седклднь сегән орсн болад одв. Болв дотрк седклән эртәс медүлшгон кергт дәкн нег дуудтлнь, эс соңссн болад кевтв.

110